Экономикалық теория

МС есептеледі – бұл қосымша  өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс  көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген  кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың  көмегімен  өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті  шығындар орташа  шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

      Өндірістің қысқа мерзім кезеңінде  кейбір факторлар  өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім көлеміне  байланысты шығындар тұрақты  және  өзгермелі түрде болады.

       Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім  өндірмеген жағдайда да  төленетін шығындар. Өзгермелі (ҮС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын  шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)

 

1. , TC – жалпы шығындар.

 

2. – мұнда: МС-шекті шығындар, Q - өндірілген өнім саны.

 

3.  мұнда:AТC – орташа жалпы шығындар.

 

4. , мұнда: AFC – орташа тұрақты шығындар.

 

5. , мұнда: AVC –  – орташа өзгермелі шығындар.
6. , мұнда:  АТС – орташа жалпы шығындар.

 

 

5 кесте. 

Тапсырма. Кестені толтырыңыз, қысқа мерзімдегі шығындарды есептеп шығару керек.

 

Q	FC	VC	TC	MC	AFC	AVC	ATC
0	50	0	50	-	-	-	-
1	50	50	100	(100-50)/1-0=50	50	50	100
2	50	70	120	120-100/2-1=20	25	35	60
3	50	90
4	50	115
5	50	130
6	50	150
7	50	175

 

       Фирма  тұрақты  шығындарын  өтеген соң қысқа мерзімнен ұзақ мерзім кезеңге ауысады.  Мұндай жағдайда кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.

Фирманың басты  мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы  айырмашылық. Табыс дегеніміз -  сатқан өнімнен түскен түсім.

    Шығындарға  сәйкес табыстардың бірнеше түрі  болады:

1. Жалпы табыс –

 

2.Орташа табыс  – 

                                            Q

3. Шекті табыс –                                           

        Өндірісті ұйымдастыру кезінде  әдетте  кәсіпкер өндірістік процестің тиімді болуын қалайды. Сондықтан өндірістегі өзгермелі фактордың ықпалын анықтау үшін тиімділік  көрсеткіштері қолданылады: жалпы, орташа және шекті өнім.

      Жалпы өнім (Q) –   өзгермелі факторлардың белгілі бір көлемін қолданғандағы өндірілген  өнімнің саны.

Орташа өнім (АР) – бұл көрсеткіш жалпы  өнімді (Q) өзгермелі фактордың санына бөлумен анықталады:

, 

мұнда  Ғ₁-өзгермелі фактор.

      Шекті өнім (МР) – бұл көрсеткіш жалпы өнімнің (Q) өзгеруін  өзгермелі фактордың (Ғ₁) өзгеруіне бөлумен анықталады:

.

        Масштаб  эффектісі ұзақ мерзім кезеңінде фирманың  іс-әрекет процесінде пайда болады. Бұл процесте орташа  шығындар мен өндірістің  қарқыны өзара байланыста болады. Өндірістің қарқыны өскен сайын белгілі бір кезеңге дейін орташа шығындар азая береді, яғни масштаб  эффектісі дегеніміз - өндіріс  қарқынының (күш, куаты) өсуі арқылы ресурстардың тиімділігінің артуы, яғни  үнемділігінің өсуі. Мұның мағынасы: өндіріс кеңейіп өсе бастағанда, барлық  факторлар іске кіргенде өнімнің саны өсе бастайды да  шығындардың азаюына  төмендегі себептер әсерін тигізеді:

1. Еңбектің мамандандырылуы. Өндіріс күрделіленген сайын, жоғары деңгейлі кәсіби жұмысшыларға қажеттілік өседі. Осы жағдайда еңбектің өнімділігі де өседі.
2. Басқару аппаратының мамандандырылуы.
3. Капиталды тиімді пайдалану.  Фирманың қарқыны өскен сайын, қымбат құрал-саймандарды  сатып алу мүмкіншілігі туады.
4. Тәжірибелік жұмыстарға ғылыми зерттеу жүргізуді қаржыландырудың  артықшылығы.
5. Жарнаманы қаржыландырудың артықшылығы.
6. Тауар  өткізуді (сатуды)  қаржыландырудың артықшылығы.

