Мұнай өндіруші компаниялардағы тәуекелді басқару

1 ) сыртқысы: (инфляциялық, валюталық, проценттi, құрылымдығы) саяси, заң шығару, табиғи, аймақтық, салалық, макроэкономикалық;

2 ) iшкiсi: (технологиялық, мамандыққа қатысты, жабдықтауды тәуекел, көлiк) өндiрiстiк, (пайдалылықтың төмендетуiн iскерлiк тәуекел, тәуекел, таңдаулы тәуекел, уақытша тәуекел) инвестициялық, (саудалық, есептеулердiң бәсекеге түсе алатындықты жоғалту, бағалы кемсiту, тәуекелi) коммерциялық.

Ю.Осипов сабақтас кәсiпкерлiкпен белгiсiнiң үш түрi танып бiледi: инфляциялық, қаржы  және операциялығы. С.валдайлықтар өз кезегiнде екi топтағы барлық тәуекелдерi бөледi: коммерциялық және техникалық. Кәсiпкерлiк тәуекелдердiң классификациясына тағы басқа жолдары бар болады, бiрақ жоғары қарастырылған тәуекелдер қайталанатын болып саналады.

     Кәсiпкер тәуекелдiкпен әртүрлi өз қызметi кезеңдерiнде, және нақты тәуекелдiк жағдайды пайда  болудың себептерi кезiгiп қалады. Пайда болулар әдетте себеппен ахуал нәтижеге екiталайлығуға шамданған қандай болса да шарт жобаланады. Мұндай көздермен белгi үшiн болып табылады: шаруашылық жұмысы, қызмет тiкелей кәсiпкердiң өзiне, сыртқы ортаның кәсiпкерлiктiң нәтижесiне ықпал көрсететiн күйi туралы мәлiметтiң кемшiлiгi.

              әрiптестер (сатып алушылар немесе  жабдықтаушылар)  туралы мәлiметтiң  жеткiлiксiздiгi, олардың iскер имиджi  және қаржы күйi әсiресе, белгiнi  пайда болу кәсiпкерге қорқытады.  Ресейдегi салық өндiруi немесе шетел  әрiптесiнiң елiнде туралы мәлiметтiң кемшiлiгi - бұл мемлекеттiк құрылымдар кәсiпкерлiк фирмадан айыппұл санкциялары жоғалтуларды көз төлетудiң нәтижесiнде жақтан. Сонымен бiрге бәсекешiлер туралы мәлiметтiң кемшiлiгi кәсiпкер үшiн жоғалтулар көз бола алады.

              Кәсiпкерлiк тәуекелдер пайда болулар сала бойынша сыртқы және iшкiге бөлшектеуге болады. Сыртқы тәуекелдердiң пайда болулары көз кәсiпорын қарағанда сыртқы орта болып табылады. Кәсiпкер оларды баурай алмайды, ол тек қана олардың өз қызметiнде болжап есепке ала алады.

     Осылайша, сыртқыға тәуекелдердi жатады, кәсiпкер тiкелей қызметке байланыссыз. Кәсiпкерлiк  реттейтiн заңның ойда болмаған өзгерiстерi туралы сөз болады; тағы басқа ахуалдарды қызметтiң елiндегi саяси тәртiптiң  орнықсыздықтары, сәйкесiнше нәтижеде басталған соғыс, национализация, ереуiл жасаулар, эмбаргоны енгiзу тағы сол сияқтылар пайда болатын сәйкесiнше жоғалтулар туралы да кәсiпкерлер.

              Iшкi тәуекелдердiң көзi өздiң кәсiпкерлiк  фирмасы болып табылады. Бұл тәуекелдер  тиiмсiз менеджмент, қате маркетинг саясатының жағдайында, сонымен бiрге нәтижеде фирама iшiндегi терiс пайдаланулар пайда болады. Негiзгi iшкi тәуекелдердiң арасында кәсiби деңгеймен және кәсiпкерлiк фирманың қызметкерлерiнiң қасиеттерiмен сабақтас кадрлық тәуекелдер болып табылады.              С точки зрения длительности во времени риски можно разделить на кратковременные и постоянные.

 Қысқа мерзiмдi тәуекелдер тобына сол шығындар жүктi тасымалдау уақытында пайда бола алғанда көлiк тәуекелiнiң ағымында түпкi белгiлi уақыт мерзiмiнiң кәсiпкерiне немесе нақты мәмiле бойынша төленбей қалу тәуекелi қатер төндiретiн тәуекелдер жатады.

