Нарықтық экономикаға көшу

      1995 ж. Республиканың барлық сауда  айналымының көлемі 10,7 млрд. АҚШ  долларына теңболды, оның 5,15 млрд. доллары  импортты құрады. 1996 ж. бірінші  тоқсанында сыртқы сауда айналымын  жалпы көлемі 2365,5 млн. АҚШ долларына тең болды, оның 1652,2 млн. экпорт құраса, ал 984,3 млн. импорт құрастырды.

      1996 ж. бірінші тоқсанында экспорт  көлемінің импорттан асуы нәтижесінде  республикада 667,9 млн. АҚШ доллары  сомасына тең көрнекті активті  сыртқы сауда сальдосы қалыптасты. Бірақ та, өтпелі кезең кезінде еліміздің ішкі нарығының тапшылығы салдарынан импортты ықшамдау жөн болар ма екен? Біздің пікіріміз бойынша бұл келесі себептер арқылы болған:

        - сыртқы борышты төлеуге байланысты  туған прьлемалар бойынша сырттан  түсетін қарыздардың қысқаруы;

        - импортты ойсырату шараларының  жеткіліксіз тиімділігі;

      Қазақстан Республикасының жалпы  товар айналым көлемінің 64% ТМД  елдерімен сауда жүргізуге келеді, олардың ішінде негізгі серіктестер  Ресей, Түркменстан, Өзбекстан.  Европалық елдердің сыртқы саудадағы үлесі 22% тең, негізгі серіктестеріміз Германия, Нидерландия, Швейцария, Англия. Азия регионының сыртқы саудадағы сыбағалы үлесі товар айналымының 13% тең, ең тығыз қарым-қатынас жасайтын елдер Қытай, Оңтүстік Корея және Түркия.

      Қазақстан ээкспортының құрылымында басым өнімдер металлургия өнімі - 36%, минералды өнімдері - 32%, дәм-тағам және оларды өндіруге қажет шикізаттар - 12%, химия өнімдері - 11%.

Импорттық құрылымында басым түсетін отын-энергетикалық  қорлар және минералды шикізаттар - 38%, машина, құрал – жабдықтар және транспорт жабдықтары - 23%.

      Экспорттың жалпы көлемінде еркін  айырбасталымды валюта бойынша  шетке шығарылатын өнімнің 58% сатылады, 30% тұйық валюта бойынша,  ал 7% товарлар айырбастау жолымен  жүргізіледі.

      Сыртқы экономикалық байланыстарды  басқару үшін алғашында Қазақ  КСР сыртқы экономикалық байланыс (СЭБ) Комитеті құрылды. Соңынан ол ҚР СЭБ Министрлігі деп аталды, оны қазір сыртқы сауда индустрия, экономика және сауда министрлігі басқарады. Ол облыстарда сыртқы экономикалық байланыс комитеттері арқылы жұмыс жүргізеді.

       Министрліктің негізгі міндеттері  мына төмендегіге саяды:

        - лицензия беру және экспорттық  және импорттық товарларға шектеу  қою жөнінде ұсыныстар дайындау;

        - республика территориясында жұмыс істейтін СЭБ қатысушыларға шетел серіктестерімен сауда, валюта-қаржы, ғылыми-техникалық қарым-қатынас жасауға көмек көрсету;

        - СЭБ қатысушыларға қажетті жағдайда  бәсекелестіктері туралы және  әлем нарығындағы бағалар туралы ақпараттарберу т.б.

      Республикада сыртқы сауданың  және халықаралық экономикалық байланыстың дамуына қолғабыс ету үшін ҚР Сауда-өнеркәсіп палатасы (СӨП) – қоғамдық ұйым құрылды. Палатаның негізгі мақсаты мемлекетке экономикалық реформа жүргізуіне көмек көрсету, ал негізгі міндеті отандық кәсіпкерліктің мүддесін қорғау.

      СӨП елімізде 400 астам әр түрлі  меншік бойынша жұмыс істейтін  акционерлік қоғамдарды, фирмаларды, корпорацияларды, компонияларды  біріктірелі және оларға қызмет  істейді. Палатаның міндетіне ақпарат жинау, сараптау жүргізу, инвесторлар іздеу, іскер әлеммен байланыс жасау жатады.

      СӨП орталық аппаратының ұйымдасу  құрылымына 5 бөлім кіреді: сыртқы  байланыс, ақпарат, инвестиция, құқық-шарт  қызметі және еркін төлем сенімді  өкілі.

