Экономиканы қаржылық - бюджеттік реттеудің теориялық–әдіснамалық негіздері

• келесі мемлекеттің салық саласында жүргізетін саясатының бір соңғы әрі тиімді типі бұл – оптималды салық саясаты. Мұнда мемлекет салық ауыртпалығының пайыздық мөлшерлемесін ұдайы 35 – 40 % аралығында ұстауы, артықшылығы «алтын орта» ретінде қолданылатын бұл саясат бір уақытта мемлекеттің ақша – қаражатына деген қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, халыққа салық төлеуден түсетін ауыртпалықтар көлемін шектейді және бұл екі жаққа да тиімді болып ұлтымыздың биік шыңдарға жетуіне үлесін қосады.Сонымен, комитет өз қызметін, яғни мемлекеттің жүктеген міндеттемелері мен функцияларын жоғарыда атай кеткен тиімді де әрі нәтижелі оптималды саясатты ұстана отырып жүзеге асырғаны жөн[12].

 

 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгінің  Қазынашылық комитетi өз құзыретінің шегінде мемлекеттiк бюджеттің атқарылуы саласындағы іске асыру және бақылау–қадағалау функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігiнің ведомствосы болып табылады.

Комитет өзінің қызметiнде  ҚР Конституциясын, ҚР заңдарын, ҚР Пезидентi мен Үкiметінiң кесiмдерін және өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдердi, сондай–ақ Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінiң 
Қазынашылық комитетi туралы ережені  басшылыққа алады. Комитеттің негізгі міндеттері болып республикалық бюджеттің атқарылуын ұйымдастыру,  жергілікті бюджеттерге, оның ішінде мемлекеттік мекемелердің шоттарына қызмет көрсету,  комитет органдарына бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер ұсынатын құжаттардың қолданыстағы бюджет заңнамасына сәйкестігін бақылау болып табылады[13].

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң  Қаржылық бақылау және мемлекеттік  сатып алу комитетi өз құзыретi шегінде мемлекеттік қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып aлу саласында iске асыру және бақылау–қадағалау функцияларды жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ведомствосы болып табылады.

Комитеттің негiзгі мiндеттерi болып  республикалық және жергілікті бюджеттердiң атқарылуы, есебiн жүргiзу және атқарылуы жөнiнде есеп беру, олардың атқарылуын бағалау, гранттардың, мемлекет активтерiнiң, мемлекет кепiлдiк берген қарыздардың, мемлекеттік мекемелердiң олардың иелігінде қалған тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатудан түскен ақшаның пайдаланылуы бөлiгiнде мемлекеттiк қаржылық бақылау объектiлерi қызметiнiң Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келуiн тексеру, мемлекеттiк сатып алудың ұйымдастырылуы мен өткiзiлуiн, Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасының сақталуын бақылау болып табылады.

Мемлекеттің жинақтап, белгілі  бір салаларға қаражаттың қайта  бөліп таратылып, ысырапталмауы  және мөлшерлі түрде жұмсалуын бақылап, қадағалаушы және сол бойынша  есеп беруші нақ осы Комитет болып  табылады. Комитеттің қарамағына, яғни қадағалау аясына бөлініп берілген белігілі бір органдардың Республикалық  бюджеттен тиісті жоспарға сай аударылған қаражаттарын жоспарға, тиісті заңнамаларға сай пайдалануын қадағалауды  және сол операцияларды есепке алуды  қамтамасыз етуші бұл құрылым  мемлекеттің қаржы жүйесін тиімді басқару саясатын жүзеге асыруға қосатын үлестері жетерлік [14].

Қазақстан Республикасы Қаржы  министрлігінде  қаржы жылының  бюджеттік үдерісі бірінші кестеде көрсетілгендей жалпы екі кезеңнен құралады:

• бюджеттің жоспарлану;
• бюджеттің атқарылуы.

Бюджетті жоспарлау кезінде  бастапқы сатыда Қаржы министрлігі  және жергілікті қаржы органдары  бюджеттік өтінімдердің олардың  Президент жолдауына, елдің даму стратегиясына, индикативтік жоспарға және қабылданған даму бағдарламаларына сәйкестігін талдайды. Тиісті бюджеттің  құрамына енгізу үшін басымдықтары бойынша  оларды реттейді. Атқару сатысында  шығыстарды жоспарлау кезінде белгіленген  мақсаттарға қол жеткізу тұрғысынан бағдарламалардың іске асырылуын сандық және сапалық бағалау жүргізіледі.

