Акционерлік қоғамдардың дамуы

Корпоративтік басқарудың негізгі құрамдас бөлігі: акционерлік капиталдың құрылымы; акционерлік  қоғамдардың қатысушыларының, құрылтайшыларының  өзара қатынасу тетігі, акционерлік  қоғамдар қызметін заңнамалы және нормативті қамтамасыз ету; қоғам қызметі туралы мәліметтерді ашу талаптары, директорлер кеңесінің құрамы және өкілеттіктері және тәуелсіз директорлардың басқаруға қатысуы болып келеді.

Қоғамды басқару  тиімділігі әр компонент функцияларын толық іске асыру үшін алғышарттарын құру барысында қол жеткізуі мүмкін. Корпоративтік басқару жүйесінің дамуының негізгі  басымдығы болып: біріншіден, акционер жағынан компанияға корпоративтік басқарудың және сенім деңгейінің жоғары рейтингін қолдау; екіншіден, компанияның ішінде «ашық қоғам» корпоративті мәдениетін қалыптастыру; үшіншіден, мәліметтік айқындылықтың жоғары деңгейін қолдау; төртіншіден, ең жақсы дүниежүзілік стандартқа сай келетін ішкі бақылау және аудиттің тиімді жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар тиімді есептеу және қазіргі заманғы ақпаратты технология базасында есептемелер дайындау жүйесін құру.

Сондай-ақ компания басымдығы оның жұмысына тәуелсіз директорлердің қатысуын есептей отырып компанияның  директорлер кеңесінің қызметін әрі қарай жетілдіру болып келеді. Корпоративтік басқарудың басқа да  маңызды бағыты корпоративтік басқаруды дамыту, барлық мүдделі қатысушылармен (кредиторлармен, қызметкерлермен, әріптестермен, клиенттермен, мемлекеттермен және басқалармен) белсенді диалог және дүниежүзілік стандарттарға сәйкес компаниялардың әлеуметтік және экологиялық есептемелерін дайындау болып келеді.

Корпоративтік қарым-қатынасты дамыту үшін 2005 жылы корпоративтік басқару кодексі  шығарылды [21]. Онда негізгі ережелер, акционердің, директорлер кеңесінің, атқарушы органдардың рөлі мен функциясы, корпоративтік басқарудың негізгі принциптері белгіленген. Корпоративтік басқару саласындағы дүниежүзілік тәжірбие есебінен шыға-рылған Кодекс бағалы әдістемелік құжат болып саналады. Ол келесі прин-циптерді анықтайды:

• Акционерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау принципі;
• Компанияның директорлер кеңесі мен атқарушы органдарын тиімді басқару принципі;
• Компания қызметі туралы мәліметтерді ашудың айқындығы және объективтілігі принципі;
• Заңдылық және этика принципі;
• Тиімді дивидентті саясат принципі;
• Тиімді кадрлік саясат принципі;
• Корпоративтік шиеленісті реттеу принципі;

Кодекс акционерлік  қоғамдар өздерінің кодексін шығару үшін базалық құжат болып келеді. Корпоративтік басқару кодексін шығарудың басқа да тәсілдемелері кездеседі.

«Автоприбор «Заводы» АҚ-ның әлеуметтік жауапкершілігінің  корпоративтік кодексі қызметкерлердің  әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге  арналған . Кодекс келесі мәселелерді қамтиды: еңбекақы төлеу, жұмыс режимі, денсаулық және еңбек қауіпсіздігі, балалар еңбегі, еріксіз еңбек, жиналыстың және мүдделілердің коллективтік өкілдігінің еркіндігі, қысым көрсету және дискриминация, жауапкершілік және пайдалану [22].

Екі келтірілген  АҚ-дардың кодекстері корпоративтік  басқару Кодексін қабылдау алдында шығарылған. Олар корпоративтік басқару мәселесін жарым-жарты шешеді.

Инвесторлар үшін компанияның тартымдылығын жоғарылату , біздің ойымызша, корторативті басқару  принциптерін шығару және АҚ қызметінде тиімді пайдалану бойынша бірқатар мәселелерді шешкен жөн.