       Сонымен, осы келтірілген факторлар  бір данаға кететін шығындарды  азайтуға мүмкіндік береді. Бірақ та,  өндіріс  қарқыны өсуінің шегі болады. Келесі бір кезеңде өндіріс  қарқыны баяулайды да,   шығындардың өсімі өндірістің өсуіне әсерін тигізе де алмайды, сонымен бір данаға шығатын шығындар өсе бастайды, себебі  кәсіпорын өзінің тиімді  күш-қуатының ең жоғары  деңгейіне  жеткеннен кейін, келесі кезеңде  өндірістің өсуі шығынға әкеледі де, өндірістің жағымсыз жағдайы пайда болады.

 Фирманың  қысқа мерзімдегі тепе-теңдігі: қазіргі кезеңдегі экономикалық теорияның дәлелдеуі бойынша:  кәсіпорын пайданы ең жоғары деңгейде (шығындардың ең төмен деңгейі)  шекті табыс шекті шығынға тең болған жағдайда алады. (МR=МС).

       Қысқа мерзім кезеңіндегі фирманың  тепе-теңдігін 4 типке бөлуге болады:

1. Өзінің орташа өзгермелі шығындарын ғана (АҮС=Р) жаба алатын фирманы  шектеулі деп атайды.  Мұндай фирма аз ғана уақытта ғана  шаруашылығын жүргізеді.
2. Баға  төмендеген  жағдайда фирма бәсекеге түсуге қабілетсіз болады, яғни ағымдағы шығындарын жаба  алмаған соң саладан кетуге мәжбүр болады. (АҮС >Р) Бұл пайдасыз фирма деп аталады.
3. Егерде баға  жалпы орташа шығындардан артық болса (АТС>Р), онда фирма әдеттегіден тыс артық пайда алады.  Бұл артық пайда алатын фирма деп аталады.
4. Баға өскен жағдайда фирма  ағымдағы  шығындармен қатар барлық шығындарын  жауып, орташа шамада пайда алатын болса, бұл әдеттегі пайда алатын фирма деп аталады.

          Ұзақ мерзім  кезіңінде фирма орташа  шығындарын азайту арқылы өндірісін кеңейтуге ұмтылады. Өнімділіктің өсуімен орташа жалпы шығындар азаяды, керісінше өнімділіктің азаюымен орташа шығындар өседі.

 

9 таќырып. ¤ндіріс факторларыныњ нарыѓы жєне факторлыќ табыстардыњ ќалыптасуы

Лекция жоспары (1 кр. саѓ)

1.  Ењбекаќы ењбектіњ баѓасы ретінде.

2. Капитал иесініњ табысы ретінде пайыз.

3. Жер рентасы – жер иесініњ факторлыќ табысы.

4. Пайда кєсіпкердіњ факторлыќ табысы ретінде.

 

        Экономикада бөлу процесі өте маңызды рөл атқарады, ол өндірілген өнімдегі әрбір адамның үлесін, қоғам мүшелерінің табысы, әл-ауқат, тұрмыс дәрежесін сипаттайды. Бұл  тақырыпта меншікке сәйкес өндіріс факторлары – еңбек, капитал, жер, сондай-ақ табыс нысаны – жалақы, пайда мен  пайыз, жер рентасының мәні қаралады..  Бөлу баға арқылы жүзеге асады. Сондықтан, табыстар  құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық  экономикада өндіріс факторлары қалай бағаланады, соны түсіну қажет.

             Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы  экономикалық  қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады.

Еңбек нарығына  тән:

-. жұмыс  орындарын  ұсынатын  кәсіпорындардың санының  мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);

-.әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлер санының мол болуы  (жұмыс күшінің  ұсынысы);

• еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын  және бірде - бір еңбекккердің  күш ықпалының жүрмеуі;
• жұмыс күші жалақының  мөлшерімен бағалануы.

        Қазіргі экономикалық теорияда  жалақыны кең және тар мағынада  түсіндіруге болады.  Кең мағынада, жалақы -  әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің жалпы еңбек ақысы. Бұл жағдайда жалақы сомасына  еңбек ақымен қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық  ақылар  кіреді. Тар мағынада,  жалақы –  пайдаланған еңбек  бірлігінің бағасы.

Жалақы номиналды  және нақты түрінде  ажыратылады.

      Номиналды жалақы - ақшаға шығарып  берілетін жалақы, яғни еңбеккердің  өз еңбегі үшін алған ақша  сомасы.

