Нарықтық экономикаға көшу

      Үшіншіден, ескермеген шығындар  туды – олар әскери-өндіріс кешенінің, армияның, өндіріс емес салалардың республика меншігіне көшуі. Ал мұның өзі мемлекеттік бюджеттің шығыс жағын көбейте түсті.

      Төртіншіден, экономиканы қайта  құра бастаған алғашқы кезеңде  ТМД елдерімен экономикалық байланысты  реттеу болмағандығынан, шекараларымыздың ашық болуы қаржы-несие саясатымызда, салық төлемінде, еңбек төлемінде, баға қоюда, лицензиялық ереже ендіруде т.б. қателіктер жіберілді Осы себептерақша эмиссиясының өсуінеәкеп соқты.

      Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы жағдайды қиындатып, халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп жіберді. Экономикалық өсудің тежелуі еңбек өнімділігін әлсіретіп, еңбекті пәтуәсіздікке айнаодырды т.б. 

      1.2. Республиканың нарыққа өтуінің концептуалды жағдайлары

                                                                                                                                                                                                                                                                   

      Қазақстан республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкідіктері, экономикалық, ғылыми-техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық-географиялық тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық байланыстарды да дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар.

      Қазақстанның нарыққа еркін өту  үшін негізгі концептуалдық бағыттарының  мынандай міндеттерін шешу қажет:

      1. Экономикалық дербестікке қол  жеткізу. Ол республиканың жерге  деген бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналары, материалдық және финанс /қаржы/ мүмкіндіктері, өндірістік емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.

      Қазақстан Республикасы Президентінің  31 тамыз 1991 жылғы жарлығы бойынша  одаққа бағынған Қазақстанның  жеріндегі халық шаруашылығының  барлық салаларындағы мекемелер  мен ұйымдар, олардың бөлімдері  мен филиалдары Қазақстан мемлекетінің  басқару органдарына беріледі және олардың мүліктері республиканың меншігі болып табылады.

      2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру  жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция  комитеті, Қазақстан республикасының қаржы министрлігі және олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен жүргізеді.

      Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің  мақсаты – жанды және таза  бәсекеге қол жеткізу үшін. өндірістің  тиімді жұмыс істеуіне эағдай  жасау үшін шаруашылыққа иелік  жасаудың сан-салалы түрлерін  ұйымдастыру. Мұның өзінде бір-біріне қайшы келетін, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты екі міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын мемлекеттік меншікке иелендіріп, әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асыру; екіншіден, нарық сипатына сай келетін осы заманғы шаруашылыққа тиімді иелік жасай алатын жеке меншік топтарын құру.

      Жекешелендіру дегеніміз көп  шығын жұмсауды керек ететін, ұзақ та күрделі жұмыс екенін  атап көрсеткен жөн.

      Республикада мемлекеттік меншікті  жекешелендіру мемлекет меншігінен  айыру және жекешелендіру ұлттық бағдарламасына сай мынандай бағыттарда жүргізіледі:

       - ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жобалар бойынша жекешелендіру;

       - орташа кәсіпорындарын жаппай  жекешелендіру; 

       - шағын кәсіпорындарын /200 адамға  дейін/ қамтитын міндетті түрде жекешелендіру жүргізу;

      Негізінен 1993 ж. аяқталған бірінші кезеңде сауда және қызмет көрсететін ұсақ кәсіпорындары жекешелендірілді. Шағын кәсіпорындары /жұмыс істейтіндер саны 200 адамға дейін/ алдын ала акционерлік қоғамдарға айналдырылмай тұрып жекешелендіріледі. Қазақстанда 1993 жылдың соңында экономиканың салаларындағы 9 мыңдай кәсіпорындары жекешелендірілді, олардың 21% жеке меншікке берілді де, ал 57% акционерлік қоғамдарға айналдырылды.

      Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру /жұмыс істейтіндер саны 200-ден 5000 адамға дейін/ мынандай жолдармен жүргізілді:

       - Республика халқына жекешелендіру  және жекешелендіру инвестициялық  купондар /ЖИК/ беру;

       - инвестициялық жекешелендіру қорлардың  жүйесін /ИПФ/ жасау, оларды құратындар мемелекеттік емес заңды тұлғалар мен заңды жақтар.

      ЖИК-терді есептеу, айналдыру  және пайдалану тәртібі Қазақстан  Президенті бекіткен арнаулы  ережеде белгіленген.

      Ірі және бірегей мүлік кешендері /жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан асса/ өнім шығаратын немесе ерекше маңызды жұмыстар атқарса, сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы болса Қазақстан республикасының Мемлекеттік инвестиция мен Қаржы министрлігінің басшылығымен жасалған дара жобасымен жекешелендіріледі. Олар белгілі инвесторларға келісілген шарт бойынша сату, аукциондарда немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолымен, сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіріледі.

      Шетелдік құқықтық және жеке  тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге  Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдылықтарына, үкіметаралық келісімдерге және шарттарға сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі ұлттық агенство тиісті лицензия бергеннен кейін қатысады. Мұндайда сатылатын кәсіпорындарының бағасы мен жұмыс дәрежесіне сәйкес бағаланады. Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар жекешелендіруге Қазақстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен Қаржы министрлігі белгілеген дара жобалармен, қатысу тәртібі мен ережелері бойынша қатысады.

      Жекешелендіруден түскен қаражат мемлекет меншігіне алынады да, арнаулы есепте болады және мынадай шығындарға жұмсалады: 

       - мемлекеттің ішкі несиелерін /қарыздарын/ төлеуге;

        - халықтың жете қамтамасыз етілмеген  және әлеуметтік жағынан қолданылмаған  тобына жәрдем беруге;

        - жұмыссыздарға жәрдем беруге және кадрлар даярлауға, қайта даярлауға т.б. мақсаттарға жұмсалады.  

      3. Банк жжүйесін қайта құру  Республикада "банк және банк  қызметі туралы" заңға сәйкес  жүргізіледі. Қазақстанда екі  сатылы банк жүйесі құрылған. Жоғары сатыда ҚР Ұлттық Банкісі тұр, барлық қалғандары, олардың меншіктігінің ұйымдасу-құқық түрлеріне қарамастан банкі жүйесінің екінші /төменгі/ деңгейіне жатады.

      1996 ж. Басында республикада 170 астам  банк жұмыс істеді, оның үшеуі  толық мемлекеттік.

      "Эксимбанк" ірі экспорт-импорт операцияларымен және әдетте үкімет кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялық несие береді.

      Жилстройбанк – Тұрғынүй құрылыс  банкісі – құрылыс компанияларына  қаржы қорын бөледі және республика  халқына тұрғын үй салу үшін жеңілдік несие бөледі.

      Халық банкісі негізінен республика  халқына қызмет етеді, мұның  4000-нан астам агенттігі бар.

      Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер  және басқа міндетті талаптар  белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және жазалау шараларын салу арқылы барлық қалған банкілердің жұмыстарын қатаң бақылайды және реттейді. ҚР Ұлттық банкісі түгел банк жүйесін жақсарту мақсатымен және клиенттерін қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете алмайтын, сапалы қызмет атқара алмайтын, банк менеджментті дамытпайтын осал банкілерді ығыстыру үшін қатаң саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі Республика валюта қорын қалыптастыру міндетін атқарады. Қазақстан жерінде барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеде жүргізіледі.

      Негізінде жекеменшік капиталы  бар коммерциялық банктердің  ішінде ірілері: Туран Әлем Банк, Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық қоры (01.01.95.) 1 млрд. теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70% дейін қамтыды.

      ҚР банкаралық валюта биржасын, өкіл банкілерді және айырбас пунктерін біріктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде. Валюта биржасына бар валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика инвесттеріне (күрделі қаржы бөлушілерге) кең өріс беру міндеті қойылған.