Мұндағы үнемі болатын  алға қойылған маңызды бағдарламаларды  жүзеге асыруға, мақсаттарға жетуге қажетті қаржы қаражаттарын тартып, оларды жинақтап, теңестіріп, қайта  салаларға тарату және сол қаражаттардың  мақсатты әрі дұрыс жұмсалуын  қадағалау процестері қарастырылады. 

 

1-кесте – Қазақстан  Республикасы Қаржы министрлігінде қаржы жылының   бюджеттік үдерісі

 

Бюджеттің жоспарлануы	Бюджеттің атқарылуы
Үкіметінің 15 сәуірінен кешiктiрмей  5–жылдық кезеңіне арналған Экономикалық даму сценарийін және әлеуметтік–экономикалық даму болжамының жобасын   (3–жылдық кезеңге бюджеттік параметрлер) (1–кезең) мақұлдауы ;	Республикалық бюджет туралы заңын iске асыру туралы ҚРҮҚ–ын  қаулысы қабылданғаннан кейiн 10 жұмыс күнi iшiнде ББӘ–ніңміндеттемелері мен төлемдер бойынша қаржыландырудың жиынтық жоспарын жасау және бекiту;
Қаржы Министрлігіне 15 мамырына дейiн Бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiнің (ББӘ) бюджеттiк өтiнiмдердi және стратегиялық жоспарлардың жобаларын беруі;	Қаржыландырудың айлар бойынша  бекiтiлген жиынтық жоспармен бөлінген қаржыландырудың жылдық сомасын  алғаннан кейiн 2  жұмыс күнi iшiнде ББӘ және ведомстволық бағыныстағы мемлекеттiк мекемелерді қаржыландырудың жеке жоспарларын бекiту;
Республикалық бюджет комиссияның  қарауына Бюджеттің негізгі параметрін  шығаруы және бюджеттiк өтiнiмдердiң  қорытындыларын мақұлдауы ;	Үкіметінің Қаржы жылының ішінде республикалық бюджеттің  атқарылуы жөнiндегi iс–шаралар кешенiн орындауы ;
Қаржы Министрлігінің 3–жылдық  кезеңге арналған республикалық  бюджет туралы Заңының жобасын әзірлеуі және Парламентіне 1 қыркүйектен кешiктiрмей енгізуі ;	Есепке алу мен есептілікті  жүргізу. Ай сайын (тоқсан сайын) республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есептер (тоқсанның қорытындылары бойынша Үкімет отырысында қарастыру);
Парламентінде Республикалық  бюджет туралы Заңының жобасын ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан кешiктiрмей бекітілуі;	Бюджеттік мониторинг және нәтижелерді бағалау (бюджет қаражатын басқару бойынша тиімділікті бағалау) ;
Президент Заңға қол қойған күнінен бастап республикалық бюджет туралы Заңын іске асыру туралы Үкіметінің қаулысын (ҚРҮҚ–ын) бір апта мерзім ішінде қабылдау ;	Есептi қаржы жылынан кейінгі  жылдың 20 сәуiрiнен кешiктiрмей республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы жылдық есептi Үкiметi жыл сайын Парламентiне ұсыну ;
Президент Заңға қол қойған күнінен бастап бір апта мерзімі ішінде мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларын бекіту, нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы келісімді ағымдағы қаржы жылының 20 қаңтарынан кешiктiрмей жасау;	Есептi қаржы жылындағы  республикалық бюджеттiң атқарылуы  туралы Үкiметiнiң жылдық есебін  Парламентiнің бекiтуі;
Е с к е р т у - [2] әдебиеттердің негізінде автор құрастырған

 

Қорытындылай келе, Қазақстан РеспубликасыҚаржы министрлігі – басшылықты, сондай–ақ заңнамада көзделген шекте оның құзыретіне жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын, экономиканы қаржылық – бюджеттік жоспарлау және реттеуде  маңызды орын алатын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.