1. Корпоративтік басқару бойынша ұсынымдарды әрі қарай жетілдіруге бағытталған зерттеулерді кеңейту. Сондай-ақ, Қазақстандық акционерлік қоғамдарды корпоративтік басқару принципін пайдалану бойынша ұсынымдар (2002 жылдың 24 қыркүйегінен) және корпоративтік басқару Кодексі (2005жылдың 21 ақпанынан) корпоративтік басқару принципін пайдалану арқылы Акционерлік қоғамды басқаруды жетілдіруге елеулі ықпал етті. Олардың негізгі кезеңдері сақталуы мүмкін, тек оларды пайдалану тәжірбиесін есепке ала отырып өзгертулер және толықтырулар енгізу қажет.
2. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау бойынша Агенттігімен (26.03.2005 жылғы қаулы)    листингтік компанияларға 10 қазан 2006 жылға дейін корпоративтік басқару Кодексін бекіту міндетті талабы  белгіленді. Бұл шешім, әлбетте, корпоративтік басқару принципін пайдалану саласын кеңейуіне себепші болады, бірақ ықпал ету ортасы АҚ кішкене бөлігін құрайтын лингвис-тикалық қоғамдардың шектеулерімен шектелген. Корпоративтік басқару принципін пайдалану ортасын кеңейту үшін көрсетілген қаулыны қолдануды барлық акционерлік қоғамдарға таратқан жөн.
3. Корпоративтік басқару кодексін шығару және пайдалану бойынша Қазақстан компанияларының оң тәжірбиесін кеңейту үшін шаралар қабылдау.
4. БАҚ-да корпоративтік басқару кодексін шығару және пайдалану мәселесі дұрыс орнын таппады. Кәсіпкерлерді мәліметтендіру бойынша нысаналылық жұмысты ұйымдастырған жөн.
5. Кәсіпкерлер, инвесторлар арасындағы корпоративтік басқарудың жекелеген принциптері әр-түрлі түсіндірме беретінін зерттеулер көрсетеді. Жиналған тәжірбиені есепке ала отырып корпоративтік басқару принципін зерттеуді ұйымдастырған абзал.
6. Корпоративтік басқару кодексінде ең алдымен, біздің ойымыз бойынша, миноритарлық акционерлерді қорғау жолдарын күшейтуге, сондай-ақ дивиденттік саясаттың қалыптасу мәселесіне аса назар аударған жөн. Бұл мәселеге экономикалық және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және 2007 жылға экономикалық көрсеткіш болжамдары туралы Қазақстан Республикасының Үкіметінің және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің мәлімдемесінде аса назар аудырылған [23]. Инвесторлерді, акционерлерді, және компанияның жарғылық капиталындағы аз үлеске ие құрылтайшыларды қорғау бойынша заң қабылданатын болады.

Акционерлік қоғамдардың  дамуын ұстап тұратын негізгі себептерінің бірі болып акционерлік қоғам және оның қызметі туралы мәліметтердің әлсін ашылуы болып келеді.     

Қазақстан Республика «Акционерлік қоғам туралы» заңында Акционерлік қоғам қызметі туралы мәліметтерді ашудың айқындық және объективті принциптеріне аса назар аударған. Мәліметтердің жан-жақты ашылуы қатысушылар және әлеуетті инвесторлар үшін компанияның тартымдылық факторы болып келеді.

Заңда акционерлік  қоғамдардың мүддесін қозғайтын  мәліметтердің айтарлықтай көлемі бөлінген және жариялауға жатады:

• Акционерлер және директорлер кеңесінің жалпы жиналысымен қабылданған шешімдер және қабылданған шешімдерді орындау туралы мәліметтер;
• Қоғамның акцияларды және басқа да құнды қағаздарды шығаруы және қоғамның құнды қағаздарын орналастыру нәтижелері туралы есептерді, қоғамның құнды қағаздарын өтеу туралы есептерді уәкілетті органмен бекіту, қоғамның құнды қағаздарының уәкілетті органмен күшін жою;
• Қоғаммен ірі мәмілелер және қоғаммен жасалуына мүддесі бар мәмілелер жасалуы.
• Қоғамның меншікті капиталы көлемінен жиырма бес және одан да көп пайызды құрайтын көлемдегі қарыз алу;
• Қоғамның қандай да бір қызмет түрін жүзеге асыру үшін лицензия алуы, қоғамның қандай да бір қызмет түрін жүзеге асыру үшін бұрын алынған лицензиясы күшінің кідіруі немесе  тоқтатылуы.
• Қоғамның заңды тұлғаның құрылуына қатысуы;
• Қоғам мүлкіне тыйым салу;
• Төтенше сипат  беретін мән-жайлардың пайда болуы;
• Қоғамды және оның лауазымды адамдарын әкімшілік жауапкершілікке тарту;
• Қоғамды мәжбүрлеп қайта ұйымдастыру туралы шешім;
• Қоғамның жарғысына сәйкес оның акционерлерінің мүддесін қозғайтын басқа да мәліметтер;

Акционерлік қоғам  басқа да мәлімет түрлерін ашады. Қазақстан Республика «Акционерлік қоғам туралы» Заңының 38 бабында «жариялау», «хабарландыру», «хабарлама» және «мәлімдеме» қажеттілігі көрсетілген.

