Акционерлік қоғамдардың дамуы

Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсет-кіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.

Талданып отырған  кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі:

2009 жылы =0,56 (3126525/7131354)

2010 жылы = 0,42 (5576569/ 9626324)

Бұл коэффициент  деңгейі иммобильді қаражаттардың  өсу қарқыны мобильді қаражаттардың  өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр.

Әрі қарай қысқа  мерзімді активтердің құрамы мен  құрылымын талдау қажет. Кестеде  келтірілген мәліметтер кәсіпорынның қысқа мерзімді  активтерінің жағымсыз динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қортындыларды жасауға мүмкіндік береді.

Айта қеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына  дебиторлық борыштың нақты бар болуы  емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда  болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңінде шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.[27]

Отандық есептік  аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта  бағалау жүргізілмейді. Сондықтан  да олардың құнының өсуі, инфляциялық  фактор әсерінен болатыны күиәнсіз.

Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2009-2010 жылы 55,3%-ды құрады. Бұл жағдай, материалды айналым каражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған жоқ па, соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген талдау жүргізуді қажет етеді.

 

Кесте – 15.  «Алматыметроқұрылыс» акционерлік қоғамының пассивтерінің құрамы мен құрылымы

 

	2009		2010		Ауытқу
	сомасы	үлесі	сомасы	үлесі	абсолютті	%
I. Қысқа мерзімді міндеттемелер
Басқа да қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер	2 311	0,1	323091	4,1	320 780	13881
Қысқа мерзімді сауда  және басқа несиегерлік берешек	3487802	99,3	7600021	95,6	4 112 219	117,9
Ағымдағы салық міндеттемелері	19556	0,6	21 408	0,3	1 852	9,5
Басқа қысқа мерзімді міндеттемелер	1945	0,1	2 305	0,0	360	18,5
Қысқа мерзімді міндеттемелердің  барлығы	3511331	100,0	7946825	100,0	4 435 494	126,3
I. Капитал
Жарғылық (акционерлік) капитал	2523373	69,706	2 523 373	126,0	0	0
Сақтық қорлар	1086888	30,0243	509 368	25,43	-577 520	-53,1
Бөлінбеген табыс (өтелмеген  залал)	9 762	0,26967	-1 030 151	-51,441	-1 039 913	-10653
Капиталдың барлығы	3620023	100,0	2002590	100,0	-1 617 433	-44,7
Баланс барлығы	7131354		9626324		2 494 970	35,0
Ескерту:[17 ] көзі негізінде құралды

 

Бұл кестеден қысқа және ұзақ мерзімді міндеттемлердің талдауы жүргізілген. Міндеттемелер кәсіпорынның белгілі бір мақсаттарға жұмсаған шығыстары болып келеді. Қысқа мерзімді міндеттемелер құрамында қысқа мерзімді сауда және басқа несиегерлік берешек үлесі ең жоғары болып табылады, яғни 95,6 пайызды құрады. Ол екі жыл ішінде 117 мың тенгеге артып отыр. Басқа да қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 13 млн тенгег артып отыр. Салықтық міндеттемелер үлесі 0,3 пайызға азайғаныен, көлемі 9 мың теңгеге артқан.

Капитал құрамында  жарғылық капитал тұрақты болып  табылады, яғни 2,5 млрд тенгеге тең  болып отыр. Сақтық қорлар үлесі екі есе азайған. Бөлінбеген табыс екі жыл аралығында 10 млн тенгеге азайған.

 

 

Сурет - 4 Кәсіпорынның пассивтер құрылымын талдау

Ескерту:[27] көзі негізінде құралды

 

Бұл диаграммада кәсіпорынның пассивтер құрылымы сипатталған. Бұл құрылымда меншікті капитал 2010 жылғы екі есе азайып отыр себебі бөлінбеген пайда көлемі мың есе түсіпп отыр, ал міндеттемелер болса керісінше 2,5 есе артып отыр,себебі құрамында қаржылық міндеттемелер көлемі 4 есе артып отыр.