      Бірқатар шетел банкілері Қазақстанда  өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995 ж. Басында өкіл банкілердің  саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде  короспондент есебін ашуға құқық  алды. АҚШ, Англия, Франция, Германия, Жапония, Швейцария және басқа елдердің орталық және коммерциялық банклермен тұрақты байланыс жүргізіледі.

      Осымен қатар халықаралық қаржы  мекемелері мен және халықаралық банкілермен қарым-қатынас жүргізіледі, олар: Әлем, Европа, Азия, қайта құру және даму банкілері, ХВҚ (халық аралық валюта қоры).

      ҚР Ұлттық банк бекіткен "Валюттік  операциялар жүргізу Ережесі"  бойынша өкіл банкілер және  айырбас пункттері арқылы жүргізілетін  барлық валюттік операциялар  заңды деп саналады. Республикада  валюта нарығын дамыту мақсатымен  әкеп беретін түскен табыстың 50% өкілдік банкілердің клиент-экспортерлерінің тапсырмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта биржасы арқылы сатылады.

      Заң күші бар "Банкілер және ҚР банкілер қызметі туралы" ҚР Президентінің Нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші инвестициялық банкілер екінші деңгейдегі банкілер болып саналады. Тек инвестициялық банкілерге өздерінің әрекеттерін материалдық өндіріс өрісінде жүргізетін шаруашылық субъектілердің қорына бірігуге рұқсат берілген. Бұл болса бағалы қағаздардың екінші нарық өрісін, инвестициялық және жобалы қаржыландыруды ұйымдастыруға кеңөрі береді.

      4. Қаржы және ақша-кркдит жүйесін  реформалау және бюджет тапшылығын  жалпы ішкі өнімге  (ЖІӨ)  4-6% деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы процесстүпкі тұтыну үшін.

      Алғашында бюджет тапшылығын  жою үшін салық базасын ұлғайту  және шығындарды шектеу саясаты жүргізіледі, бұл өндірістің құлдырауына, кәсіпорындарының салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте дағдарысқа әкеп соқты.

     Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауапкершілік енгізуге, жанама салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке адамдарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге  бет бұру саясаты қолданылады. Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғары құруға бір каналды сорап негізге алынған. Бюджет және валюта қоры облыстардың жарнама төлеуінің тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа ену жағдайлары ескеріледі.

      Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден  қаржыландыру үшін ең алдымен кепілді құқық негізінде ішкі және сыртқы қарыздарды пайдалану ұйғарылған. Сыртқы қарыздар алудың ақиқаттығы біздің табиғи қорымыздың орасан молдығына және қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға негізделінеді. Ұзақ мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін анықтау мақсатымен объектілердің және шаралардың техника-экономикалық дәлелі (ТЭД) анықталынады, онда мына мәселелер қамтылады:

        - инвестицияларды іске асырудың  мақсатқа сәйкестігін анықтау  үшін аудандарының және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы мәліметтері және негізгі жағдайы;

        - қаржы көздерін дәлелдеу және  объектілерді өндіріс, материалдық,  еңбек қорларымен қамтамасыз  ету;

        - күрделі қаржының көлемі, өндірістік  әрекеттен түсетін пайданың болжанған мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және т.б.

      Ұзақ мерзімді несие беруді  дайындағанда несиені қайтарып  беруді кепілдемемен қамтамасыз  ету мақсатымен мынадай құжаттар  тапсырылады:

      Қарыз алушының кепілдік міндеті  (кепіл шарт). Бұл құжат ьойынша қазіргі заңдарға сәйкес несие сомасын және несие процентін төлетуге болады.

      Несиені қайтару жөніндегі кепілдемелі  құжат – банк және кепілдемеші  араларындағы шарт. Кепілдемеші  - төлем қабілеті бар кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы басқа банк шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуі кепіл шот есебі ашылған банк үшін, екіншісі бірге қатысушы құрылтайшы банк үшін.