13 мамыр 2003 жылғы  Қазақстан Рспублика «Акционерлік қоғам туралы» Заңына 08.08.2005 жылғы Қазақстан Республика Заңымен және 28.02.2007 жылғы Заңымен өзгерістер енгізілді, соның арқасында қоғамның қаржылық есептемесі және аудиты бойынша заңнамалық негізі жетілдіріледі. Заңның 4 т. 76 б. сәйкес өзгерістерді есепке ала отырып «қоғам капиталындағы барлық өзгерісті көрсететін жылдық бухгалтерлік балансын, есептемесін, ақшалай қаражат қозғалысы туралы есебін, уәкілетті органмен белгіленген мерзімдегі табыс пен шығын туралы есебін жыл сайын бұқаралық ақпарат құралында жариялауға міндетті. Қоғам басқа да қосымша қаржылық есептемелерді жарялауға құқылы». Нәтижесінде акционерлерге, сонымен қатар мемлекеттік, көбіне қаржылық, монополияға қарсы, салықтық, кеден, статистика органдарын, прокуратура басқару органдарына, қоғаммен өзінің қызметі туралы мәлімет беруде  бухгалтерлік есеп рөлі күшейеді.

Әдетте мәліметтерді келесі статистикалық есептермен шектейді: бухгалтерлік теңгерім; кіріс жәнне  шығыс туралы есеп; ақша қозғалысы туралы есеп және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп. Аталған есептердің көрсеткіштерінің көбісі арнайы білімді талап етеді. Акционерлерге мәліметтерді түсінікті етіп беру керек, бұл оларға Акционерлік қоғам жұмысының нәтижелері және қаржылық жағдайы туралы дұрыс пікір айтуына мүмкіндік береді.

Корпоративтік басқару принципінің ілгерілеуі үшін «Акционерлік қоғам туралы»  Заңына қоғаммен міндетті түрде жариялануы тиіс мәліметтер тізімін енгізген дұрыс  болар еді.

Корпоративтік басқару принципі ретінде компания қызметіндегі бухгалтерлік есептің рөлін ескере отырып оның акционерлік қоғамдағы ұйымдасуына талдау жасап көрелік. Зерттеулер бұл саладағы ең кең тараған кемшіліктердің бетін ашуға мүмкіндік берді. Бәрінен бұрын акционерлік қоғамдардың барлығы қаржылық есептемелердің дүниежүзілік стандартына көшкен жоқ. Кейбір Акционерлік қоғамдарда әр қоғам қызметінің ерекшелігін есепке алаотырып жоғарыда көрсетілген ережелер негізінде құрылған есептің жұмыс жобасы жасалмаған. Көптеген Акционерлік қоғамның есептік саясатында олардың міндетті құрамдас элементтері жоқ. Келесі тараулары жасалмаған: компанияның жалпы ұйымдық құрылымы, басқару органдары, жауапты лауазымды адамдары және т. б.

Зерттеулер, сонымен  қатар, кейбір Акционерлік қоғамның есептік саясатында оның жүзеге асуының бастапқы негізі және құралы болып келетін өңделген және бекітілген қажетті ережелер мен әдістемелік құжаттар жоқ. Мысалы, еңбекақы төлеу және жұмыскерлерді ынталандыру туралы, жұмыскерлерді аттестациялау туралы, негізгі құрал-жабдықты, тауар-материалдық құндылықтарды және басқа да мүліктерді түгендеу туралы, қоғамның жарғылық капиталындағы салым қозғалысының есебі туралы ережелер, тауар-материалдық босалқы қорлар есебі туралы, дайын өнімге (жұмысқа, қызметке) баға белгілеу, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) шығындарын анықтау мен өзіндік құнын калькуляциялау туралы әдістемелер.

Бухгалтерлік  есепті ұйымдастырудың орталық мәселесі компанияның есептік саясатын анықтау  болып келеді. Есептік саясат- ол бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық, салықтық және статистикалық есептемелерін ашып көрсетуге арналған тәсілдер, принциптер, әдістер, ережелер және саясаттық нұсқамалар жиынтығы. Есептік саясаттың қалыптасуына негіз болып қаржылық есептеменің дүниежүзілік стандартына сәйкес қаржылық есептемені құрайтын ұйымдар үшін шоттарын бухгалтерлік есептеу жұмыс жоспарын жасау бойынша ережелер болып келеді.