Экономикалық дамыған елдердің есепті-аналитикалық тәжірибесінде акционерлік кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін сипаттау үшін ; отандық кәсіпорындардағы іскерлік белсенділігінің көрсеткіші жүйесінен көбінесе алынып тасталыынатын коэффициент пайдаланады. Ол «алуан-түрлі қаржыландыру, қар қайтарылымы, өндіріс пайдалылығы, дивидентті саясат және т.б. арасындағы пайда болған арақатынасын өзгертпей, ары қарай коммерциялық ұйым орта есеппен қандай қарқынмен дами алатынын көрсете алатын» экономикалық өсудің тұрақты коэффициенті.

Экономикалық  тұрақты өсу коэффициенті мына формула  бойынша есептеледі:

                     К_тө = ТП – Д / МК * 100%,                                        (1)

бұл жерде: ТП –  таза пайда (акционерлер арасында бөлінетін  пайда);

Д - акционерлерге төленетін дивидентер;

МК - меншікті катитал;

                        Ктө=(1419056-11030151)/2002590*100=0,19               (2)

Экономикалық тәжірбиеде әлдеқайда кең қолданылады. Кез-келген меншік нысанындағы кәсіпорындар үшін, әсіресе акционерлік қоғамдар үшін меншікті капиталының маңызды ролін ескере отырып жалпы кәсіпорындар қызметінің тиімділігінің көрсеткіштерін - «меншікті капиталының пайдалылығы» көрсеткішімен толықтыру ұсынылып отыр. Әр келтірілген көрсеткіштің экономикалық мазмұны және оларды есептеу әдістемелері арнайы әдебиеттерде, біздің әр өлшеуіш үшін қажетті символдары қосылған толықтырулармен.

Капитал жиынтығының  тиімділігі (Т), табыстылықтың (П) активтерге қатынасы ретінде кәсіпорында қол  жеткізген бизнестің барлық қатысушыларының  экономикалық мүдделері балансын көрсетеді, сондықтан қарастырылатын көрсеткіштің деңгейі мен динамикасы кәсіпорын менед-жерінің де, осы кәсіпорын қызметі тиімділігінің бағасына мүдделі сыртқы институттардың да назарының басты объектісі болып келеді. Нақты әр жақтың мүдделері басқа да көрсеткіштермен ұсынылуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорын меншік иесі үшін ондай көрсеткіші меншікті капиталының пайдалылығы (Тмк) болады, ол таза табыстың (ТП)  (салық пен пайыздарын төлегеннен кейінгі табыстың) меншікті капитал (МК) шамасына қатынасын анықтайды. Қызмет пайдалылығының (Т) көрсеткіші кәсіпорынның жалпы табысының (қызметтің барлық түрлерінің) кәсіпорын ұсталымдарының (И) жиынтығына қатынасымен анықталады. Қызмет пайдалылығы нақты шығын бір теңгеге шаққанда кәсіпорын қанша табыс табатынын көрсетеді. Талдау мақсаттарынан көретініміз (өнімнің нақты түрі бойынша тиімділігін бағалау қажет) жеке, берілген көрсеткішке қатынасы бойынша, өнім пайдалылығының көрсеткіші есептелуі мүмкін (өнімді сатудан табыстың осы өнім өндірісінің ұсталымдарының қатынасы). Жалпы кәсіпорын қызметі тиімділігін бағалай отырып, өнімділік (Ro) көрсеткіштерін ескерген орынды. Бұл жерде нәтижесінің сипаттамасы ретінде шығару көлемі (сату көлемі) (Q) пайдаланылады.

Қолданылған ресурстардың барлық жиынтығының өнімділігі немесе жалпы капитал қайтарымы ( активтер қайтарымы) өндірістің әр активтер (А) бірлігі қанша сатқан өнімнің ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті, сондай-ақ активтің айналымдылығы (айналымдылық коэф-фициенті) ретінде қарастыруға болады. Бұл жерде оның мазмұнының түсіндірмесі – бір жыл ішіндегі капиталдың (активтердің) толық айналым мөлшері. Кәсіпорын қаражатының өнімділігінің (айналымдылығының) жоғарылауында сол бастапқы ресурстарымен үлкен шығарылым мен өнімді өткізу қамтамасыз етілген.

