Нарықтық экономикаға көшу

        Қордың негізгі міндеттері:

        - өндіруші және өңдеуші салалардыалдымен  дамыту негізінде экономиканың  құрылымын өзгертуді қамтамасыз  ету және оның шикізаттар өндіруден  шығуы;

        - республиканың экспорттық және өнеркәсіптік салмағын көтеру;

        - экспорттың және импорттың орнын  басатын өндірістерді дамыту  үшін мемлекеттік бағдарламаларды  іске асыру;

        - тау-кен металлургия, химия-орман,  мұнай газ кешендері кәсіпорындарын әр тараптандыру және әскери өнеркәсіп кешені (ӘӨК) кәсіпорындарын әскери өнім өндіруден азаматтық өнім өндіруге көшіру;

        - жаңа технология, техникалық жабдықтар  және материалдар шығару, оларды  экономикаға тиімді өндіру;

        - тұтыну нарығын азық-түлікпен және халық тұтынатын товарлармен толықтыру, тұрғын үй нарығын құру;

        - жастарды және жеке кәсіпкеліктерді  қолдау және қорғау;

        - инфрақұрылымдық салаларды және  түгел экономиканың тиімді жұмыс  істеуін қамтамасыз ететін жалпы мемлекеттік маңызы бар салаларды дамыту;

        - дайын , бірақ та қажеттелінбеген  өндіргіш күштері бар аймақтарда  дамуына жағдай жасау;

        - республиканы дәрі-дәрмекпен және  жабдықтармен қанағаттандыру үшін  медиканы және фармацевтикалық  өнеркәсіп орындарын жаңғырту және жаңадан салу.

       Инвестицияны жандандыруды дамыту  мақсатымен шетел капиталын тарту  үшін көптеген экономикалық шаралар  қолданылуда. "Шетел инвестициясы  туралы" Қр Заңына өзгерістер  енгізілді, шетел капиталын тарту  және пайдалану бағытында Мемлекеттік бағдарлама аяқталуда, "Инвесторлардың құқығын қорғау туралы" Заңның жобасын құру басталуда, ҚР Салық кодексіне өзгерістер енгізілуде және т.б. Әзірше республика экономикасына жұмсалған күрделі қаржының жалпы көлемінде шетел капиталының үлесі 4% төмен.

      Қазіргі кезде жаңа құрылыс  жобаларын іске асыруға және  жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарын  жаңғыртуға инвестиция жетіспеуде. Қазақстан жерінде отандастар  және шетелдік серіктестерге  инвестиция жасауына 35-тей жобалар  ұсынылуда.

      Олардың ішінде ОӘК-де ірілері Атырау, Ақтөбе, Қызылорда және Қарағанды облыстары жерлерінен өтетін "Батыс Қазақстан-Құмкөл" мұнай құбырын салу жобасы, бұған 70,1 млн. АҚШ доллары көлемінде несие қажет. Бұл жобаны орындауда Ортақ кәсіпорындарын ұйымдастыруға болады. Қазақстан жағынан ҚР Энергетика және табиғи қорлар Министрлігі серіктес бола алады.

      Металлургия кешенінде – Шалқия қорғасын-мырыш, Артемовск мыс-мырыш кен орындарын дамыту, ол үшін біріншісіне 110 млн., екіншісіне 170 млн. АҚШ доллары қажет.

      АӨК де несие қажеттілігі 10 млн. АҚШ долларына тең ұннан істелетін тағам комбинатын кеңіту жобасы ұсынылады.Мұнда да Ортақ кәсіпорындарын ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Қазақстан жағынан "Астық" Мемлекеттік акционерлік қоғам (МАҚ) серіктес бола алады. Ленгер қаласында несие қажеттілігі 17 млн. Ақш долларына тең балаларды тамақтандыратын цехы бар азық концентрат заводы.

      Транспортта несие қажеттігі  20 млн. АҚШ долларына тең автомобиль  транспортымен халықаралық жүк  тасымалдау жобасын ұйымдастыру,  және Ақтау теңіз портын жаңғырту жобалары ұсынылады.

      Қазаіргі кезде Қазақстанда 800-ге  жуық инвесторлар бар, олар  өздерінің жұмыс істеген мерзімінде республика экономикасының шамасы2 млрд. АҚШ доллар қаржы жұмсады. Ал республика инвестициялық қажеттілігі жылына 4 млрд. АҚШ доллары шамасында.

      Сараптаушылардың бағалауы бойынша  әлемде 1,5 трлн. доллар шамасында инвестицияға пайдалануға болатын қаржы бар. Оларды кәсіпкерлер "үшінші әлемдегі" мемлекеттер және бұрынғы кеңес үкіметі құрамында болған мемлекеттер экономикаларына инвестиция ретінде жұмсай алады.

      Әлемдік капитал нарығында инвестицияға  сұраныс өсуіне байланысты реципент  – мемлекеттер арасында оны  алуға бәсекелік те өсуде.

      Республика экономикасына шетел  капиталын тарту үшін шетел  кәсіпкерлеріне мынадай жағдайлар жасау қажет:

        - ұзақ мерзімді саяси және ұлтаралық тұрақтылық орнату;

        - инвесторларға өзара шартты  өзгертпейтін жағдайды қамтамасыз  ететін тұрақты заңдар қабылдау;

         - капиталды мүлтіксіз кедергісіз  әкелуге және шетке шығаруға жағдай жасау, теңгенің кез келген шетел валютасына еркін айырбасталымда болуы;

        - шетел инвестициясын тарту мәселелерін  шешу кезінде төрешілікті, кеңсешілікті  жою және т.б.

      Шетел инвестицияларын пайдалануда  жаңа жолды заңмен реттеу шетел инвесторларын талғамалы негізінде жеңілдік және қолайлы жағдай жасау жүйесі қарастырылған. Жеңілдік алатын инвесторлардың тізімін ҚР Президенті бекітеді.

      Әлемдік тәжірибеде жеңілдіктер  үш жылдан жеті жыл мерзіміне  дейін, ал пайданың 20-80% шетке шығаруға рұқсат беріледі. Қзақстанда жеңілдік 10 жылға беріледі. Сонымен заңды ұйымдар алғашқы 5 жылдың ішінде пайдадан салық төлеуден босатылады, ал келесі 5 жылда салық 50% төмендеуі мүмкін.

      Шетел инвесторлары үшін тағы  бір маңызды мағына – ол республикада арзан, бірақ прфессионалды жұмыс күшінің молдығы.

      Жақын арада инвестиция негізінен  тамақ, жеңіл және өңдеу өнеркәсіптерін, туризмге, кейбір құрылыс, электроөнеркәсібіне  жұмсалатын болады.

      Құрылымдық және инвестициялық  саясатты іске асыру. ҚР экономикасын жаңа сапалы даму кезеңіне көшуіне себеп болады, оған біршама макроэкономикалық тұрақтылық және инфляция сатысынан инвестиция сатысына шығу сипат.

      

1.4. Халықты әлеуметтік қорғау. 

      Өтпелі кезеңде өндірістің құлдырау, инфляцияға ұшырау, еңбек және зейнет ақыларын төлеудің кешігуі, қызметтерге баға және тарифтің өсуінің салдарынан халықтың едәуір санының тұрмыс жағдайы нашарлады. Сонымен қатар халықты әлеуметтік қорғау шараларын көбейту қажеттігі, оларды шешу үшін мүмкіншілік қорларының тапшылығы араларында қарама қайшылықтар туды.

      Осыған байланысты мемлекет ҚР  халқын әлеуметтік қорғау саясатын  жүргізуде. Мемлекеттік әлеуметтік  саясатын стратегиялық мақсаты азаматтардың негізгі құқығын және еркіндігін кепілдемелейтін, жеке адамдардың жан жақты дамуына, халықтың тұрмыс деңгейін қазіргі дамыған елдердің үлгісіне жақындатуға жағдай жасау.

      Өтпелі кезеңде әлеуметтік өрісті  және халықты мемлекеттік қорғау  жүйесін реформалаудың қағидалы  амалдары мына төмендегі саяда:

        - қолдау шараларының нақты иесін  табуы, яғни тек халықтың жеткілікті  түрде қамтамасыз етілмеген, қажеттілігі  бар топтарға материалдық қолдау  көрсету. ҚР мемлекеттік статистика  комитетінің (қазір Ұлттық статистика  агентствасы) мәліметі бойынша өтпелі кезеңнің басында әлеуметтік қолдау 10 мың адамға көрсетілген, ал нақты оған қажеттігі бар адамдардың саны 4,5 млн. адам екен;

        - "теңбе-тең" бөлуді және  барлық халыққа көмек көрсетуді  жою, еңбекке деген ынталығын  сақтап және арқа сүйеушілікті жою арқылы оған неғұрлым әділетті қолдау көрсету;

        - қолайсыз әлеуметтік ақы төлеу  жүйесін, қарапайым және түсінікті  жүйемен ауыстыру, объект ретінде  қоғамның негізгі ұйымы семья  саналады.

      Қазақстан Республикасында әлеуметтік  қамтамасыз етудің әртүрлі жолдары жүзеге асырылуда:

        - зейнетақымен 2,8 млн. зейнеткерлер  қамтамасыз етіледі, оның 2,7 млн.  еңбек зейнетақысын алады;

        - көп балалы семьяларға мемлекеттік  жәрдемақы 1998 мыңнан астам балаларға төленеді;

        - 72 интернет-үйлерінде 18 мыңнан астам кәрілігі жеткен азаматтар және мүгедектер толық мемлекет қорынан қамтамасыз етіледі;

        - 400 пәтерлерде жалғыз бас кәрілігі  жеткен адамдарға және мүгедектерге  қызмет етеді;

        - үйлерінде әлеуметтік көмек  бөлімшелерде, территориялық және денсаулықты қалпына келтіретін орталықтар 40 мыңға жуық адамдарға қызмет етеді;

        - жеке категориялық ардагерлер, соғыс мүгедектері арнулы транспорт  жабдықтармен, санатория, курорттарда  емделумен және бірқатар қызметтермен  қамтамасыз етіледі;

        - мүгедектерді және кәрілігі жеткен адамдарды шамаға шақ еңбекке тарту үшін еңбек арқылы емдеу шеберханалары, цехтар, шағын кәсіпорындары құрылды.

      Халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің  құрамында ҚР Зейнетақы қоры, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру  қоры ашылған. Зейнет қорының қаржысы меншіктің және шаруашылық жүргізудің түрлеріне тәуелсіз заңды ұйымдардың және қоғамның құқықты мүшелері төлейтін міндеті жарна есебінен құралады. Ол мемлекет бюджетінің құрамына енбейді, алып қоюға және салық, кеден баж алымын салуға жатпайды.

      1996 ж. 1 қаңтар жұлдызынан бастап  сақтандыру жарнаның жалпы тарифы  жұмыс ақысы қорының 30% құрастырылды, оның 85% зейнетақы қорын толтыруға  бөлінді. 1996 ж. Зейнетақы қорының  бюджеті 116 млрд.теңге сомасынан  артық бекітілген. Бірақта зейнетақы қорына қаржы жинау әрекет жай-күйі және зейнетақы төлеуді қамтамасыз ету шиеленісуде.

      Мемлекеттік әлеуметтік сақтық  қоры кәсіподағы қаржысынан құралады.

      Халықтың әлеуметтік жағдайының  маңызды көрсеткіші орташа жан  басына шаққандағы ақшалай табыс, ол 1996 ж. наурыз айында 2085 теңге, яғни 2,4 есе төмен. Азықтануға жұмсалған шығын халықтың тұрмыс деңгейін елеулі сипаттайды. Қазіргі кезде азықтануға кеткен шағын орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыстың 49% астамын құрады. Ақшалай табыстың баяу елеусіз өсуі халықтың материалдық жағдайын жақсартуға мүмкіндік бермейді.

      Экономиканың барлық салаларындағы  жұмысшылардың орташа айлық нақтылы  жалақысы 1996 ж. наурыз айында 6218 теңгеге  теңболды, оның ішіндемаьериалдық  өндіріс өрісінде 6960, ал өндірісемес өрісте – 4658теңгеге немесе 1,5 есе төмен. 1996 ж. наурыз айында экономика салаларын орташа айлық нақты жалақыдеңгейі бойынша топтастырғанда мынадай топтарды жекелеуге болады:

        - 1 топқа жұмысшылардың айлық  нақты жалақылары 2400-3900 теңгеге тең ауыл шаруашылығы, мәдениет және өнер, денсаулық сақтау, ағарту, орман шаруашылық, әлеуметтік қамтамасыз ететін салалар жатады.

        - 2 топқа жұмысшылардың айлық  нақты жалақысы 4300-6800 теңгеге тең  сауда және қоғамдық азықтану, дене шынықтыру және спорт, ғылым, үй-жай шаруашылығы және халыққа тұрмыс қызметін көрсететін салалар, басқару ұйымдарының қызметкерлері жатады.

        - 3 топқа жұмысшылардың айлық  нақты жалақысы 6990 теңгеден астам  жалпы коммерциялық әрекет істейтін  материалдық-техникалық жабдықтау, құрылыс, транспорт және байланыс, геология өнеркәсіп салалары жатады.

      Республика жұмысшыларға және  қызметкелерге мерзімі өткен  жалақы берешегі орын алуда,  оның көлемі 1996 ж. сәуір айының 1 жұлдызында ішкі жалпы өнімнің  (ІЖӨ) – 13,6% тең 36 млрд. теңгеден асты. Республика бойынша жалақы қарызының көлемі айлық еңбек қорынан 2,8 есе асты, ал ауыл шаруашылығында 5,4 есе асты.

      Республикада халықты сақтандыру  ұйымдардың саласы бойынша 1995 ж. әлеуметтік қамтамасыз етуге  жалпы шығынның сомасы 57 млрд. теңгеден асты, оның 49 млрд. теңгеге жуығы зейнетақы төлеуге жұмсалды.

      ҚР Үкімет зейнетақы жүйесін  реформалауда мынадай шараларды  белгіледі:

        - қазіргі зейнеткерлерге зейнетақы  көлемі өмір құнының өсуін  ескеру және қаржы қорының жиналу шамасына қарай үнемі қайта қаралып отырады;

        - келешек зейнеткерлерді зейнетақы  мен қамтамасыз ету біртіндеп  міндетті және өз еркімен зейнеткер  сақтау және сақтық жарналарды  жеке есепке алу қағидаларына  негізделі керек;