Сактандыру нарыгынын дамуы

Мұндай сақтандырудың  тиімділігі оны қолдану саласының (аясының) ерекшеліктерін есепке алуға  біршама тәуелді болады, сондықтан  сақтандырудың осы немесе басқа  түрлерін дамытудың құқықтық, экономикалық және өзге алғышарттарын жасау жөніндегі  мәселелерді шешу үшін тиісті салалық  мемлекеттік органдар іске қосылуы  тиіс.

Сақтандыру  заңдылығын білу қазіргі заманда  көптеген тұлғалардың мақсат мүддесі  болып табылады. Әрине, біз бұл  жерге сақтандырушыларды қосып  отырған жоқпыз, өйткені олар үшін заңдылықты білу міндетті міндет ретінде  болады. Өйткені сақтандыру олардың  кәсіпкерлік қызметі болып табылады және осы тұлғаларға қоса сақтандыру заңдылығын басқа да бір шаруашылық жүргізетін субъектілері де білулері қажет. Сонымен қоса сақтандыру заңдылығын заңгерлерге де білу, міндетті түрде  қажет, өйткені нарықтық экономикалық кезеңдегі сақтандырудың шарттары олардың кәсіби дайындықтарының  бір элементі болып табылады.

Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін  қоғамдық және ұжымдық қорғау болып  табылады.

Сақтандыру  категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:

• Қатынастардың ықтималдық сипаты;
• Қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адам деңгейінде).

Сақтандыру  категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:

• Сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
• Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
• Оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
• Сақтық қатынастарының бір бөлігі міндетті сипатының болуы;
• Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).

Сақтандыру  шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен  сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті) экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – кредит институты  ретінде қарауға болады.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға  ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде  деке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық, зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта  бөлінгіштік қатынастардың айрықша  сферасы. 

Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде  оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау  функциялары сай келеді.

Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта  бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу  функциясына, мысалы, алдын алу шараларын  қаржыландыру жолымен сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу функциясы  сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.

Бақылау функциясы: сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатты пайдалануды  қамтамасыз етуге байланысты болатын  тараптардың нақты қатынастарында көрінеді.

Соңғы уақытта  бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады. Өйткені  сақтық, тәуекелі сақтандырудың негізгі  арналымымен – қолайсыз оқиғалардан  болған зиянның орнын толтыру  мен байланысты.

Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы  бағыттылығы мен (кең арналымдағы  резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланысылған  және жалпыұлттық сипаты бар төтенше  уақиғаларды ескертуге және жоюға  бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға, экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.

Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар  арналымдағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру  қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы  болады. Бұл қатынастардың іс-әрекеті  халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен байланысты.

Үшінші бөлік  қатынастардың тұйық аясын пайдалана  отырып және олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен  әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен  бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады. Бүл – жалпы  сақтандыру мен өмірді сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субъектілер  үшін мүлікті сақтандыру.

Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып  табылады.

Сақтандыру  кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі негізгі  әдісі қолданылады, олар: бюджеттік  және сақтық әдістері.

Қаржыларды  қалыптастырудың бюджеттік әдісі  бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл  қоғамның қаражаттарын пайдалануды  болжайды.

Сақтық әдісі  қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер  мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады: жарналардың мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың  түріне қарай немесе заңмен не сақтық қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісім шартпен анықталады.

Сақтық қатынастардың  бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс, үшінші бөлікте –  жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс пайдаланылады.

Ірі апаттар  мен нәубеттердің зардаптарын жою  жөніндегі шараларды қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету  алымы немесе белгілі бір уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдәсә де болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар – жем-шөп тұқы, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдық босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ  ақшалары олардың всақтық босалқы  қорлары ретінде қаралуы мүмкін.

Сақтандыру  экономикалық категориясының материалдық  – ақшалай иелері сақтық қорлары  бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары қатысушыларының тараптарынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.

Сақтық қорлары  – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв қорлары жүйесінің  қажетті құрамды бөлігі.

Мүліктік  мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан  сақтандыруды және оның орнын толтыруды  сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық немесе ақша қорлары  нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың  тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.

Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде тұтынылмайтын  және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-бір бөлігі.

Нарықтық  экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл  жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер  көрсетуі өзгеше сақтық, қызметтерін  көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің еркін рыногында  ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтық тарифтері мен жарналары  түрінде болады. Сақтық қызметтерін  көрсетуге сұраным олардың сапасымен  және бағаның деңгейімен анықталады.

Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға  қызмет көрсетуді жақсартады, қызметтер  көрсетудің ассортименті кеңейтеді, ысыраптар  мен зияндарды өтеу жөніндегі  кепілдіктерді арттырады.

Сақтандыру  саласындағы мемлекеттік реттеудің  негізгі міндеттері мыналар болып  табылады: Қазақстан Республикасында  тұрақты сақтық жүйесін жасау  мен қолдау және ұлттық сақтық рыногының  инфрақұрылымын қалыптастыру; сақтық рыногын реттеу және сақтық қызметін қадағалау; сақтандырудың негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының  қатысу қағидаттарын белгілеу; сақтанушылардың, сақтандырушылардың және пайда алушылардың  құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.

Сақтандыру  рыногы дамуының негізгі проблемалары республикада өмірді сақтандыру рыногының  және жеке сақтандырудың басқа түрлерінің жеткіліксіз дамуының, сақтандыру ұйымдарын  корпоративті басқару жүйесін ендіру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының  қызметі туралы статистикалық және өзге деректер базасын қалыптастыру әрі оған қол жеткізуді қамтамасыз ету, сақтандыру компанияларының қызметін автоматтандыру мәселелері болып табылады. Сақтандыру секторының проблемалары арасында өмірді ұзақ мерзімге және жинақтаушы сақтандыруды, сақтандыру өнімдерінің салыстырмалы қымбатшылығын (құн талаптары заңдарда айқындалған сақтандырудың міндетті түрлерін қоспағанда) және олардың қажетсіздігін, рынокта жекелеген сақтандыру ұйымдарының жеткіліксіз белсендігі мен сақтандыруға деген төмен қызығушылықты, әсіресе өз ақшасын көбірек банктерге сеніп тапсыратын нақты сақтанушылардың өмірді сақтандыруға деген төмен қызығушылығы, сақтандыру ұйымдарының өз тәуекелдерін (анықтау, бағалау, есеп беру) басқаруының төмен сапасын, сақтандыру ұйымдарының өмірді жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша сақтанушыларға заемдар беру жүйесінің дамымағандығын, халықтың сақтандыру рыногына деген сенімінің жеткіліксіздігін, сақтандыру ұйымдарындағы қызметтің және қызмет көрсетудің төмен сапасын, сақтандыру бизнесі саласындағы алаяқтықты қоса алғанда, ерікті сақтандыру бойынша ұсынылып отырған қызметтердің шектелуін атап өткен жөн. Төменде әртүрлі елдердің сақтандыру рыноктарының негізгі көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау көрсетілген.

Сақтандырушылардың  жарналары есебінен жасалынатын  сақтық қорлары белгілі бір уақытта  тікелей арналымында – сақтық төлемдерін төлеу үшін (сақтық жағдайының бөлу немесе ықтималдық сипатына қарай  оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының қаражаттары қосымша  табыс алу үшін коммерциялық айналымға  жіберілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл  табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында  пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі  жағдайлардың салдарлары кезіндегі  ысыраптар мен залалдардан қашқысы  келетін тапсырыскерлерді тарту  жөніндегі бәсекенің пайда болуына  жәрдемдеседі.

Экономиканың  нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік  қызметтің дамуы, тауар мен айырбас  шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер  арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің  кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек  сақтандыру негізінде ғана материалдық  игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын  қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.

Өтпелі экономика  жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.

Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік  сипаттағы төтенше жағдайларды  жою жөніндегі шығыстардың негізгі  ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын  мемлекеттік бюджетке түседі.

Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді камтамасыз етеді.

1.2 Сақтандыру ұйымының экономикалық тиімділігін бағалау ерекшеліктері

Белгілі экономист  В.Леонтьевтің айтуынша мемлекеттік  реттеудің жеке кәсіпкерлікке бірігуі  нарықтық экономикаға әсер етеді. Сонымен  қатар, бұлар толықтай сақтандырумен  байланысты.

   Сақтандыру саласындағы  мемлекеттік реттеудің міндеттері.

1. Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесін жасау мен қолдау және ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрлымын қалыптастыру;
2. сақтандыру нарығын реттеу және сақтандыру қызметін қадағалау;
3. сақтандыру негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру түрлерін халықарарлық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының қатысу принциптерін белгілеу;
4. сақтандырушылардың, сақтандырылушылардың және пайда алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып табылады.