Сактандыру нарыгынын дамуы

Сақтандырылған  мүліктің түріне немесе тобына қарай  сақтандырудың мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды, құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік  құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның  ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногындағы операцияларды), жүктерді, мұнай опрацияларын (мұнай  шығару, оны өңдеу және тасымалдау тжөніндегі) және т.т. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруға міндетті нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат – климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.  

Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке басты  және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің  көмегімен жүзеге асады.

Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін  немесе сақтандыру шартында белгіленген  жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтық төлемін жүзеге асыруды көздейтін  жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі  бір жасқа жеткен, еңбек қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда  немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы  немесе рента түрінде кезең-кезеңімен  сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Жеке басты  сақтандырудың сан алуан түрлері  бар: өмірді аралас сақтандыру, балаларды  сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің  жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.

Жеке басты  сақтандырудың аталған түрлері  жолаушыларды сақтандырудан басқасы  ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік құралдары  иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық службасы қызметкерлері сақтандырылады.

Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде  аралық жағдайда болады: ол жеке басты  және мүліктік, міндетті және ерікті болуы  мүмкін.

Сақтық қатынастарының бұл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері  мүлікті және жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық категория ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкін береді.

Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымының көрінісі ретінде  оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау  функциялары сай келеді.

Соңғы уақытта  бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады. Өйткені сақтық, тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтыру мен байланысты.

Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы  бағыттылығы мен (кең арналымдағы  резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар мен қорлар байланысылған  және жалпыұлттық сипаты бар төтенше  уақиғаларды ескертуге және жоюға  бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты  жұмыс істейтін қорлардан басқа (жалпымемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті қайырымдылықтары есебінен қосымша  қаражаттар жұмылдыруы мүмкін. Бұл  қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның  объектілерін жаңғыртуға, экологиялық  тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі  шараларды жүзеге асыруға келтірілген  зиянды өтеуге пайдаланылады.

Қатынастардың екінші бөлігінің біршама тар  арналымдағы қорларды - әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру  қорын жасап, пайдалана отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы  болады. Бұл қатынастардың іс-әрекеті  халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен байланысты.

Үшінші бөлік  қатынастардың тұйық аясын пайдалана  отырып және олардың осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып, адамдардың денсаулығы мен  әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен  бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады. Бүл – жалпы  сақтандыру мен өмірді сақтандыру және шаруашылық жүргізуші субъектілер  үшін мүлікті сақтандыру.

Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық сақтандыру болып  табылады.

Сақтандыру  кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі негізгі  әдісі қолданылады, олар: бюджеттік  және сақтық әдістері.

Қаржыларды  қалыптастырудың бюджеттік әдісі  бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл  қоғамның қаражаттарын пайдалануды  болжайды.

Сақтық әдісі  қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер  мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады: жарналардың мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың  түріне қарай немесе заңмен не сақтық қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісім шартпен анықталады.

Сақтық қатынастардың  бірінші бөлігінде – қоғамдық қорғауда бюджеттік әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда – қос әдіс, үшінші бөлікте –  жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс пайдаланылады.

Ірі апаттар  мен нәубеттердің зардаптарын жою  жөніндегі шараларды қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету  алымы немесе белгілі бір уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдәсә де болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар – жем-шөп тұқы, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдық босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың всақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.

Сақтандыру  экономикалық категориясының материалдық  – ақшалай иелері сақтық қорлары  бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының  жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары  қатысушыларының тараптарынан болатын  бірқатар басқа айрықшалықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.

Өтпелі экономика  жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.

Сақтық жүйесі республика экономикасының сенімді  әрі орнықты дамуына, халықты  әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша  негіз жасауға, азаматтар мен  шаруашылық жүргізуші субъектілерінің  мүлкін сақтандыруға ықпал етуге  тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық  сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік қамсыздандырудың проблемаларына тікелей  қатысты.

Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды инвестициялау  жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі  сақтық ісі ретінде болып көрінеді.

Сақтандыру  – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру шарттарында белгіленген  сақтық жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.   

Сақтандыру  процесі сақтандыру шарты негізінде  не өзара сақтандыру қоғамына мүшелік  негізінде жүзеге асырылады.

Сақтандыру  шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандыруша) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға  немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.

Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексі бойынша мыналар  сақтандырудың нысандары болып  табылады:

• Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
• Сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;
• Сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы емес.

Міндетті  сақтандыру – заңнамалық актілер  талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудың  әрбір түрлі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілермен белгіленеді.

Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.

Сақтық қызметі  – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын  жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.

Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру  үшін сақтандыру салаларына сыныптарға және түрлерге бөлінеді. Сақтық ұйымының сақтық қызметі «өмірді сақтандыру»  саласы және «жалпы сақтандыру» саласы бойынша жүзеге асырылады. 

Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында  мынадай сыныптарды қамтиды: жазатайым  жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық сақтандыру; көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді  сақтандыру; көлік құралдары иелерінің  және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру; шарт бойынша  азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік құралдары  иелерінің және тасымалдаушының  азаматтық-құқықтық жауаптылығын қоспағанда).

Сақтандыру  түрі сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырудың  бір немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін сақтық өнімі  болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4 Сақтандырудың шетелдік тәжірибесін Қазақстанда пайдалану жолдары

 

Американдық сақтандыру бизнесі өзінің дұгай  жайылуымен ерекшеленеді және әлемде теңдесі жоқ.

Индустриалды  дамыған барлық әлем елдерінің сақтандыру нарығын 50% Американдық сақгандыру монополиясы бақылайды. АҚШ-та 8 мыңнан астам мүліктік сақтандыру компаниялары мен 2 мың өмірді сақтандыру компаниялары жұмыс істейді.

Әрбір штатта өзінің сақтандыру заңнамасы және реттеуші органдары бар (бақылау). Сақтандыру ісі бойынша біріккен федералды Зандар мен біріккен федералды органдары жоқ.

Минималды капитал  деңгейіне әрбір штат өзінің қажеттіліктерін  шығарады, ұсынылатын сақтандыру түріне, бақыланатын сақтандыру компанияларына ревизия жүргізеді, брокерлерге лицензия беру арқылы сақтандыру ісіне жалпы реттеуді жүзеге асырады, агенттерге жэне сақтандыру компанияларына.

АҚШ-та сақтандыру компанияларының 2 түрі бар: акционерлік  қоғамдар мен екі жақты сақтандыру компаниялары. Мемлекеттік сақтандару фирмалары болмайды. Акционерлік қоғамдардың акцияларын азаматтар мен заңды таіғалардың алу мүмкіндіктері бар.

Тарихи  АҚШ-та сақтандыру компаниялары негізінде  екі жақты сақтандыру компаниялары болды, көлемі жағынан олар акционерлік қоғамдардан.

Сақтандыру  компаниялары сақтандырудьщ үш түрін  жүзеге асырады:

- бекифиттер (денсаулық пен өмірді сақтандыру, медициналық, зейнетақы, жинақтық және т.б.);

• коммерциялық (кең аумақты);
• жеке (азаматтардың көлік пен басқа да мүліктерінің сақтандырылуы).

Сақтандыру  компанияларының мамандандырылуы  заңмен қарастырылып мүліктік және өмірді сақтандыру операцияларына жүргізіледі. Бүкіл сақтандыру компанияларының  активтері 1,6 трлн.долл. құрайды, ал 12 ірі  компанияларына 45 млрд. доллардан келеді.

Антимонопольды  заңнамаға енбейтін АҚШ сақтандыру индустриясы алғашқы болып келеді.

АҚШ-тың бүкіл  сақтандырушыларыньщ ісі үш консалдингтік  компанияларымен қарастырылады: олар сақтандыру фирмаларының жагдайыньщ анализімен айналысады және квартал сайын олардың жұмысы туралы каталогтар шығарады. Олар сақтандыру компанияларының төлем қабілеті мен кепілдіктері туралы клиенттерге ресми рейтинггік жазбаларында басып шығарады.

Жекеленген  компаниялар, әсіресе брокерлік, басқа  компаниялардың ісінің анализі бойынша әдейі бөлімшелерді иемденеді. Анализ жүргізілетін негізгі факторлар, бұл: қаржылық тұрмыс жағдай; исктер бойынша төлемдер мен сервис деңгейі; шығындарды болдырмау мен қорғау; компания жұмысындағы икемділік; қызмет көрсетулердің қүны (кішігерім тарифтік мөлшерлемелер).