       СӨП жанында СЭБ қатысушыларының дауларын және келіспеушіліктерін қарайтын тұрақты арбитраж (төрелік) комиссия жұмыс істейді. Республиканың облыс орталықтарында 14 регионалды Қазақстанның СӨП жұмыс істейді. Олар "Қазақстан сараптану" фирмасымен бірігіп сыртқы сауда мәміле және халықаралық шарттар жағдайларымен үйлесімді республика кәсіпорындарын келесі сараптау қызметін көрсетеді:

        - сыртқы экономикалық әрекеттерді  құқық жағынан қамтамасыз ету;

        - форс-мажор жағдайларда (алапат  жағдайларда) куәлік беру;

        - сыртқы сауда және халықаралық  байланыс жүргізген кезде туған  дауларды арбитраж сотта қарау;

        - республикада халықаралық және  ұлттық көрмелерді, презентацияларды (таныстыру рәсімін), семинарларды, симпозиумдарды дайындау және жүргізу;

        - Қазақстандағы халықаралық және  шетел көрмелері және республиканың  шетелдегі көрмелері туралы ақпарат беру;

        - тауардың, шикізаттардың және құрал-жабдықтардың  сапасын және санын сараптау;

        - тауардың пайда болу куәлігін  куәландыру;

        - тікелей байланыстарды орнату  және бірлескен кәсіпорындарын  құру үшін серіктестер іздеу;

        - Қазақстанның кәсіпорындарын, бірлестіктерін, ұйымдарын және жеке фирмаларды "Сенімді серіктестер тізіміне" кіргізу;

        - Қазақстанның басшы кадрларын және мамандарын шетелдерде оқытуды және дайындауды ұйымдастыру;

        - сыртқы экономикалық әрекетшіліктер  туралы ақпарат-анықтамалық құжаттармен  қамтамасыз ету.

      СӨП ҚР Еңбек министрлігі және  әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік  ұлттық университетімен бірігіп ұлттық кадрларды қайта дайындау орталығын құру.

      Жақын және алыс шет елдермен  сауда-экономикалық байланыстың  дамуына, экспорттық тауарлардың  көлемінің өсуіне ТАСИС бағдарламасы  шеңберінде құрылған Қазақстан  іскер қарым-қатынас орталығында айтарлық үлес қосады. Осы орталықтың территориясында Алматы қаласында ҚР Президентінің Указымен "Атакент" еркін сауда аймағы ашылды, оның міндеттері мынадай:

        - халықаралық маңызы бар бірыңғай  сауда экономикалық және көрме-ақпарат  кешенін қалыптастыру;

        - өзара тиімді іскерлік қарым-қатынастардың,  өнеркәсіп-технологиялық кооперацияларының  дамуына шетел инвестицияларын  тартуға қолайлы жағдайлар жасау;

        - сыртқы сауда операциялары өрісінің  кеңеюіне жәнежеделдетуіне, отандық  өнімдердің кең көлемде сыртқы  нарыққа шығуына жәрдем жасау  ;

        - ақпараттық, маркетингктік және  басқа ұйымдасқан қызмет көрсету  орындарын дамыту.

      "Атакент" сауда аймағында шаруашылықпен айналысқан субъектілерге 5 жыл мерзімге салық және экспорттық баж алымын төлеуге жеңілдік беріледі. Сауда аймағы территориясында шеттен әкелінген тауарлар лицензиядан және квотадан босатылады. 
 
 
 
 
 

2.3. Қазақстанның Орталық  Азия және Европа одақтарына интеграциялануы 

      Орта Азия республикаларының (ОАР) экономикалары бір-бірімен тығыз байланыста болды. Бұрынғы бүкілодақтық еңбек бөлінісінде өндіргіш күштерді орналастырудағы кемшіліктің салдарынан бұл республикаларда негізінен табиғатты қанай пайдаланатын салалар дамыды.

      Айта кетсек, Қазақстанның, Өзбекстанның  және Қырғызстанның темір жол  машина жасайтын өнімдерге қажеттілігі  96%-ке шеттен әкелумен тынды, жеңіл өнеркәсіп құралдарымен - 95%, күрделі тұрмыс техникасына - 90%, химия және мұнай өнеркәсіптерінің құралдарымен - 82%, металлургия жабдықтарымен - 72%, химия орман кешенінің өнімімен - 70%. Жалпы алғанда, ОАр жақын шетелден халық шаруашылығының 103 саласының (барлығы 104) өнімдерін тасымалдаған, ал өздері 83 салалардың өнімдерін шетке шығарған.

      КСРО ыдырауына және шаруашылық  байланыстардың бұзылуына байланысты  бұрыңғы кеңес республикаларындағы  жайсыз беталыс ОАР орын алды.

      Егемендік жариялағаннан кейін  ОАР араларында мемлекетаралық  айырбас екі жақты келісім негізінде жүргізілді, бірақ та өндіріс құлдырауында, төлемге қабілетсіздік дағдарысы, мақсаттылық мемлекеттік реттеу саясатының жоқтығы, т.б. жағымды нәтиже бермеді.

