Қазақстан
Республикасы білім
және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия
ұлттық университеті
Дипломдық
жұмыс
Тақырыбы:
“Мұнай өндіруші компаниялардағы
тәуекелді басқару”
Астана
2011
Жоспар
Кіріспе
………………………………………………………………………..
І. Мұнай-газ өндiрушi компанияларындағы
тәуекелдердiң басқаруының теориялық
негiздерi.
1.1. Тәуекел – экономикалық санаты ретінде.
Тәуекелдердің классификациясы.
1.2. Мұнай өндіруші
компаниялардағы тәуекел жасаушы факторлар.
1.3. Тәуекел жағдайларында мұнай шығатын
жерлердi өңдеу тиiмдiлiгінiң бағалау үлгiсi.
ІІ. Мұнай өндіруші
компаниялардағы тәуекелді басқару
тиімділігіне анализ жасау.
2.1. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚның қазiргi күйiнiң
талдауы.
2.2. Мұнай-газ өндiрушi компанияларының
тәуекелді сандық және сапалы бағалауы.
2.3. Мұнай өндіруші компанияларының тәуекелді
басқарудағы экономикалық тиімділігі
ІІІ. Мұнай өндіруші
компаниялардағы тәуекелді басқаруды
жетілдіру
3.1. «ҚазМұнайГаз»
ҰК АҚның тәуекел факторларын есепке алғандағы
даму стратегиясы
3.2. Есеп берудiң қаржы көрсеткiштерi негiзңнде
кәсiпорын тәуекелін бағалау.
3.3 Мұнай-газды саласындағы компаниялардың
10 негiзгi тәуекелдері
Қорытынды …………………………………………………………………...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ……………………………………..
Кіріспе
Дипломдық
жұмыстың тақырыбының
өзектiлiгi. Мұнайлы-газды Қазақстан
кешенi - елдiң экономикасының ең маңызды
элементi, энергия қамтамасыз етудi дүниелiк
жүйенiң мағыналы бөлiгi. Мұнайлы-газды
кешеннiң кәсiпорындары ҚРдың өнеркәсiптiк
өнiмiнiң өндiрiс көлемiнiң ширектерiн көп
бередi, бюджет жүйесiне тағы басқа табыстардың
барлық салық төлемдерiн үштен бiр көп,
экспорттан елдiң түсулерiн жарты көп.
Iргелi салым арқасында барлық көз қаржыландыруының
мұнайлы-газды кешендерiне инвестициялардың
ортақ көлемiнен бiр шақты үштен бiрлердi
құрайды.
Дүниелiк қаржы
дағдары шарттарындағы (нгк ) мұнайлы-газды
кешеннiң үзiлiссiз жұмысы және ұлттық
экономикалық қауiпсiздiк, Қазақстан
сыртқыэкономикалық байланыстарының
динамикалық дамытуының факторларының
Ключевоелердiң бiрлерi мұнайға баға арзандату
болады.
Тиiмдi қолдану
минералды - нгк шикiзат қорлар және
жұмыстар тәуекелдермен есепке алу
және жүйелiк басқаруды негiзде
негiзiнен жоғарылатуға болады.
Мұнай-газ өндiрушi
сала субъекттiң экономикалық қызметiне
негативтi ықпал және оған талап ететiн
басқару көрсететiн тәуекелдердiң әр түрлi
түрлерiнiң ықпалына ұшыраған. Туған жерлерiнiң
өңдеу және игеруi барлығы экономикалық
субъекттерге тән болатын кәсiпорындардың
тұрақты қызметiндегi типтi тәуекелдерiмен
көбiнесе жарысайды, сол сияқты мұнай-газ
өндiрушi серiктестiктер және кешен үшiн
негiзiнен.
Мән қабылданулар
басқарушылық шешiмдердiң кәсiпорындарымен
үшiн дәл қазiр барлық көбiрек
тәуекелмен басқару алады.
Тәуекелдердiң
баға және тиiмдi басқару жүйесiнiң
құрастыруын мәселе нарық шарттарында
дербес теориялық және қолданбалы мән
алады бұл теория және басқаруды тәжiрибенiң
маңызды құрама бөлiгi. Басқарушылық шешiмдердi
көпшiлiк қарсы күресетiн тенденциялардың
толық мәлiметтiң жоқтығымен бар болуы,
кездейсоқтықтың элементтерiмен факторлар
қасында шартталған белгi шартта қабылданады
және көп басқа.