Есептік саясаттың  қалыптасуы - компания қызметінің шарттарын  ескере отырып қаржылық есептеменің  бөлек элементтеріне есеп жүргізу әдістемесін (кірістерді бағалау және белгісі, негізі құралдарға есеп жүргізу әдістемесі, бейматериалдық активтерге есеп жүргізу әдістемесі және т.б.) таңдауда белгіленеді. Есептік саясаттың қалыптасу барысында есеп жүргізудің мына негізгі принциптары сақталады: есептеу, үздіксіздік, түсініктілік, маңыздылық, елеулілік, сенімділік, бейтараптық, абайлам-паздық, аяқталымдылық, салыстырымдылық, реттілік. Есептік саясат өзіне кәсіпорынның коммерциялық құпиясын құрайтын, шаруашылық субъек-тілерінің келесі қызмет саласына жататын мәліметтерді қамтитын  мәлімет-тер тізбесін қосады: өндіріс, басқару, кәсіпорынның әр-түрлі жоспарлары, нарық, әріптестер, келісім-шарттар, бағалар, сауда және аукциондар, ғылыми-инновациялық қызмет, өндіріс технологиясы, кәсіпорынның қауіп-сіздігін қамтамасыз ету, яғни, коммерциялық құпияны қорғауды ұйымдас-тыру тәсілдері.

Компанияның есептік  саясатының маңызды құрамдас бөлігі – мәліметтердің қалыптасу және ашылу тәртібі болып табылады. Акционерлік қоғамдардың мәліметтік қызметін ұйымдастыру тәжірбиесін зерттеу бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастыру саласында жиналған оң тәжірбиені беллгілеуге мүмкіндік береді. Бөлек қоғамдардың есептік саясатына келесі есеп жүргізу түрі қосылады: компания қызмет туралы мәліметтерді қамтамасыз ету үшін олардың функционалдық рөлін көрсете отырып қаржылық, өндірістік, статистикалық және салықтық есеп жүргізу.

Акционерлік қоғам қызметін басқаруда директорлар кеңесі елеулі рөл атқарады.

Қазақстандық  компаниялар үшін директорлар кеңесі – жаңа орган. Сондықтан компанияның директорлар кеңесінің құрылуының және жұмыс істеуінің шетел және отандық тәжірбиесін зерттеу қажет. Ерекше қызығушылық тәжірибені игерудің келесі мезеттерінде көрсетіледі: кеңестің құрамы мен құрылымы; тиімді жұмысты қамтамасыз ету рөлі және жолы; директорлар кеңесінің акционерлермен, компания басшыларымен арақатынасының механизмі.

Бұл бағытта  Қазақстанның бөлек Акционерлік қоғамның тәжірибесі қызығушылық тудырады. «Қазмұнайгаз» Барлау Өндіру» Акционерлік қоғамы соңғы жылдары табысты жұмыс істеп келе жатыр,  және де ол қызметінің өндірістік-қаржылық нәтижелерінен көруге болады. Акционерлік қоғамда құрамында 8 адамнан тұратын директорлар кеңесі жұмыс істейді, олардың ішінде директорлар кеңесі мүшесінің үштен бірі тәуелсіз директорлар болып келеді. Директорлар кеңесі үш комитетке бөлінеді: тағайындау жөніндегі комитет, сыйақы жөніндегі комитет, аудит жөніндегі комитет. Әр комитеттің функциялары анықталған.

Тағайындау  жөніндегі комитет директорлар  кеңесінің жаңа мүшелерін тағайындау бойынша ұсыныстарды қарастырады, төрағаны және басқарма мүшелерін тағайындау кезінде ресми тәртібін және жариялылығын сақтауына жауап береді, басқарманың жаңа мүшелерін тағайындау бойынша өзінің ұсыныстарын көрсетеді.

Сыйақы жөніндегі  комитет директорлар кеңесінің  мүшелеріне, бас директорге және басқарма мүшелеріне сыйақы және өтемақы төлемдерінің көлемі мен шарттарын анықтау принциптері мен критерилері бойынша ұсыныстарын қарастырады, сондай-ақ компанияның опциондық жоспарының шарттарын және басқа да ұзақ мерзімді компанияны басқаруды ынталандыру программаларын мақұлдау бойынша ұсыныстар жасайды.

Аудит жөніндегі  комитет жалпы тиімділігін бағалау  жүргізеді және ішкі бақылау және тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру  бойынша ұсыныстар береді, ішкі аудит  қызметінің жыл сайынғы жұмыс жоспарын бекітеді және оның қызметіне баға береді, сыртқы аудиторды таңдау бойынша ұсыныстар береді және сыртқы аудит сапасына талдау жүргізеді.