Экономикалық теория

Р                                                                                                               АS                                                          Е                                                                                      Ре                                              АD                                                            Qе                Q	1. Егер АД>AS, бұл жағдайда 2 ұйғарымға  тоқтауға болады:       - өндіріс көлемін  өзгертпей, бағаны көтеруге    болады; - өндіріс көлемін кеңейту, сонда ұлттық  табыс өседі. 2. Егер АД<АS, бұл жағдайда: - өндірісті қысқарту қажет болады; - өндіріс көлемін өзгертпей, бірақ бағаны  төмендетуге болады, сонда ұлттық  табыс   азаяды.
Мұнда, Р – бағаның жалпы дәрежесі, Q – тауардың жалпы көлемі, Ре - баға  дәрежесінің тепе-теңдігі,  Qе - өндіріс көлемінің тепе-теңдігі.

                                     

Жиынтық сұраныс (АД) – бұл қоғамдағы үй  шаруашылықтарының, кәсіпорындардың және үкіметтің берілген баға  деңгейінде  жалпы өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатып алу  қажеттілігінің көрінісі.

 

График 7.2. Жиынтық сұраныстың қисығы.

Жиынтық сұранысқа бағалы және бағасыз  факторлар                                  әсерін тигізеді. Бағалы факторлардың әсері  жиынтық Сұраныс көлемінің  өзгеруіне әкеледі және сызық  өз                                  бойымен жылжиды. Бағасыз факторлардың әсері                                     жиынтық сұраныс қисығының оңға  (АD2 - өсуі) немесе                     солға (АD1 - азаюы) жылжуына әкеледі.

Жиынтық сұранысқа (AD) әсерін тигізетін факторлар

 

Бағалы                                               Бағасыз

  1        2        3                              4       5      6       7

 

 

1. Байлық эффектісі (Пигу эффекті) - бағаның жалпы дәрежесі өскенде (азайғанда) жиналған  қаржылық активтердің нақты құны  төмендейді (өседі). Сондықтан, жиынтық сұраныс (AD) азаяды (өседі).

 

 

2. Пайыз  мөлшерлемесі эффектісі (Кейнс эффекті) – бағалар өскенде,  ақшаға сұраныс өседі және пайыз мөлшерлемесі де өседі, сондықтан жиынтық сұраныс (AD) қысқарады.

 

3. Айырбас курсының эффектісі (Манделл - Флеминга эффекті)- бағалар төмендегенде,  ақшаға  сұраныс азаяды, %  мөлшерлемесі   төмендейді, ұлттық валютаның нақты айырбас курсы төмендейді, таза экспорт өседі және жиынтық сұраныс (AD) өседі.

 

 

4. Тұтыну  шығындарының өзгеруі:

• Тұтынушылардың табыс деңгейі.

• Тұтынушылардың күтуі
• Тұтынушылардың қарызы.
• Салықтар.

 

5. Инвестициялық шығындардың өзгеруі:

• Пайыз  мөлшерлемесі.

• Инвестициядан пайда күту
• Кәсіпорындар салықтары.
• Өндірістің күш - куатының артуы.

 

6. Мемлекет шығындарының өзгеруі.

 

7. Экспорт пен импорттық  шығындардың өзгеруі.

             Жиынтық ұсыныс (АS) – бұл бағаның әрбір мүмкін болатын деңгейінде ұсынылатын жалпы тауарлар мен қызметтердің  көлемі.

 

 

 

График 7.3. Жиынтық ұсыныстың қисығы

Жиынтық ұсынысқа мерзім                                                                   аралықтары әсерін тигізеді:         қысқа мерзімде – АS –көлденең сызық, ұзақ мерзімде  - АS - тік сызық. 1 – кейнсиандық  сызық, қысқа мерзім 2 – аралық  мерзім 3 – классикалық  сызық, ұзақ мерзім.

 

 

Жиынтық ұсынысқа бағасыз факторлар әсерін  тигізеді:

• Өндіріс ресурстар бағаларының деңгейі.
• Нарықтың құрырылымы
• Өнімділік.
• Құқық  заңдылық  нормалардың өзгеруі.
• Жиынтық сұраныстың ұлғаю  нәтижелері жиынтық ұсыныс  қисығының әр бөлігіндегі өзгерістерге байланысты болады.

 

График 7.4. Кейнсиандық  сызықта AD өзгеруі.	График 7.5. Аралық сызықта AD-ның өзгеруі.
Бағалардың тұрақты жағдайында жиынтық сұраныстың өсуі өндіріс көлемінің өсуіне әкеледі.	Жиынтық сұраныстың өсуі баға мен өндіріс көлемінің өсуіне әкеледі
График 7.6. AD- ның классикалық сызықта өзгеруі.
	Жиынтық сұраныстың өсуі классикалық сызықта өндіріс  көлемі тұрақты, бірақ бағаның өсуіне әкеледі

 

12 таќырып. Ж±мыссыздыќ пен инфляция макроэкономикалыќ т±раќсыздыќ кµрсеткіші ретінде

Лекция жоспары (2 кр. саѓ)

1. Ж±мысбастылыќ пен ж±мыссыздыќ. Ќазіргі экономикадаѓы ж±мыссыздыќтыњ негізгі нысандары.

2.  Ж±мыссыздыќтыњ Ж¦¤ кµлеміне ыќпалы. А. Оукен зањы.