Шешушi түрдi мұнай-газ
өндiрушi кәсiпорынның қызметiнiң жетiстiгi
дұрыстық және кәсiпкерлiктiң таңдаулы
стратегиясының дәлелдiгiнен тәуелдi
болатыны белгiлi. Сонымен бiрге кризистiк
ахуалдардың ықтималдығы есепке алынуы
керек. Мәселелердiң әртүрлi бекiтуiрек
шешiмiнiң iздестiру, олардың таңдауы және
өзгерiс екiнiң бiрлерi тек қана спектр болған
жағдайда болуы мүмкiн. Кәсiпкерлiктер
мiндеттi түрде шарт сондықтан iздестiру
және экономикалық әсерлердiң әдiстерiнiң
таңдауының бостандығы олардың әр түрлiлiгiнде
болып табылады.
Техникалық
жаңалықтар және батыл, қарапайым емес
әсерлерге енгiзуге ұйғарылу керек
нарық шарттарындағы өмiр сүрсiн
бұл ұйғарылу керек тәуекелдi күшейту
үшiн. Тәуекелден қашпағанында емес, тәуекел
дәрежесi бағалауға икемi болғанында және
оны кiшiрейту үшiн тәуекелмен басқаруға
икемi болғанында керек бұдан шық керек
бұдан шығады.
Тәуекелдiң ғылыми
жариялауларды талдау, жүйелеу және
жалпылау дәл қазiр көрсетедi:
- тәуекелдiң
ұғымының бiртұтас белгiлi сөздiк
анықтауын болмайды»;
- белгi қорытылған
көрсеткiштi түзу есептеп шығаруға
мүмкiндiк беретiн формализацияның
әр түрлi теориялық және жаттығу
жағдайлары үшiн жарамды жасалмаған;
- нақты ахуалдағы
белгiсiнiң нақты деңгейдiң қолайлылығының
анықтауы бойынша ғылыми - қисынды ұсыныстарды
болмайды;
- норма және
сандық қауiп-қатердi бағалау негiзделетiн
ережелердi қалыптастыруға мүмкiндiк
беретiн нормативтiк - заңға сүйенген
тұжырымдама жасалмаған;
- сақтандыру
ұйымдарының қызмет сапа сипаттайтын
мұнай кәсiпорындарының тәуекелдерiнiң
индикаторларының жүйесi анықталмаған.
Бұл тағы басқа
себептер көкейкестi мәселенi қойылуларды
iстейдi және тәуекелмен пайда болатын
басқару жүйесiнiң бекiтуiрек әбден
жетiлдiруiнiң баға, басқару және мұнай-газ
өндiрушi кәсiпорындардың тәуекелдердi
сақтандыруының негiздерiнiң қуыс бағдарлалған
зерттеулердiң өткiзуi сонымен бiрге iздестiрудi
қажеттiлiктер шақырады.
Не болғанын,
нақты ахуалдардағы шешiм қабылдауын
қажеттiлiкпен неше байланысты болғанын
сонымен бiрге айтып тұруы керек, тiптi
түзу алған қауiп-қатердi бағалаулар құндылықтарды
алады өз-өзiне ғана емес.
Дипломдық
жұмыстың мақсат және
міндеттерi. Дипломдық жұмыстың мақсаты
мұнай-газ өндiрушi саладағы тәуекелдерiнiң
басқару жүйесiнiң құрастыруға және бағасы
бойынша теориялық жағдайлар және ғылыми-практикалық
ұсыныстардың дамытуы болып табылады.