              Мысалы, тұрақты тәуекелдерге немесесi бар заңға сүйенген жүйе жетiлмеген елiндегi төленбей қалу тәуекелiнiң нақтылы экономика саласында географиялық ауданның мәлiметтегi кәсiпкерлiктерге үздiксiз қатер төндiретiн жатады.

              Кәсiпкердiң негiзгi есебi болғандықтан - ар жағында кризистiк және апатты тәуекел мүмкiн фирмалар банкроттық болуы мүмкiн қыры ерекшелеу керек өтпей есепшiл тәуекел ету. Мүмкiн тәуекел - бұл жоба немесе кәсiпкерлiктен не бiрдiң сатудан түскен пайданы толық жоғалтуды байбалам [14 ] негiзiнен. Келесi тәуекел дәрежесi, қауiптiрек салыстыруда - мүмкiн, бұл кризистiк тәуекел. Бұл тәуекел кәсiпкерлiктiң осы түрi немесе жеке мәмiленiң жүзеге асыруына жоғалтуларды қауiп-қатермен шығарылған шығын көлемiнде байланған. Бiрiншi дәреженiң кризистiк тәуекелi сонымен бiрге нөлдiк табыстың алуын байбаламмен байланған, бiрақ кәсiпкермен шығарылған заттық шығындарының орнын толтыруында. Демек, екiншi дәреженiң кризистiк тәуекелi толық шығындар көлемiнде болжалды көмек көрсетудi ықтимал жоғалтуды жүзеге асырудың нәтижесiнде осы кәсiпкерлiк және кәсiпкерге жоғалтуларын мүмкiндiкпен байланған өз есебiменi шығындарды төлеуге дәл келедi. Апатты жағдайдың астында жоғалтулардың өлшемiнде қауiп-қатермен бейнеленетiн тәуекел кәсiпкердiң барлық мүлiктiк күй артық тең ұғылады. Кәсiпкерлiк фирманың банкроттығына алып келген, барлық кәсiпкермен қабаттасқан қызметтiң нақтылы түрлерiне немесе құралдардың нақты мәмiлесiнеғана емес, оның дүниесi де болуы мүмкiн жоғалту өйткенi осы жағдайда апатты тәуекел.

              Белгiнiң заңдылығының дәрежелерi  бойынша ерекшелене алады: (заңды  ) ақтаған және (дұрыс емес ) керексiз  тәуекелдер. Сонымен бiрге барлық тәуекелдер сақтандырудың мүмкiндiгiмен сәйкес екi үлкен топтарға бөлуге болады: сақтандырылатын және сақтандырылмайтыны. Кәсiпкер экономиканың басқа субъекттерiне тәуекелдi ауыстырып салуға, өзiн жартылай сақтандыру жарналарының түрiндегi нақтылы шығындары iске асырып жеке алғанда қауiпсiздендiре алады. Сайып келгенде, мұндай кейбiр түрлер: дүниенiң опат болуын тәуекел, өрттiң тууiнiң тәуекелi, апаттар тағы басқалар, кәсiпкер қамсыздандыра алады.

              Дегенмен сақтандыру компанияларын сақтандыруға алмайтын тағы бiр қатер тобы бар болады, бiрақ өзiне алынудың өзi сонымен бiрге белгi кәсiпкердiң пайдасы 27 потенциалдық қайнар көзi болып саналуға сақтандырылмайтын.51. 

Кәсiпорынның қызметiне iшкi және сыртқы тәуекелдердiң  ықпалдары қарастыру кезiнде толығырақ талдауға керек:

-   саяси тәуекелдiк; 

-   өндiрiстiк тәуекелдiк;

-   коммерциялық тәуекел;

    -   қаржы-қаражаттық тәуекелдiк; 

    -   техникалық тәуекел; 

    -   салалық тәуекел; 

    -   инновациялық тәуекел. 

              Саяси тәуекелдiк - бұл шығындардың пайда болуы немесе салдармен мемлекеттiк болатын пайдалардың өлшемдерiнiң қысқартуын мүмкiндiк

саясат 50.26. Сонымен бiрге саяси тәуекелдiк  шартты түрде мемлекеттік, аймақтық, халықаралық деп бөлшектеуге  болады. 

              Жаңа техника және технологияның игеруiмен кездесiп отыр тиiмдi кәсiпкерлiк резервтердiң iздестiруi, өндiрiстiң қарқынының жоғарылатуымен кездесiп отыр. Жаңа техника және технологияның енгiзуi дегенмен адамдарға, өндiрiске табиғатқа түбегейлi залал беймаза техногендi апаттардың қауiп-қатерi бағытталды. Техникалық тәуекел туралы осы жағдайда сөз болады.