3.  ЌР – ѓы ж±мыссыздыќтыњспецификалыќ нысандары мен кµріністері.

4. Инфляция, оныњ себептері жєне ќазіргі єлемдегі негізгі т‰рлері.

5.  Инфляцияныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік зардаптары.

6.  Инфляция мен ж±мыссыздыќтыњ байланысы. Филлипс ќисыѓы.

 

Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Экономикада жұмыссыздық өте күрделі құбылыс. Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны –  жасына, денсаулығына қарай еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады.

Халықты бірнеше категорияға бөлуге болады:

1. Институциялық  халық - бұлардың қабілеті экономиканың нарықтық емес  құрылымына бағытталған (мемлекеттік институттар, яғни армия полиция, мемлекеттік аппарат т.б.)
2. Институцияалық емес халық, - яғни нарықтық құрылымға бағытталған жұмыс күші.

Жұмыссыздық - бұл халық шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз

етілмеген еңбекке  қабілеті бар жұмыс күші.

Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының  арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже.

 Экономикада  жұмыс күші жұмыспен қамтылған  және жұмыспен  қамтылмаған (жұмыссыздардан)  құралады.

Жұмыссыздықтың  деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық

жұмыс күшіне қатынасымен  анықталады. (% пен есептеледі)

 

      Жұмыссыздықтың негізгі формалары:

• Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс  іздеумен ауысуын айтады.
• Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік  қуаттың жетпеуінің нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады.
• Циклдық жұмыссыздық - өндірістің  құлдырауынан  туындайды.

        Қазақстанда  экономикалық реформалардың  бастауынан ашық жұмыссыздық  өсе бастады, бірақ онымен қатар  жасырын  жұмыссыздық та орын  ала бастады.

      Қазақстандағы  еңбек  нарығында  ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады.  Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа  орналаса алмады.

     Құрылымдық  және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да, олар жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт жұмыс таба  алмағандықтан өзінің  біліктілігін  жоғалтады, еңбек нарығында бәсекелік қабілетін жоғалтады.

     Толық  жұмысбастылық деген мағынаның  экономикада жоқтың қасы, себебі барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да  жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс.

     Жұмыспен  толық қамту  жағдайындағы  қарқынды  инфляцияға  әкеліп  соқпайтын жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын  жұмыссыздықтың табиғи  нормасы деп аталады. Егерде  жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.

    Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің  потенциальдық мүмкіндігімен салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ  толық жұмыспен қамту  жағдайында  өндірілетін өнім көлемі.

 

Жұмыссыздықтың  зардаптары:

1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:

• халықтың сатып алу қабілеті  төмендейді,

• қазына – қор қысқарады.
• инвестицияға сұраныс  қысқарады.
• өндіріс  құлдырайды.

2. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында  жұмыссыз адамдардың  біліктілігі жоғалады.

3. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және  халықтың әлеуметтік жағдайының  төмендеуіне әкеледі.

Еңбек нарығын  мемлекеттің реттеуі:

• жаңа жұмыс орнын құру және  еңбек биржасы арқылы жұмыссыз адамдарға  басқа жаңа  мамандықтарды  игеруге біліктілікті көтеруге көмектесу.
• Икемді еңбек нарығын ұйымдастыруға қолдау жасау және барлық  әлеуметтік  топтардың ерекшеліктерін ескере отырып толық есепке енгізу.
• Еңбек катынастарын  заңдылық  құқылық нормалармен камтамасыз ету.
• Жұмыссыздарға  әлеуметтік қорғау жасау.

            Макроэкономикалық  тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция. Инфляция –   айналымдағы ақша массасының нақты  ұсынылған  тауар санынан артып кетуі. Бұл жағдай ақшаның сатып алу қабілетінің  төмендеуіне және тауарлар мен  қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляцияның бірнеше  түрі бар.

 Инфляцияны  ашық және басылыңқы түрге бөлуге болады:

• Ашық инфляция еркін баға  құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет көрсетуде үнемі бағаның өсуін байқатады.
• Басылыңқы (жасырын) инфляция –  бағаны реттейтін экономикаға тән, яғни  мемлекеттің жалпы бағаны  бақылауымен жүзеге асатын инфляция.

Ашық инфляция өз кезегінде бірнеше формаға  бөлінеді:

• Сұраныс  инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда болады, ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс баға өсуін  тудырады.
• Шығын  инфляциясы – ол  өндіріс  факторлары қымбаттаған жағдайда пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс  шығындарының өсуі өнім бағасының өсуіне әкеледі.
• Құрылымдық инфляция (баланстанбаған инфляция) – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында  туады. Бір сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы тапшылық тауарлардың  қымбаттауына әкеледі.

Болжау арқылы  инфляция  бөлінеді:

• Күткен инфляция – ол  болжамдалынған  инфляция.
• Күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады,       бағалардың кенеттен  күрт өсіп кетуі.

Бағаның өсу  қарқыны тұрғысынан инфляция бөлінеді:

• Баяу  инфляция.  Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен аз) өседі.
• Қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан 200% -ге дейін) өседі.
• Ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде  айналымдағы  ақшаның саны мен баға  өте күрт  жылдамдықпен (500-1000%-дейін) өседі.