Ұстаным өнімділігі ағымдағы ұсталымның (R) әр ақшалай бірлігі  әкелген өткізілген өнімнің жалпы  ақшалай бірлігінің мөлшерін көрсетеді. Егер қолданылған ресурстардың өнімділігі өнімнің сипаттамасы және оны  өндіру технологиясына байланысты бірліктен  айтарлықтай аз да, көп те бола алса, онда кәсіпорынның ұсталым өнімділігі анағұрлым аз ауытқиды және қажетті табысты қамтамасыз ете отырып, компания қызметі пайдалы-лығының деңгейі мен динамикасын ескере отырып бірлігінен көп болуы керек.

Тәжірибеде  тиімділікті бағалауда көлем болып келетін, ұсталым өнімділігі көрсеткішіне кері көрсеткіш жиі қолданылады. Бұл көрсеткіш – өткізілген өнім бірлігіне үлесті ұсталымдар. Кестеге сүйене отырып берілген көрсеткіштің құрылымы бойынша оның мағынасы бірлігінен аз болатынын айтуға болады. Осындай диапозонға себепші болатын себеп үлкендігі болып келетін, мәлім шамаға кері алдыңғы көрсеткішті сипаттау кезінде көрсетілген. Тәжірбие көрсеткендей, қарастырылған көрсеткіштер өте қажет және жалпы компания қызметінің тиімділігін бағалау үшін. Бірінші төрт көрсеткіш  ресурсті беру (нәтиженің шығынға қатынасы) принципі бойынша құрылған. Бұндай тәсіл компания қызметі тиімділігінің жалпы көрсеткіштері құрылымының ең орындысы болып келеді, өйткені бұл жағдайда бұл көрсеткіштердің өзгерісін бағыты тиімділік динамикасы тенденциясымен түйіседі: бұл көрсеткіштердің мәнінің өсуі тиімділіктің өсуі туралы айтады.

Кәсіпорынның  бар капиталының (активтерінің) пайдалылығы:

     Р=П/А= 1419056/9626324=0.14                              (3)                   

Жүргізілген экономикалық талдаудың барысында кәсіпорын  активтерінің 1 активінің болашақта  қаншалықты деңгейде пайда алып келетінін  көруге болады. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның болашақта қаржылық тұрақтылығының

негізі болып  табылады. Осы көрсеткіш көмегімен кәсіпорынның нарықтаға алатын орнын анықтауға болады.

Келесі экономикалық көрсеткіш меншікті капиталдың пайдалылығы:

Рмк=П/М=1419056/2002590=0.71                                              (4)                                              

Бұл көрсеткіш жоғарыдағы сияқты бірақ акционерлердің салған капиталдың бір бірлігінің болашақта қандай көлемде пайда әкелетінін анықтауға болады. Меншікті капитал өзіндік және тартылған капитал негізінде қалыптасады. Өзіндік капитал ол акционерлердің салған жеке қаражаттары (акция түрінде). Ал тартылған бөлінбеген пайда, артық пайда.

Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы:        

          Рд=П/И=1419056/23754258=0.05                                               (5)

Бұл көрсеткіш  кәсіпорынның өнімді шығару барысында  кеткен шығындардың болашақта түсетін пайдамен жабу деңгейін анықтап береді.

Кәсіпорынның  барлық капиталының (активтерінің) өнімділігі (айналымдылығы):

Ro=Q/A=22714345/9626324=0.23                                               (6)

Бұл көрсеткіш  кәсіпорынның сату көлеміне әрбір бірлік активтердің әсер ету деңгейін көрсетеді. Аквтитердің болашақта өсу тенденциясына сату нәтижесі әсер етеді.

Ұсталған шығындардың  өнімділігі:

             R=Q/И=22714345/23754258=0.95                                             (7)

Бұл көрсеткіш  өнім өндіруде кеткен шығындардың болашақ  сату көлеміне әсер ету деңгейін сипаттайды.

Соңғы көрсеткіш  сатылған өнім бірлігіне ұсталған шығындар (сатылған өнімнің үлесті өзіндік құны):

 

              S=И/Q=23754258/22714345=1.04                                              (8)

Болашақта сатылатын  өнім көлеміне кеткен шығындар үлесін сипаттайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДАҒЫ БАСҚАРУДЫ ЖӘНЕ ҮЛЕСТІРУ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАСТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ

 

3.1 Акционерлік қоғамды басқаруды жетілдірудің негізгі бағыттары.