      Осымен қатар, әлем нарығына  тез бейімделу ОАР-ды дағдарыстан  қысқа мерзімде шығармайды, оған себептер: қатал бәсеке, коммуникациялық жүйенің нашар дамуы, индустриалды және аграрлы-шикізаттар өндіретін елдердің өзара қатынастарындағы келеңсіздіктердің көптеп тууы. Осы жағдайда бірігіп, жоғары деңгейдегі тиімді және бәсекелесуге қабілетті экономика құру, республикалардың экспорттық әлеуметтілігін дамыту, экономикалық және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін ОАР алдында араласа кірісу қажеттгі туды. 1991 ж. Орта Азия және Қазақстан республикааралық ақылдасу Кеңесін құру туралы келісімге республикалар басшылары қолдарын қойған болатын. 1994 ж. ОАР президенттері Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан республикалары арасында еркін экономикалық кеңістік құру туралы шартқа қолдарын қойды. Осы жылы қатысушы мемлекеттер басшылары Мемлекетаралық Кеңес Премер-министрлері , Сыртқы істер министрлігі Кеңестерін құрды және тұрақты жұмыс істейтін үйлестік-кеңесу Атқару Комитеті ашылды. Ол Алматы қаласында орналасқан. Орта Азия қарым-қатынас және даму Банкісі құрылды, оны құрушы қатысушы үкіметтер.

     ОАБ-сі Қазақстан және Өзбекстан кәсіпорындарына кір жуғыш машиналарды жинақтау үшін қажет электроқозғаушыларды жеткізіп тұратын. Қырғыз электромеханизм зауытын АҚ 300 мың АҚШ доллары көлемінде қаржыландыра бастады.

      "Сайман" АҚ электроэнергиясын есептейтін аспаптар өндіру үшін 100 мың АҚШ доллары жуық қаржы алды. "Формпром" концернімен (Өзбекстан) дәрі-дәрмегін өндіру үшін 300 мың АҚШ доллары тең кредитке қол қойылды.

      Мүдделі министрліктердің сараптаушылар  мәжілісінде, атқару комитетінің  қатысуымен (1994 ж. Пішкек қ., Ташкент қ. 1995 ж., Алматы қ. 1995 ж.) 2000 ж. дейін ОАР экономикалық интеграциялау бағдарламасы жасалды. Бағдарлама отын-энергетикалық, химиялық, машина жасау, металлургия, жеңіл өнеркәсіптерді, транспорт және байланыс, құрылыс материал өнеркәсібін қамтиды.

      Бағдарламада қатысушы мемлекеттерді  отынның барлық түрлерімен толық  қамтамасыз ету және экспорттық  әлеуіет құру қаралған. Қазақстанның оңтүстік облыстарын және Қырғызстанның солтүстік облыстарын газбен берік қамтамасыз ету мақсатымен ҚР Энергетика және табиғи қор министрлігі, "Алаугаз" МХК және "Қырғызгаз"  ӨБ қатысуымен Бухар газ шығатын ауданнан Алматыға дейін созылатын газ құбырының екінші желісін қаржылындыру және салу жүргізілуде.

      Орта Азия қарым-қатынас және  даму Банкісі "Қаратау" фосфорит бассейнін шикізат базасын дамытуды, газды, электроэнергиясын, суды өлшейтін аспаптар өндіруді , тұрмыс аспаптарына қажет электордвигателін және жалпы өнеркәсіп механизмдерін өндіруді бірінші кезек жоба ретінде қаржыландырады.

      Өзбек-Қазақ-Қырғыз жаңа технология  орталығы құрылды. Республиканың  европалық бағытта сыртқы экономикалық дамуы Европалық Одақпен (ЕО) араластықты ұйғарады. Бұл араластық сыртқы саудада серіктесу және ұзақ мерзімді жинап бағдарламаларды іске асыру жолдарымен жүреді.

      Халықаралық қатынас жүйесінде  ТАСИС (ТМД еледеріне техникалық  жәрдемдесу бағдарламасы) бірегей  оқиға. Бағдарламаның негізгі  мақсаты – нарықтық экономиканы  қалыптастыруға және оны басқаруға  қажет тәжірибе және білім  беру. ТАСИС-ті жасау пікірі 1990 ж. туды, ал 1991 ж. Рим қ. Европалық Кеңес (ЕК) мәжілісінде бекітілді.

      ТАСИС жаңа тәуелсіз мемлекеттерге  (ЖТМ) нарықтық экономикаға көшуге  және демократиялық қоғам құруда  экономикалық, саяси, әлеуметтік  мәселелерді шешуге қолдау көрсету ЕК бағдарламасы. Осы бағдарламаның шеңберінде "Ноу-хау" дамыту, кадрлар дайындау, құқықтық базасын жасау және стратегиялық белгілеуге жәрдемдесу үшін ақысыз көмек қаражат тегін беріледі. ЕО және Қазақстан арасында ресми дипломатиялық қатынас 1992 ж. орнады, ал 1991 ж. сауда және қарым-қатынас  туралы келісімге қол қойылған. 1994 ж. Қазақстанмен "Сауда және қарым-қатынас келісімді" ЕО алдын ала келісім беру ниетімен құжатқа өзінің аты-жөнін жазып, өшпейтін мөрге қол қойды