      Нақты жалақы - еңбеккердің алған ақша сомасына өзі үшін және отбасы үшін қанша қажетті өмір сүру тауарларын сатып алуға  болатынын көрсетеді. Нақты жалақы екі факторға тәуелді:

1. Номинальды жалақыға.
2. Еңбеккердің тұтыну және әл-ауқат тұрмыс дәрежесін сипаттайтын тауарлар бағасының деңгейіне.

        Еңбектің бағасы ретінде жалақының  жалпы дәрежесі графикте  сұраныс  пен ұсыныс қисықтарының қиылысуы  арқылы көрініс табады. Еңбекке  деген сұраныс қисығы тауарға  деген сұраныс қисығына ұқсас,  ал жұмыс  күшінің ұсыныс  қисығы – тауар ұсынысының  қисығымен ұқсас болады.

        Жұмыс күшіне сұраныстың өсуі  жұмыспен қамту деңгейін көтеруге  және жалақыны өсіруге  әкеледі,  ал сұраныстың азаюы - жұмыспен  қамту жағдайын,  жалақыны  төмендетуге  әкеледі.

      Жұмыс күші ұсынысының өсуі  жалақының төмендеуіне, жұмыспен қамту жағдайын өсіруге әкеледі. Жұмыс күші ұсынысының азаюы жалақының өсуіне, жұмыспен қамту жағдайының төмендеуіне әкеледі.

 

График 6.1. Еңбек  нарығы.

Р                                                     S                                   Е                                       Ре                        P0                                                 D                             Qе                      Q

Сұраныс пен ұсыныс қисықтарының қиылысуы   жалақының теңдік деңгейіне (Ре) әкеледі, Е  нүктесінде жұмыспен толық қамту жағдайы                                           орнайды: сұраныс ұсыныспен теңеледі.                                           Егерде   жалақы Ре-ден төмен болса сұраныс ұсыныстан  артады, яғни еңбеккерлердің саны кем                                          болады, ал, егерде жалақы Ре-ден жоғары болса, ұсыныс сұраныстан артады, яғни жұмыс күші саны артық болады.                                      Р – жалақының мөлшері; Q – жұмыс орнының саны

     П.Самуэльсонның  теориясы бойынша қоғамдағы жұмыс күшінің жиынтық ұсынысы төмендегі көрсеткіштермен анықталады:

• халықтың жалпы санымен;
• жалпы халық санының ішіндегі еңбекке қабілеті бар халықтың үлесімен;
• белгілі бір мерзімдегі жұмыс уақытының орташа санымен (апта, ай, жыл);
• халықтың сапалық  құрамымен, яғни мамандық дәрежесінің құрамына сәйкес. Осы  көрсетілген факторлармен қатар, керісінше әсерін тигізетін  теорияда екі фактор бар. Бұл  алмастыру эффектісі - жұмыс орнын қамту тиімділігі мен табыс эффектісі (тиімділігі).

     Алмастыру эффектісінің пайда болу себебі жалақының өсуімен байланысты. Жалақы өскен кезде әрбір атқарған сағатқа көп ақы төленеді. Яғни ысырап болған бос уақыт пайда болады. Осы пайда болған бос уақыт шығынды ұлғайтады, сондықтан, еңбеккер бос уақытты қызметке жұмсаудың қажеттілігін түсініп, ол бос  уақытын қосымша жұмыспен алмастыруға тырысады. Бұл жұмыс күші ұсынысының өсуіне әкеледі.

         Табыс эффектісінің әсері алмастыру тиімділігіне  қарсы бағытта қызмет атқарады. Жалақының өсуіне  еңбеккер  өзінің бос уақытын  өсіру мүмкіндігі ретінде қарайды, яғни  жалақы өскен кезде еңбекті қысқарту көрінеді. Бос уақытының өсуі еңбек  ұсынысының  төмендеуіне әкеледі.

 

Нақты тәжірибеде жалақының әр түрлі формалары  кездеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

           Жалақыны екі незгізгі формаға  бөлуге болады:

• мерзімдік жалақы - еңбектердің нақты атқарған жұмыс уақытының шамасына байланысты  төленеді;
• кесімдік жалақы - еңбеккердің қажетті сапада өндірген өнімінің мөлшеріне байланысты  төленеді.

           Осы көрсетілген жалақының формалары  өз кезегінде бірнеше жүйеден   құралады.

                            Жалақының формалары

 

Мерзімді                                               Кесімді

 

Жай мерзімді	Мерзімді сыйлықты	Тікелей кесімді				Аккордты
			Кесімді прогрессивті		Кесімді сыйлықты