 

2.2  Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістерін  талдау

 

Мемлекеттік кірістер дегеніміз –  бұл экономикалық қатынастардың  жиынтығы болып табылады және бұл  қатынастардың нәтижесінде мемлекеттің  жұмыс істеуінің материалдық  базасын жасау үшін  мемлекеттің меншігіне түсетін қаражаттардың жиынтығы құрылады. Мемлекеттік кірістер  бұл мемлекеттің және мемлекеттік кәсіпорындардың қарамағындағы қаржы ресурстарын қалыптастырумен байланысты қаржылық қатынастырдың бір бөлігі болып табылады.

Мемлекеттік кірістердің құрамында  мемлекеттік бюджеттің  алатын орны зор.   Мемлекеттік кірістердің басым бөлігінің әр түрлі деңгейдегі бюджетте орталықтануы  біртекті қаржы саясатын жүргізуге және халық шаруашылығының салаларын дамыту мақсатында бөлістіруді қамтамасыз  етуге мүмкіндік береді.

Орталықтандырылған мемлекеттік  кірістерге мемлекеттік бюджеттіктен басқа бюджеттік емес қорларының (әлеуметтік, зейнетақы қорларының, халықты еңбекпен қамту қорларының және т.б. қорлардың)  қаржы ресурстары кіреді. Жиынтық қоғамдық өнімді бөлістіру нәтижесінде мемлекеттің, жеке кәсіпорындардың, шаруашылық субъектлердің, ұйымдардың және халықтың бастапқы кірістері қалыптасады.

Мемлекеттік кірістердің қалыптасуы мемлекеттің белсенді қатынасуы  арқылы жүзеге асырылады: мемлекет бюджеттегі орталықтандырылған қаражаттарды, шаруашылық субъектлерінің қаржыларын және қоғамның таза кірісінің үлесін бекітеді және халықтың жеке табысы мен қоғамның басқада қаражаттарын шоғырландырады.

Мемлекеттік кірістер ұлттық табысты  құрайды, ал қаржы ресурстары жиынтық  қоғамдық өнімнің барлық сомасын  бөлістіру мен қайта бөлістіру  жағдайында қалыптасып, шоғырланады. Мемлекеттік  шығындарды қаржыландыру мемлекеттің  барлық қаржы ресурстарын бөлістіру  арқылы жүзеге асырылады.

«Мемлекеттік кірістер» мен «мемлекеттік бюдеттік кірістері» түсініктері жиынтық мемлекеттік кірістердің құрамдас бөлігі болғанымен, әр түрлі ұғымды білдіреді. Сонымен қатар мемлекеттік  кірістер барлық мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің жиынтық табыстарының құрамына кіреді,  ал мемлекеттік бюджеттің кірістерінің құрамына тек таза кірістің бөлігі ғана кіреді.

Мемлекеттік кірістердің барлық көздері 2 топтан тұрады:

• ішкі
• сыртқы

Мемлекеттік кірістердің ішкі көздеріне  мемлекет ішінде қалыптасатын ұлттық кіріс пен  ұлттық байлық кіреді. Сыртқы көздерге – ұлттық байлық, кейбір жағдайларда басқа мемлекеттің мемлекеттік займ түріндегі ұлттық байлығы кіреді.

 

2-кесте – Қазақстан Республикасының  мемлекеттік кірістернің  жіктелуі

 

М е м л е к е т т  і к          к  і р і с т е р
1	Меншік нысандарын ұйымдық – құқықтық рәсімдеуге байланысты	мемлекеттік кірістер мен  ұйымдардың кірістері
		жеке кәсіпкерлік сектордың  салықтық түсімдері
		қоғамдық ұйымдардың салықтық түсімдері
		халықтың салықтық төлемдері
		кооперативтік және ұжымдық  кәсіпорындардың  салықтық түсімдері
2	Жасалу аясына байланысты	материалдық өндіріс аясында  қалыптасатын кірістер
		өндірістік емес аясында  қалыптасатын  кірістер
3	Қаржылық мазмұнына  байланысты	салықтық
		салықтық емес
Е с к е  р т у - [2] әдебиеттердің негізінде автор құрастырған

 