Диссертациялар
мақсатпен сәйкес және, келесi есептер
дамытуды ерекшелiктiң бекiтуi ұйымдастыру
- тәуекелдердiң басқарудың әдiсiн
табар жолдарыдан мұнайлы-газды салаға
сүйене орнатылды:
- экономикалық
санат және қазiргi экономиканы тән фактор
сияқты сапалы және белгiнiң есепке алуы
бар экономикалық процесстерiнiң қасиеттерi
количе ственных туралы өнер-бiлiмдi кеңейтiп
тереңдету;
- қызылорда
облысының мұнай-газ өндiрушi кәсiпорындарының
қазiргi күйiн талдасын және жасаушы факторлардың
есепке алуын негiзде олардың дамытуының
негiзгi тенденциялары айқындалу;
- өлкенiң мұнайлы-газды
кәсiпорындарының тәуекелдерiнiң басқарудың
тиiмдiлiгiн экономикалық есептеу де сипаттау;
- белгi шарттағы
өңдеу және мұнай серiктестiктерiнiң дамытуды
стратегияның қолдануының негiзiнде олардың
минимизациялауы арқылы тәуекелдердiң
басқару жүйесiнiң әбден жетiлдiруiн бағытын
анықтау;
- белгiнiң пiшiндеу
және өлшемнiң өте бiр үлгiдегi қабылдауларының
шешiм қабылдауды процессiндегi қатар,
жаттығу қолдануының мақсаты бар тиiстi
аппаратымен меңгеру түрлi мәселелердiң
шешiмiнде өткiзу.
- классификаға
маңызды және белгiсi бар жолдарды анықтап
алсын - экономикадағы тәуекелдердiң Циясы
және тәуекелдердiң басқаруын шетел тәжiрибесi
қорыту;
- олардың таңдауының
белгiлерiмен әдiстемелiктi және қауiп-қатердi
бағалауды әдiстеменi басқарушылық шешiмдердi
қабылдануда зерттеп дәлелдеу;
Дипломдық
жұмыстың тақырыбы - мұнай-газ өндiрушi
сала кәсiпорындарындағы тәуекелдердiң
жүйенiң басқаруының теориялық және жаттығу
сұрақтары.
Дипломдық
жұмыстың нысаналары Мұнай өндіруші
компаниялары, «ҚазМунайГаз» ҰК АҚ.
Дипломдық
жұмыстың теориялық
және әдiстемелiк негiзi
тәуекелдердiң басқаруды теориясы бойынша
шетел және отандық ғалымдардың еңбектерi
негiзiнен болып тұрды, тәуекелдiң мұнайлы-газды
өнеркәсiп, теорияның классиктерiнiң монографиясының
экономикасы бойынша - осы қызметтер өзгерiстердiң
менеджмент, стратегиялық басқару, жобаларды
басқару, басқаруы, салалық әдiстемелiк
материалдар, техникалық-экономикалықты
мұнай-газ өндiрушi
кәсiпорындар, нормативтiк-техникалық
және басшылыққа алынатын құжаттар, статистикалық
мәлiметтер тағы басқалар материалдар.
Тағы басқалар
шындықтың таныстыруын диалектикалық
әдiс, рыноктық жүйенi жүйелiк амал, теория,
бақылау, сипаттама, салыстыру, талдау,
жалпылау және синтездiң әдiстерi, абстрактiлi
- логикалық, пiшiндеудi экономика-математикалықпен
зерттеу барысында қолданған.
Дипломдық
жұмыстың ғылыми жаңалығы
келесi тұрады:
- басқарулар тәуекелдермен
жалпылаудың нәтижесiнде теориялық негiздерi
экономикалық санат ретiнде ұғымның анықтауына
жаңа тұжырымдамалық көзқарас ұсыныс
жасаған ерекше факторлардың анықталуы,
тән мұнайлы-газды саланың негiзiнде тәуекелдердiң
классификациясына маңызды және белгiсi
бар жолдары анықтап алған;
- әдiстер, диагностиканы
құрал-сайман және олардың шабуылының
ықтималдығының тәуекелдерi және тәуекелдi
басқаруды стратегияны және бұл негiзге
iстеп шығарып белгiнiң сақтап қалуды шара
және минимизациялауын ұсынуға ендiгәрi
мүмкiндiк беретiн зардаптардың болуы мүмкiн
тәуекел оқиғалардың анықталу тұратын
теңестiрулерi дәлелдеген;
- мұнай-газ өндiрушi
кәсiпорындардың кешендi қауiп-қатердi
бағалауын схема ұсыныс жасаған, сапа
көрсеткiштер және мұнай серiктестiктерiнiң
қызметiндегi қауiптi облыстарының анықталуымен
сандық қауiп-қатердi бағалау жүйелеген;
- мұнайлы-газды
кәсiпорындардың тәуекелдерiнiң басқарудың
тиiмдiлiгiн бағаның Даны және
тәуекелдiң жүйенiң құрастыруын
алгоритм ұсыныс жасаған - менеджмент;
- ахуалдық талдауды
негiзде белгi және тәуекелдердiң екiұштылық
және басқаруы шарттарындағы мұнайлы-газды
туған жерлерiнiң өңдеудi үлгiсiнiң экономика-математикалығын
жасалған.