              Техникалық тәуекелмен (жабдықтың  жүйелi профилактикасы, қауiпсiздiк  өлшемдерi) ескерту шараларының өндiрiстiң  ұйымының дәрежесi, өткiзуi, өз күшiмен кәсiпкерлiк фирманың жабдығының жөндеуiн өткiзудi мүмкiндiкпен анықталады.

              Кәсiпкер тiкелей ықпал және  пайда болу қызметтен кәсiпкердiң  өзiне тәуелдi болатын оларды осы  тәуекелдерге бола алатындығынан,  техникалық тәуекел iшкi тәуекелдердiң тобына жататынын атап өту керек. 

Өндiрiстiк тәуекелдiк өнiмнiң өндiрiсiмен, тауарлар және қызметтер байланған; кәсiпкерлер процессiнде шикiзаттың теңбе-тең емес қолданулары мәселеге соқтығатын өндiрiстiк қызметтiң кез келген түрлерiнiң жүзеге асыруымен өзiндiк құнның өсуi, жұмыс уақыты, өндiрiстiң жаңа әдiстерiнiң қолдануының жоғалтуларын үлкею. Өндiрiстiк тәуекелдiктiң негiзгi себептерiне жатады:

жабдық, қажеттi шығарылған өнiмнiң брак көтерiңкi процент бастапқы материалдардың санының  жұмыс уақыты, жоқтықтың жоғалтулары тұрып қала еңбектiң өнiмдiлiктi төмендетуi болжалды өндiрiс көлемдерi және өнiмдердi сатуының төмендетуi салдарынан; бойынша өнiмдi немесе қызметтi iске асыруға жоспарланатын бағаны төмендету сұраныстың құлауын нарықтық конъюнктураның өзгерiс қолайсыз оның жеткiлiксiз сапасымен байланысты; материалдар, шикiзат, отын, энергия заттық шығындардың шығынының үлкеюi шығынның нәтижесiнде, көлiк шығыны, саудалық шығындар, тiркеме қағаздар және қосымша шығындар былайша үлкею есебiнен; болжалды санның асып кету есебiнен еңбекақы төлеу қорының өсуi немесе төлеулер есебiнен жоспарлауға қарағанда, жеке қызметкерлерге еңбекақының деңгейге қарағанда биiгiрек; тарапты кәсiпкерлiк фирма және олардың бөлiп шығаруларының қызметтiң процессiнде үшiн салық мөлшерлемесi тағы басқа бөлiп шығарулардың салық төлемдерiн үлкею өзгерiстiң нәтижесiнде қолайсыз; аласа жеткiзiлiм тәртiп, отынмен және электр энергиясымен үзiлiстiге; физикалық және отандық кәсiпорындардың жабдығының моралдiқ тозуы.

              Өндiрiстiк тәуекелдiктен төте тәуелдiлiк өндiрiс салалық тәуекелде, немесе тәуекелдер өйткенi не байқалады немесе тауарлар немесе қызметтердiң өндiрiсiнiң салалары бойынша бөлшектенедi. Салыстырғанда басқа салалармен де, саланың iшi де салалық тәуекел - бұл жоғалтулардың саланың экономикалық күйiнде өзгерiстердiң нәтижесiндесiнiң ықтималдық және бұл өзгерiстердiң дәрежесiмен.

              Инновациялық тәуекел - бұл салуда жаңа тауарлар және қай қызметтердiң өндiрiске құралдарының кәсiпкерлiк фирмасымен болуы мүмкiн, күтiлетiн сұраныс базарға таппайды пайда болатын жоғалтуларды ықтималдық.

              Коммерциялық тәуекел - бұл тауарлар  және қызметтердiң iске асыруының  процесс пайда болатын тәуекел  кәсiпкер сатып алған шығарылған.

              Коммерциялық тәуекел тұрды: (қызметтер ) тауар базарға iске асыруға қатысты тәуекелдi;  (көлiгi ) тауардың тасымалдауымен сонымен бiрге; сатып алушыны (қызметтер ) тауар қабылдауға қатысты тәуекелдi; тәуекел сатып алушы төлеу қабылетiне қатысты; форс-мажорлық жағдайлардың тәуекелi.

Сол коммерциялық тәуекел отандық экономикалық әдебиетте  жиi кәсiпкерлiк тәуекелмен бiрдейленетiн  айғақ атап өту керек, дегенмен коммерциялық тәуекел - бұл кәсiпкерлiк тәуекелдiң  түрлердiң бiрлерi.