Мемлекеттік кірістердің жіктелуі екінші кестеде көрселтілгендей олардың экономикалық мағынасын, құрамын, мақсатты бағытылығын, қалыптасу қағидаларын яғни мемлекеттік кірістердің бүкіл жүйесін  тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Қоғамның таза табысы (кірісі) ақша нысанында қосымша өнімнің құнын  білдіреді, яғни өткізу кезінде  қосымша өнім таза табыстың нысанында болады. Қосымша өнімнің  және тиісінше  таза табыстың аса маңызды бөлігі  шаруашылық жүргізуші субъектлердің таза табысы болып табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайында мемлекеттік  кірістерді жұмылдырудың негізгі әдістеріне: салықтар, мемлекеттік қарыздар (займдар) және эмиссиялар жатады.Бұл әдістер  арасындағы арасалмақ әлі күнге  дейін  әртүлі болып отыр   және олар  қаржылық саясаттың мазмұнымен, әлеуметтік экономикалық жағдаймен және шаруашылық жағдаймен анықталады.

Мемлекеттік кірістердің жүйесіндегі  басты орынды салықтар алады. Олар бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың қалыптасуы жағдайында қаржы ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың  фискалдық, экономикалық және әлеуметтік маңызы зор. 
Фискалдық маңызы бойынша екінші әдіс мемлекеттік қарыздар (займдар) болып табылады. Ол бюджет тапшылығын жабуға емес, соныменбірге әр түрлі күрделі шығындарды, әсіресе, экономиканың мемлекеттік секторындағы қаражаттарды инвестициялауды қамтамасыз етуге пайданылады.Қарыздар мемлекет қаржыларының әр түрлі буындарында, республикалық және жергілікті бюджеттерде, мемлекеттік тартылған қаражаттары құрамында қолданыс тауып отыр. 

Қарыздар сонымен қатар мемлекеттің  бюджетінің тапшылығын жабуда қолданылады. Сонымен қатар қаржылық нарықтың қалыптасуы, қарыздарды мемлекеттік кәсіпорындардың шығындарын жабу үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Қарыздарды жабудың қаржылық базасына  салықтар пайдаланылады.

Мемлекет кірістерін жұмылдырудың үшінші әдісіне эмиссия – қағаз  ақша эмиссиясы ғана емес, сонымен  қатар кредит эмиссиясы жатады.  Эмиссияны мемлекет  салық және қарыз түсімдері  мемлекеттің өсіп отырған шығындарын жабуды қамтамасыз ете алмағанда, оның үстіне қаржы нарығында жаңа қарыздарды шығаруға қолайсыз жағдай туындағанда қолданады.

Қағаз–ақша эмиссиясы да, несие эмиссиясы да егер олар шаруашылық айналымының қажеттілігіне байланысты болмай, бюджет тапшылығын жабу қажеттілігімен байланысты болса,  экономикада инфляциялық үрдістердің күшеюіне әкеліп соғады. Сондықтан да экономикасы дамыған мемлекеттер несие эмиссиясын қолданбастан бұрын, оны қарызбен алмастыруды жиі қолданады.

Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың жоғарыда сипатталған әдістері мемлекеттік  басқарудың әр түрлі деңгейіндегі бюджеттік  қорларды қалыптастыруға мүмкіндік  жасайды. Бюджеттен тыс қорлар  салықтар мен салықтық емес түсімдер негізінде қолданылады,  ал эмиссия бұл жерде қолданылмайды.Орталықтандырылмаған ақша қорларын жасау барысында аударымдар, түрлі жарналар, ерікті түсімдержәне әдістер қолданылады[16].

2011 жылы Қазақстан экономикасының  өсуінің оң қарқыны байқалуда.  Экономиканың орнықты дамуына  сыртқы конъюнктураны тұрақтандыру  және әлемдік экономиканың жандануы  аясындағы сыртқы факторлармен  қатар, ішкі сұранысты кеңейту  де, сондай–ақ экономикадағы іскерлік белсенділікті Үкіметтік қолдау мен дағдарыстан кейінгі даму базасын құру ықпал етті.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында қойылған барлық міндеттерді  шешу үшін 2011 жылы бюджеттің кіріс  бөлігін арттыру үшін шаралар  кешені қабылданатын болады:

біріншіден, Ұлттық қордың қаражатын  қалыптастыру және пайдалану жөніндегі  жаңа тұжырымдама қабылданды, оған сәйкес Ұлттық қордан берілетін жыл  сайынғы кепілдік берілген трансферт 8 млрд. АҚШ доллары немесе 1,2 трлн. теңге деңгейінде бекітілді.