 

Акционерлік қоғамдағы  өндірісті басқару үшін дәстүрлі ұйымдық басқару құрылымы пайдаланылады. Кез – келген ұйымдық нысанның сипатты белгісіне жататын тиімді жұмыстың негізгі жағдайы – өндірісті  ұйымдастыруды жетілдіру, белсенді инновациялық қызмет, басқаруды жақ-сарту, еңбекті ұйымдастыру, маркетингтік қызметті дұрыс ұйымдастыру жә-не басқалары екендігі мәлім.

Көптеген АҚ-ның  басқарушылық қызметін зерттеулері  тәжірбиеде пайда болған акционерлік  қоғамдардың ұйымдық құрылымы кқп  жағдай-ларда олардың мақсаттары мен міндеттеріне сай келмейтінін көрсетеді.

Орта компанияларды  айтпағанда, ірі компанияларда инновациялық, маркетингтік қызметтер, еңбекті ұйымдастыру  бойынша бөлімдер аз шамада ғана жұмыс  істейді немесе мүлде жоқ. Талдау көрсеткендей көптеген жұмыс істеп тұрған компаниялардың құрылымы елеулі өзгерістерді қажет етеді. Ол кәсіпорындардың көбісі бұрын құрылғанына және олардың құрылымы қазіргі заманғы талаптарға сәйкес келмей қалғанына байланысты. Кейбір компаниялар тиісті техникалық- экономикалық негіздемесіз қалыптасқан және өзінің құрамына сансыз көп байланысы аз бөлімшелерді қосады.

Нарықтық қарым-қатынасқа  өту кезеңінде    көмекші  цехтар мен қыз-мет көрсетуші шаруашылықтардың бөліну үдерісі және олардың дербес заң-ды тұлға ретінде жұмыс істеуі бақыланды, ол көптеген жағдайда жағымсыз салдарға, тиімділіктің төмендеуіне әкеліп соқтырды.

Сонымен қатар  акционерлік қоғамдар үшін сипатты  белгісі - тиімді жұмысқа жетудің  өзіндік әдісі болып келеді, өйткені  АҚ басқа ұйымдық нысандармен  салыстырғанда әлдеқайда кең және алуан-түрлі инвестиция-лаудың және қаржылық ресурстарды тартудың көзі бар. Олай болса, акцио-нерлік қоғам басқарудың мүлтіксіз ұйымдық құрылымын құруда бір-қатар артықшылықтарына ие. Республикадағы акционерлік қоғамдардың жұмысын көтеру үшін қаржы жағдайын сауықтыру, қаржылық нарықты дамыту, арзан несие қаражаты нарығын құру, икемді салааралық капиталдың қайта құйылымы үшін жағдай жасау мақсатында корпоративтік бағалы қағаздар нарығын дамыту бойынша бағдарламаларын әзірлеу керек.

Акционерлік қоғамды  басқаруды ұйымдастыру барысында  оның өзіндік ерекшелігін ескерген жөн. Акционерлік қоғам, бизнесті ұйымдастыру  нысаны бола тұра қатысушылардың өздері емес, капиталдардың – акциялардың  бірігуіне негізделген, ол басқаруды  ұйымдастырудың бірқатар ерекшеліктерін тудырады. Сондай-ақ акционерлер АҚ-ды басқармайды, қызметнін бақылап отырады. АҚ-ды басқаруды ұйымдастыру үшін меншік жиынтығы құрылымының, басқаша айтқанда акционерлік қоғамға қатысуына үлесінің зор маңызы бар. Аз пакет ұстаушылар іс жүзінде қоғам жұмысын шектеулі бақылайды, дегенмен  «аз» акционерлерде акциялардың біртұтас үлесі айтарлықтай үлкен болуы мүмкін, бірақ әрқайсысының пакеті тым аз. Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңді дамуында акционерлік қоғам қызметіне корпоративтік басқару принципін ендіруге аса назар аударылып отыр.