Экономиканы қаржылық - бюджеттік реттеудің теориялық–әдіснамалық негіздері

• экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру;
• басқарудың барлық деңгейлерінде және меншіктің барлық нысандарында шаруашылық үдерістер мен құрылымдарды монополиясыздандыру;
• рыноктық бастамаға, коммерциялық қызметтің, заңдағы ескертпелерден басқа қызметтің бірдей барлық түрлеріне еркіндік беретін барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігінің бүкіл нысандарының  шынайы теңдігін  жасау негізінде бәсекені, кәсіпкерлікті дамыту;
• жоғарыда айтылған шарттардан туындайтын мемлекет шеңберінде де, халықаралық кооперация мен еңбек бөлінісінің артықшылығынан шығатын ынтымақтастықты дамыту жөніндегі экономикалық одаққа бірігетін бірнеше елдердің бірыңғай интеграциялық кеңістігі шегінде де салалар, өндірістер, аумақтар арасында өндірістің өзгермелі факторларының (әртүрлі нысандағы капиталдардың, жұмыс күшінің, технологиялардың, ақпараттың, меншік құқықтарының  және т.б.) еркін кедергісіз ауысу мүмкіндігі.

Экономика дамуының қазіргі  кезеңінде орталықтандырылған қаржылық ресурстар мемлекетке коғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен үйлесімдерін қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымдарын жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды.

Қаржыны орталықтандырудың  арқасында ақшалай қаражаттар мемлекеттің  әлеметтік және экономикалық саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар  жасай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.

Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын мемлекеттің  шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын қаржылық қатынастары құрайды. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыруға арналған ақшалай  қаражаттардың орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені жалпы тиісті (тән) болып келеді. Қаржылық қатынастардың  бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрады.

Бюджет – мемлекеттің  қажетті атрибуты және оның егемендігінің  негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың  ақшалай қаражаттарының қорлары  құрылады, бұл қорлар олардың жалпы  маңызды міндеттерін орындауды  қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік  пен жергілікті өзін–өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржылық ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржылық саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет [3, 256 б].

Экономикалық қатынастардың  жиынтығы ретіндегі мемлекеттік  бюджеттің объективті сипаты болады. Мемлекеттік бюджеттің болуы  мүлдем адамдардың субъективті қалауының (еркінің) нәтижесі емес, ұлғаймалы  ұдайы өндірістің мұқтаждарымен, мемлекеттің  табиғатымен және функцияларымен шарттасылған объективті қажеттігі.

Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша  бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты арналымды орындайды - жалпықоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік ұдайы өндірістік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет  экономикалық қосалқы категория ретінде болады.

Қаржылық қатынастардың  белгілі бір жиынтығы ретіндегі  мемлекеттік бюджетке ең алдымен  оны жалпы қаржылық категориядан ажырататын өзгеше белгілер тән: бюджеттік  қатынастардың ұдайы өндірістік сипаты бар, әрқашан ақшалай нысанда  жүзеге асырылады, мақсатты ақшалай  қорларды қалыптастырумен және пайдаланумен қосарлана жүреді.

Экономикалық қосалқы  категория ретінде мемлекеттік  бюджет мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау  және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс  пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен  қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде  мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай  қатынастарды білдіреді.

Мемлекеттік бюджет тұтас  алғанда мемлекет қаржысының функцияларына  сәйкес функцияларды - бөлу және бақылау функцияларын қаржылардың ұдайыөндірістік тұжырымдамасының шеңберінде орындайды.

Сонымен бірге қаржының және мемлекет қаржысының негізгі буыны  ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік  функция шеңберінде: мемлекет қаржысының  орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу, тұрақтандыру қосалқы функцияларын орындауды қамтамасыз етеді. Яғни, тұтас  алғанда мемлекеттік бюджет ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта  бөлу, экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету, ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорларын жасау және пайдалану сияқты функцияларын орындайды.

Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары,  әлеуметтік–экономикалық үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарау керек.Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер бейнеленетіндіктен, сондай–ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай–ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.

Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы реттеудің басты механизмдерінің бірі. Бюджетке тән құндылықтардың көрінуі, оны бөлу мен бақылаудың құралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын бюджеттік механизмде бейнеленеді. Экономиканы реттеу үшін бюджеттік механизмді пайдалану қоғамдық өндірісті дамытудың қарқындары мен үйлесімдеріне әсер ете отырып, мемлекеттің қарамағына түсетін ақшаны оңтайландыру арқылы  жүзеге асырылады.  Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндірістиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы сипатындағы  бюджеттің рөлі осында көрінеді. Ақырында  мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады.

Сөйтіп, бірінші суреттегідей бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қарастырған жөн [2, 260 б].

 

НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ		ҚОНДЫРМА БӨЛІГІ (субъективті  жағы)
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢ
ӘЛЕУМЕТТІК–ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
МЕМЛЕКЕТТІК   БЮДЖЕТ
БАЗИС БӨЛІГІ (объективті жағы)	МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН ҚОРЫ	РЕСУРСТАР
	ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚОСАЛҚЫ  КАТЕГОРИЯ	ҚАТЫНАСТАР

 

Сурет 1 –  Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы

 

Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің  қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді  мақсатты бюджеттік бағдарламаларды  қаржыландыруға, ғылыми–техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау, сондай–ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.

Қоғамдық ұдайы өндірісте  мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен  мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 31%, ішкі жалпы өнімнің  22%, жалпы қоғамдық өнімнің 11% бөлінетіндігімен және қайта бөлінетіндігімен анықталады. Бүкіл  ұлттық шаруашылықтың бюджеті ретінде болатындықтан мемлекеттік бюджет жалпы экономикаға белсенді ықпал етеді.

Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға негізделген бюджеттердің  барлық түрлерінің жиынтығы. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінде  бюджет жүйесі  Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық  типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың  Президенттік –парламенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар  унитарлық мемлекет. Қазақстан Республикасында талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын мемлекеттік және шоғырландырылған бюджеттер, облыс бюджеті жасалады.

Бюджеттік кодекске сәйкес Қазақстан Республикасында  мынадай  деңгейдегі бюджеттер: республикалық  бюджет; облыстық бюджеттер; республикалық  маңызы бар қала, астана бюджеттері; аудан ( облыстық маңызы бар  қала) бюджеті бекітіліп, атқарылады және дербес  бюджеттер болып табылады.

Мемлекеттік бюджет өз араларына  өзара өтелетін операциялар ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді  біріктіретін мемлекеттің ақшалай  қаражаттарының  орталықтандырылған қоры болып табылады [4].

 

Шоғырландырылған бюджет

 

 

 

 

Мемлекеттік бюджет

 

Жергілікті  бюджет

Республикалық бюджет

 

Астана бюджеті        ( Астана қаласы)

Республикалық маңызы бар  қала бюджеті (Алматы қаласы)

Облыс  бюджеті

 

Облыстық бюджет

Облыстық бағыныштағы  қала бюджеті

Аудан бюджеті

 

 

 

 

 

 

 

Ұлттық қор

 

 

 

Сурет 2 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

 

Екінші суретте көрсетілгендей шоғырыландырылған бюджет өз араларында өзара өтелетін операциялар ескерілместен, республикалық бюджетті, облыстардың, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерін және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына бағытталатын түсімдерді біріктіретін мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады [2, 260 б].

Республикалық (мемлекеттік) және жергілікті (муниципалдық)  бюджеттер  кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады.

Бюджет жүйесінің жұмыс  істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің  өзара байланысына негізделеді  және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай–ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі мына қағидаттарға негізделеді:

• бірлік қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық–экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржылық саясатты қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен қазақстан республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс–әрекетіне, төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай – ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген. Бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдастыру мен оның жұмыс істеуінің бірыңғай қағидаттарын қолданумен, бірыңғай бюджеттік сыныптаманы және бюджеттік үдерістің бірыңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. бюджет жүйесінің бірлігі салықтық саясатты қоса бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске  асырылады;
• бюджеттің дербестік қағидаты - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және бюджеттік кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттік үдерісін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді және жергілікті бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғарғы бюджеттерге алып қоюғажол берілмеуі, төменгі бюджеттерге оларды тиісті өтеусіз қосымша шығыстар жүктеуге  жол берілмеуі;
• бюджеттің толымдылығы қағидаты - қазақстан республикасы заңнамаларында көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджетте және қазақстан республикасының ұлттық қорындак көрсетуді, бюджеттік қаражаттарды пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке жатқызуға, сол сияқты бюджеттік қаражаттар бойыншаталап құқықтарынан шегінуге жол бермеуді білдіреді. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының  барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттілігін бейнелеп көрсетеді;
• реалистік қағидаты - бекітілген(нақтыланған, түзетілген) бюджеттік көрсеткіштердің әлеуметтік-экономикалық дамудың бекітілген (түзетілген), мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары параметрлеріне болжамдардың бағыттарына сәйкестігі. Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау үдерісінде қол жетеді;
• транспаренттілік қағидаты - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпия болып табылатын мәліметтерді, сондай -ақ қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшін бюджеттік үдерістің міндетті ашықтығын қоспағанда,  бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді,  стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы туралы есептерді, Қазақстан Республикасының ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы ақпаратты міндетті түрде жария ету;
• дәйектілік қағидаты деп мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастар сферасында бұрын қабылданған шешімдерді сақтауын айтады;
• нәтижелік қағидаты - мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тура және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланған бюджетті әзірлеу және атқару;
• сабақтастық қағидаты - өткен кезеңдерде бекітілген әлеуметтік - экономикалық даму, базалық шығыстар болжамдарына,  бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға негізделген республикалық және жергілікті бюджеттерді жоспарлау;
• негізділік қағидаты - бюджет жобасына қандай да болсын түсімдерді немесе шығыстарды кіріктіру қажеттігін айқындайтын нормативтік - құқықтық актілердің және басқа құжаттардың  негізінде бюджетті жоспарлау;
• касса бірлігінің қағидаты - бюджетке түсетін барлық түсімдерді бірыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бірыңғай қазынашылық шоттан барлық көзделген шығыстарды ұлттық валютада жүзеге асыру;
• уақтылық қағидаты - республикалық және жергілікті бюджеттерге, қазақстан республикасы  ұлттық қорының қолма - қол ақшаның бақылау шотына түсімдерді есептеу және оларды  ұлттық банктегі үкімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың дара жоспарларына сәйкес төлемдер жасау және тиісті нормативтік – құқықтық  актілерде белгіленген тәртіпті сақтай отырып, мерзімінде бюджеттік қаражаттарды алушылар шоттарына аудару;
• тиімділік қағидаты - бюджеттік қаражаттар бекітілген көлемін пайдаланып, ең үздік тура нәтижелерге қол жеткізу қажеттігін негізге ала отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттардың аз көлемін пайдаланып тура нәтижеге қол жеткізу;
• жауапкершілік қағидаты - тура және түпкілікті нәтижелерге қолжетімділікке және бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер басшыларының және квазимемлекеттік (мемлекет сыңайлы) сектор субъектілерінің Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес келмейтін шешімдер қабылдағаны үшін  жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған қажетті әкімшілік және басқару шешімдерінің қабылдануы;
• бюджеттік қаражаттардың атаулық және нысаналық сипаты қағидаты - бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің  Қазақстан Республикасы заңнамасын сақтай отырып, бюджеттік қаражаттарды мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағыттауы және пайдалануы.