              Қаржының астында қаржы кәсiпкерлiгiнiң жүзеге асыруында немесе қаржы мәмiле пайда болатын тәуекел тауардың рөлiнде қаржы кәсiпкерлiктерiнде бағалы қағаз, немесе де, немесе қаржы валюта немесе де сөз сөйлеген сүйене ұғылады.

              Қаржы-қаражаттық тәуекелдiктерге  жатады: (2-шi қосымша)

валюталық тәуекел; несие тәуекелi; инвестициялық  тәуекелдiк.

              Валюталық тәуекел - бұл ол  бойынша шарт және есептеулердiң  нақты өндiрiсiмен шешiмнiң аралығында  бола алған валюталардың курсi қаржы жоғалтуларын ықтималдық  өзгерiстiң нәтижесiнде.

Кәсiпкерлiк  фирма үшiн экономикалық тәуекелдiк  оның актив және пассивтарын құн  валюталық курстiң келешек өзгерiстерi артынан (ұлттық валютада) үлкен немесе кiшi тарапқа өзгере алатын тұрады. Сонымен  бiрге бұл шетел инвестиция инвесторларға жатады шетелдiк валютадағы табыстарды акция немесе мiндеттеме әкеледi. Аударманың тәуекелi бухгалтерлiк табиғаты болады және шетелдiк валютада фирманың актив және пассивтарын есепке алуда айырмашылықтармен байланған. Егер фирманың активтерi бейнеленген шетелдiк валютаның курстiң құлауы бұл активтердiң құнын азаяды болса, сол жағдайда. Бұдан басқа, экспортшы үшiн импорт және тәуекел үшiн валюталық тәуекел танып бiлу керек. Экспортшы үшiн тәуекел - бұл шетелдiк валютаның курстiң құлауы алудың кезiнен немесе төлеудi алуға дейiн тапсырыстың растауы және келiссөздер уақытында. Импорт үшiн тәуекел - бұл тапсырыстың растауын датаның аралығында уақыт мерзiмiне валютаның курсiнiң жоғарылатуы және төлеу күндiз. Болуы мүмкiн валюта бағамдарының өзгерiстерi сайып келгенде, контрактке қол қоюда есепке алуға керек. Нарықтық экономика шарттарындағы кәсiпкерлiк фирманың қызметiнiң тәуекелдерiнiң ең маңызды түрлерiнiң бiрi несие тәуекелi болып табылады. Несие тәуекелi сыртқы заемнiң фирмасының қызметiнiң қаржыландыруы үшiн инвестордың алдында өз қаржы мiндеттемелерiнiң кәсiпкерлiк фирманы орындамауды мүмкiндiгiмен қолданудың нәтижесiнде байланған. Демек, несие тәуекелi несие берушылармен кәсiпорынның iскер қарым-қатынасының процессiнде олардан пайда болады: қаржы мекемелерiмен тағы басқалар банкпен; қарсы уәкiлдермен: жабдықтаушылармен және арашашылармен; сонымен бiрге акционерлермен.

              Шетел экономистeрi мүлiктiк, моралдiқ  және iскер несие тәуекелдерiн  ерекшелейдi. Әдеттегiдей iскерлiк  тәуекел кәсiпкер уақыт пайда нақтылы мерзiм iшiнде өндiрiп алуға қабiлеттiлiктермен iлiнiседi. Моралдiқ тәуекелмен қазынаны заемге қатысты болатын және қарызшының моралдiқ сапаларынан тәуелдi болатын белгiнiң бiр бөлiгi та жобаланады. Мүлiктiк тәуекелдiк қарыздың көлемдi жабулауы үшiн қарызшының меншiктi актив пе, сонымен жеткiлiктi анықталады.

              Қаржы-қаражаттық тәуекелдiктi келесi түр - инвестициялық тәуекелдiк. Мәлiмет белгi түр қаржылардың әр түрлi жобаларында кәсiпкерлiк фирманы салуды ерекшелiкпен байланған. Инвестициялықтың астында отандық экономикалық әдебиетте жиi бағалы қағаздағы тәуекелдер, салуға қатысты құралдары жобаланады, бiрақ бұл ұғым көп кеңiрек және барлық болуы мүмкiн қаржылардың инвестиция салу пайда болатын тәуекелдер тұрды.

     Кесте. Айқын белгiлер бойынша тәуекелдердiң классификациясы