Дипломдық
жұмыстың көлемі және
құрылымы: жұмыс кiрiспеден, үш тарау.
- Тәуекел
– экономикалық санаты
ретінде.
Кез
келген өндiрiс нақтылы тәуекелдермен
байланған - қаржы, табиғи - экологиялық,
саяси, көлiк, мүлiктiк, өндiрiстiк, саудалық,
коммерциялық, инвестициялық, инфляциялық
және дефляция, валюталық, өтiмпаздық
тәуекелдiктермен, қолдан кеткен пайда,
пайдалылықтың төмендетуi, қаржы жоғалтуларының
түзулерiнiң қазына сатып алушы қабiлеттiлiгiмен
сабақтас тәуекелдерiмен әрине, проценттi,
несие, биржалық, таңдаулы.
Басқа сөзбен айтқанда, яғни өндiрiспен
басқаруды процесстерде қалыптасатын
iшкi тәуекелдермен және жақтан
сыртқы ортасы кәсiпорын қоршаған
әсер ететiн сыртқы. Мұндай әрбiр
жеке кәсiпорын және өндiрушi
үшiн тәуекелдердiң бiр түрлерiнiң
көптiгiнiң бар болуы өз, олардың талдауы,
есепке алу және басқаруды қажеттiлiк ескертедi.
Тәуекелдердiң
классификациясының күрделiлiгi олардың
алуантүрлiгiнде болады. Ұзақ мерзiмдi
есептер де, ағымдағы да кәсiпкерлiк
фирмалардың тәуекелiмен шешiмде
әрдайым кезiгiп қалады. Әсерiне бәрi түгел
кәсiпкерлiк ұйымдар ұшырайтын тәуекелдердiң
нақтылы түрлерi бар болады. Бiрақ қатар
ортақ белгi, қызметтiң тән нақтылы түрлерi
ерекше түрлер бар: осылай, банктiк тәуекелдер
сақтандыру қызметтегi тәуекелдерiнен
айырмашылығы болады, соңғы, өз кезегiнде,
тәуекелдердiң өндiрiстiк кәсiпкерлiгiнде.
Тәуекелдердiң түрлi әр түрлiлiгi өте ұлы
- өрттер және дүлей апаттардың ұлтаралық
даулар, өзгерiстердiң заңында дейiн, реттейтiн
кәсiпкерлiк, және инфляциялық тербелiстер.
Қазiргi әлемнiң бұдан басқа, экономикалық
және саяси дамытуы анықтау қиын болды
ендi тәуекелдердiң жаңа түрлерi сандай
бағалау тудырады. Компьютеризация және
автоматтандыруды күшейту өндiрiстiк -
кәсiпкерлiк ұйымдардың шаруашылық жұмысысы
компьютерлiк жүйе және есептеушi техника
жоғалтуларды мүмкiндiкке бас-сирақтың
нәтижесiнде алып келедi. Ерекше мән олар
саяси факторлармен сабақтас тәуекелдер
өйткенi соңғы жыл алды кәсiпкерлiк үшiн
өзiңiзбен бiрге iрi жоғалтулар алып жүредi.
Кәсiпкерлiктер экономикалық әдебиетке,
арнаулы мәселелерге шаруашылық тәуекелдерiнiң
классификацияның сымбатты жүйесi, жоқ.
Жолдар және талпыныстардың жиыны тәуекелдердi
классификациялауға бар болады. Нақтылы
мүдде тәуекелдердiң олары ұсынған профессор
Б.Мильнеромдардың тәуекелдерiнiң классификациясы
және Ф.Лиисом, барлық жиынтықты ұсынады
екi негiзгi топтарда ұсақтайды: