Акционерлік қоғамдардың дамуы

Қазақстан Республика бойынша номиналды орташа айлық жалақы қарастырылып жатқан кезең боынша 2,9 есеге өскен, берілген көрсеткіштің өсуі экономиканың барлық саласы бойынша қарастырылады. Максималды және минималды еңбекақы мәндері арасындағы алшақтық қысқаруға бет алады. 2005 жылы қаржы саласындағы орташа айлық еңбекақы ауыл шаруашылық көрсеткіштерінен 5,3 есе жоғары болды. Ауыл шаруашы-лығында бұл көрсеткіш жалпы экономикада орташа айлық номиналды еңбекақының 44 % ғана құрады. Берілген кестеде көрсетілгендей, экономикалық қызмет түрлері бойынша жалақы диференциациасы процессі республика бойынша төмендеген, бірақ қалыптасқан салалар бойынша орташа айлық жалақы көлемінің дифференциациасы, біздің ойымыз бойынша объективті негізге ие емес. Еңбекақы төлеу дифференцияциясы проблемасы тек бөлек салалар мен кәсіпорындар емес, сондай-ақ жалпы экономика бойынша сақталады. Жүргізілген жалақы төлеу дифференция-циясының зерттеулері Қазақстан өңірлері бойынша пайдаланылатын еңбека-қы мөлшерін реттеуіш жеткілікті ықпалды деп санауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар  жұмыскерлердің кәсіби-біліктілік категориясы  бойынша жалақы мөлшерінің дифференциациясы тәсілін жетілдіруді қажет етеді.

Акционерлік қоғамның дивиденттік саясаты кәсіпорынның капитал нарығындағы жағдайын анықтайтын шешуші инструменттерінің бірі болып келеді. Негізі, дивиденттер деңгейі қоғам акциялары бағаларының қалыптасуына ықпал етеді. Бір жағынан меншік иесінің мүддесі дивиденттерді көбейтуге бағытталған, өйткені осының арқасында акцияның бағамдық бағасының өсуі үшін алғы шарттар құрылады. Екінші жағынан – дивиденттерді төлеуді күшейту нәтижесінде өндірісті дамытуға қайта инвестициялауға пайда үлесінің пайда үлесі азаяды.Сондықтан компанияның дивитенттік саясатын шығару оның дамуында маңызы зор.

Әлемдегі көптеген аса ірі компаниялар дивиденттерді үздіксіз төлеу принципін ұстанады. Оларды төлеуді залалды кезеңде уақытша мерзімге де тоқтатпайды.

Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдар өз акциялары  бойынша дивиденттерін төлемей-ді және есептемейді. «Акционерлік қоғам туралы» Қазақстан Респуб-лика Заңымен сонымен қатар жәй және артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерді есептеу және төлеу мәселесі бойынша ережелер белгіленген.

Жыл қорытындысы бойынша қоғамның жай акциялары бойынша дивиденттерді төлеу туралы шешім акционерлердің жылдық жалпы жиналысымен қабылданады. Аралықты (тоқсан сайынық, жарты жылдық) төлеу туралы шешім қоғамның директорлар кеңесімен қабылданады.

Артықшылықты  акциялар бойынша дивиденттер және оларды төлеу қоғамның жалпы жиналысының шешімін қажет етпейді. Дивиденттерді төлеу және бір артықшылықты акцияға дивидент көлемінің дүркінділігі қоғам жарғысымен белгіленеді. Сөйтіп, артықшылықты акциялар бойынша дивиденттердің кепілденген көлемі белгіленеді. Акциялар бойынша диви-денттердің көлемі сол кезеңдегі жай акциялар бойынша есептелген диви-денттер көлемінен аз болмау керек.

Қазақстан Республикасының  акционерлік қоғамдары дивиденттерін  төлеу туралы ережелерінің негізгі  кезеңдері бірқатар баптарда басқа  елдердің АҚ-дарында пайдаланатын ұқсас тәртіптерден айырмашалағы бар.

Көптеген елдерде  төленетін дивиденттер шамасы арнайы нормативтермен реттеледі. Онда не үлестірілмеген пайда шамасы төмен түсе алмайтын шектеулер, не пайданы қайта инвестициялаудың минималды пайызы атап өтіледі.

Қазақстандағы кәсіпкерлік үшін дивиденттік саясаттың  қалыптасуына байланысты басқа мәселе қызықтырады. Бірқатар елдерде нормативтік құжаттарда дивиденттерді төлеу үшін жеткілікті өтімділікте Акционерлік қоғам қызметін реттеу тәсілі келтірілген. Дивиденттердің рөлін күшейтудің басқа да жолдары бар. Олар Қазақстан Республикасының акционерлік қоғам-дарын жұмыс істеуі туралы заңнамалық-нормативтік акттерін жетілдіру жо-лымен пайдалануы мүмкін.

Шет ел Акционерлік қоғамдарының тәжірибесінде компанияның диви-денттік саясаты туралы мәліметтердің оперативтігі мен растылығына аса көңіл бөлінеді. Қазақстандағы Акционерлік қоғам туралы қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілерінде берілген кәсіпкерлік нысаны қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету тәсілдері белгіленеді. Сондай-ақ, акционерлік қоғамның елімізде әрі қарай дамуы үшін олардың, жалпы айтқанда мәліметтік айқындығын, әсіресе дивидентті саясат саласында елеулі түрде жоғарылату қажет.

Қазақстандағы дивиденттік саясатты белгілеудің  нормативті-әдісте-мелік негізін қысқаша атап өтейік.

Дивиденттер ағымдағы жылдың қоғамның таза пайдасынан төленеді. Қоғамның акциялары бойынша дивиденттерді  төлеу дүркінділігі қоғам жарғысы  немесе акцияның шығарылу басылымдарымен белгіленеді. Дивиденттер үлестірілмеген немесе қоғамның өзімен сатып алынған акция-лар бойынша есептелмейді және төленбейді [27].

Қазақстан Республика «Акционерлік қоғам туралы» заңына сәйкес келесі жағдайларда жай және артықшылықты акциялар бойынша дивидент-терді төлеуге жол берілмейді:

• теріс мөлшерлі меншікті капиталы кезінде немесе қоғамның акция-лары бойынша дивиденттерді төлеу нәтижесінде оның меншікті капи-талы көлемі теріс болатын болса;
• егер қоғам банкроттық туралы Қазақстан Республикасының заңнама-сына сәйкес төлеуге қабілетсіздігі немесе дәрменсіздігі белгілері танылса, болмаса бұл белгілер қоғамда акциялары бойынша дивиденттерді төлеу нәти-жесінде пайда болса;
• сотпен немесе қоғам акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі-мен жабылуы туралы шешім қабылданса.

Қоғамның дивиденттік  саясатын шығару барысында акционерлік қоғамдар тәжірибесінде кең тараған акционерлер-инвесторлар мүддесіне қысым көрсетілуіне әкеліп соғатын әрекеттерді жою қажет. Нәтижесінде кәсіпкерліктің ең тиімді нысанының дамуы тоқтатылады.

Әлемдік тәжірибеде пайданы үлестірудің әр түрлі әдістемелері қолданылады: пайданы тұрақты пайызды үлестіру әдістемесі; тиянақталған дивидентті төлем әдістемесі; дивиденттерді акциялай төлеу әдістемесі.

Нақты Акционерлік қоғамдар үшін дивиденттерді төлем пайдасын үлестіру әдістемесін шығару барысында компанияның қаржылық-экономикалық сәттілігін, акционерлік қоғам қызметі саласын есепке ала отырып аталған әдістемелер принципін пайдаланылуы мүмкін.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде акциялар бойынша дивиденттерді және облигациялар бойынша пайыздарды төлеу тәртібі туралы ұсынбалы сипаттағы ережелер шығарылады және қолданылады [28].

Ережелердің мазмұны  нормативтік құқықтық актілерімен  және Акционерлік қоғам жарғысымен белгіленетін тәртіпті нақтылауға бағыт-талған. Мысалы, АкционҚ дивиденттерінің көлемі әр-түрлі акциялар бойынша айырмашылығының болуы көрсетіледі, бірақ олар акцияның мен-шік иесінің статусына байланысты дифференциалданбайды.

Акция түрлері  бойынша дивиденттерді төлеудің кезектілігі белгіленеді. Аралық дивиденттерді (жарты жылдық, тоқсан қорытындысы бойынша) және басқа да төлемдер шегі анықталады.

Берілген тәжірибе  назар аударуға лайық және Қазақстан  компания-ларының жұмыс істеу тәжірибесінде пайдаланылуына болады.

Елімізде дивидентті саясатты жетілдіру бойынша шаралар  қолданы-луда. «Салық салу мәселесі бойынша кейбір Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне өзгерістер немесе толықтырулар енгізу туралы» 7 шілде 2006 жылғы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес дивидент-тердің төлем көздеріне корпоративтік табыс салығы салынбайды. Дививент-тер біртұтас жылдық кірістен шығарылуына жатады.

1 қантар 2007 жылдан  бастап дивиденттер түріндегі  жеке тұлға кірістеріне 5% ставка  бойынша жеке табыс салығы  салынады [29].

13.05.2003 жылғы  «Акционерлік қоғам туралы» Қазақстан Республика Заңында тоқсан немесе жарты жыл қорытындысы бойынша қоғамның жай акциялары бойынша дивиденттерді төлеу белгіленген. жыл қорытындысы бойынша қоғамның жай акциялары бойынша дивиденттерді төлеу туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысымен қабылданады.

Осы жерде аралық және жылдық дивиденттер арасындағы мүмкін қайшылықты ескерген жөн. Тәжірибедегі белгілі проблема акционерлік қоғамның аралық дивиденттерді, яғни бір жыл ішіндегі қоғамның таза пайда көлемі белгілі болғанға дейін төлеу жағдайында пайда болады. Егер акционерлік қоғам қандай да бір тоқсанда пайда алып, оны өтіп кеткен уақыт үшін таза пайдадан аралық дивиденттерді төлеп, одан кейін жыл қорытындысы бойынша шығынға ие болса, ол төленген дивиденттерді қайтарып ала алмайды.

«Акционерлік  қоғам туралы» Қазақстан Республикасының Заңында жалпы жиналыстың айрықша құзіреті ретінде бір акцияға есептегенде жыл нәтижесі бойынша дивидент көлемін бекіту қарастырылған. Бұл жағдайды Акционерлік қоғамның жоғарғы органының таза табысты үлестіруге айрықша құқығы ретінде түсіндіруге болады. Алайда тәжірибеде бір акцияға дивидент көлемі негізінен қайта инвестициялау және дивиденттерді төлеуге таза табысты үлестіру пропорциясына байланысты. Соның салдарынан акционерлер мүдделеріне қысым көрсету болып тұрады. Зерттеу көрсеткендей, Акционерлік қоғам басқаруында дивиденттік саясатқа осы уақытқа дейін жеткіліксіз рөл берілген. Оны көтпеген акционерлік қоғамның жұмыс тәжірибесінен көруге болады. Іс жүзінде көптеген қоғамдарда дивиденттерді төлеу бойынша ережелер жоқ, тек кәзір дивиденттік саясатты жетілдіруді әдістемелік қамтамасыз ету бойынша шаралар қолданылуда.

Оны шығару мен  пайдаланудың негізгі бастапқы сәттері 21.02.2005 жылғы Ұйымдық басқару кодексімен белгіленген. Онда акционерлердің әл-ауқатын  көтеру және компанияны капиталдандыруды қамтамасыз ету бойынша жалпы мәселелер де, нақты, заңға және заңға тәуелді нормативтік актілермен негізделген дивидентті саясат келтірілген. Ережелер үлестіріл-меген пайданы есептеу тәртібі және дивидентті төлеуге бағытталған кіріс бөлігін белгілеуді регламенттеуге икемделген.

Дивиденттік саясат туралы ережеде дивидентті төлеуге  бағытталған компанияның таза табысының  минималды үлесін анықтау тәртібі  белгіленуі қажет. Артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерді төлеу  тәртібі мен минималды мөлшері олардың шығарылу бағыттамасымен анықталады.

Кодексте, сонымен  қатар басқа да әдістемелік мәселе қарастырылған. Компания таза табысты  есептеуді бухгалтерлік есеп мақсаты  үшін колданыстағы заңнамамен белгіленген  тәртіппен жүзеге асырады.

Көптеген акционерлік қоғамдардың тәжірибесі тездетілген амортизация әдісі осы уақытқа дейін республикада тиісті дамымағандығын көруге мүмкіндік береді. Алайда тездетілген амортизацияны пайдаланудың нормативті-құқықты базасы біраз уақыт бойы пайдаланылуда.

Акционерлік қоғамдағы негізгі құралдарды ұдайы жаңғыртылуын талдау жойылу және негізгі капиталдың жаңару коэффициенті өспейтінін, ал негізгі құралдардың тозу коэффициенті әлі күнге дейін жоғары болып қалатынын көрсетеді. Тексерілген акционерлік қоғамның 40 пайызының негізгі капиталдың тозу коэффициенті 40 пайыздан асады, ал кейбір компанияларда бұл көрсеткіш 50 және одан да көп пайызды құрайды.

Оңтайлы мерзімде негізгі капиталды жаңартуды  қамтамасыз ету үшін  тездетілген  амортизация әдісін де, олардың экономикалық табиғатына сәйкес, сонымен қатар айырмашылығын есепке ала отырып инвестициялық салықтық преференцияларын да кеңінен пайдалану қажет.

Амортизацияның  екі еселенген нормасын қолдану  тиянақталған активтерін пайдаланудың бірінші салықтық кезеңдерінде рұқсат беріледі, содан кейін бұл активтер сәйкес топтың құндық теңгеріміне қосылуы керек және жалпы негіздемеде амортизациялауға жатады.

Тиянақталған  активтердің инвестициялық жоба шегінде пайдалануға енгізілген құны преференцияны қолданылу мерзіміне байланысты тең үлеске шектеу жатады.

Бұл тиянақталған активтерді жылдық жиынтық табыстан шектеуіне жатқызу барысы келтірілген  тәртіпке сәйкес болу қажет.  Кейбір кезде оларға нақты шектеулер  қойылмайды. Ол осы тетіктердің әрекетін шектеулерге әкеліп соғады.

Компания бір  уақытта, белгілі бір жағдайларда тездетілген аморти-зация және инвестициялық салықтық преференция әдісін пайдалана алады, бірақ тек бір негізгі құралға қатысты емес.

Көптеген елдердің салықтық жүйесі макро және микро деңгейде экономиканың дамуын анықтайтын көптеген факторларды есепке ала отырып жасалады. Сонымен қатар мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің кең ортасының қозғалыс сипаттамасы ескеріледі. Көптеген елдерде шаруашылық субъектісіне салық салу дифференциациясына алуан түрлі шешімдер пайдаланылады.  Кәсіпкерліктің белгілі бір ұйымдық-құқықтық нысанға тиісті болуына байланысты әркелкі салық салу жағдайлары да кездеседі.

Қазақстан Республика Салық Кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табыстан салық салынатын табысты анықтау кезінде келесі салық төлеушінің: ғылыми-зерттеулік және ғылыми-техникалық жұмыстарға, оқуға, біліктілігін көтеруге, жұмыскерлерді қайта дайындауға, әлеуметтік төлемдерге шығындар  шегерілуге жатады. Бұдан басқа үстемелі қосылған құны бар өзі өндірген тауарларды сататын салық төлеуші төлеуге тиіс корпоративтік табыс салығын азайтуға рұқсат беріледі.

Акционерлік қоғам жұмысын зерттеу көрсеткендей ғылыми-техникалық қызмет белсенділігін ынталандырудың және әлеуметтік мәселелерді шешудің салықтық тетігі болмашы ғана пайдаланылады.

Біздің пікіріміз бойынша осы қызмет саласы қатынасында жылдық жиынтық табыстан шегерімді пайдалану шарттары қайта қарауды қажет етеді. Әсіресе жаңа құрылған акционерлік қоғамдар үшін жеңілдіктерді жасау және пайдалану маңызды.

Дивиденттерді төлеу, капиталдандыру және сақтық қордың қалыптасуына үлестірілетін Акционерлік қоғам таза табысын белгілеу әдістемесі, тәжірибе көрсеткендей, күрделі мәселелердің бірі болып келеді. Есептік саясатты жасау барысында шығындарды шегерімдерге және қоғамның таза пайдасына жатқызу схемасын жасап шығару қажет болатын еді. Бұл мәселені шешудің тәсілдемелік жолы негізінен Қазақстан Республикасының Салықтық кодексінде белгіленген. Сонымен қатар басқа да шығындарды шегерімге және таза пайдаға жатқызу боыйнша көп сұрақтар пайда болады. Берілген мәселені шешудің келісілген шешімдерін қамтамасыз ету мақсатында есептік саясатты дайындау барысында шығынды табыс көз-дерінің біріне жатқызу жұмыс схемасын жасап шығару қажет (В Қосымша).