Акционерлік қоғамдардың дамуы

Ср=Смин     бұл жерде:

Смин- есептеу мерзімінде акциялардың валюталық құнының келесі мәндерінің минималды құны:

Қоғамның директорлар  кеңесінің шешімімен бекітілген акциялардың нарықтық валюталық құны (БНдк);

Тәуелсіз бағалаушы мен аудитормен анықталған акциялардың нарықтық валюталық құны (Қнда);

Қоғамның таза активтер құнынан шыға отырып есептелген акциялардың нарықтық валюталық құны (Қта).

Акцияларды  сақтаудың жалпы бағалау нәтижесі келесі сақтау түрлері бойынша қоғамды классификациялау болып келеді:

1. Акциялардың толық сақталуы бар тобы. Мынадай көрсеткіштер мен белгілері бар:

1. Ср >= Сп;

2. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қоғам қызметі;
3. төлем қабілеті бар қоғам;
4. Акциялардың жоғары өтімділігі;

2. Акциялардың шартты сақталуы бар тобы. Мынадай көрсеткіштер мен белгілері бар:

1. Ср >= Сп немесе Ср < Сп, бірақ Ср мәні Сп мәніне жақын және оң динамикасы бар;
2. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес қоғам қызметі;
3. төлем қабілеті бар қоғам немесе төлем қабілеті жоқ, бірақ нормативтік мәніне жақын және оң динамикасы бар, төлем қабілеті көрсеткіштері бар қоғам;
4. жоғары және төмен акция өтімділігі;

Акциялардың кірістілігін бағалау (төртінші кезең) олардың жалпы валюталық кірістілігін есептеу нәтижелері негізінде жүзеге асырылады (До). Алынған көрсеткіштерді талдау нәтижелері бойынша кірістілік топтары бойынша қоғамды классификациялау жүргізіледі:

1. До > 0 (А тобындағы қоғамдар үшін) немесе До >  5 (В тобындағы қоғамдар үшін) көрсеткіштері бар акциялардың жоғары кірістілігімен топ;
2. До > 0 (А тобындағы қоғамдар үшін) немесе До > = 5 (В тобындағы қоғамдар үшін) көрсеткіштері бар оң кірістілігімен топ;
3. До <= 0 (А тобындағы қоғамдар үшін) или До < 5 (В тобындағы қоғамдар үшін) көрсеткіштері бар акциялардың теріс кірісті тобы.

Соңғы кезеңде  қоғамда қатысудың негізгі мақсатын жалпы талдауын, бұндай қатысудың  тиімділігін, акциялардың сақталуы мен кірістілігін есепке алғанда Акционерлік қоғам акция пакетін басқару тиімділігін жалпы бағалау жүргізіледі. Ол әр алдынғы бөлімдер бойынша тұжырымдар мен ұсыныстарға негізделеді. Акцияларды басқару тиімділігін жалпы талдау мәліметтері мыналарды қосады:

1. Басқару тиімділгінің топтары бойынша қоғамды классификациялау;
2. Басқарудың жалпы тиімділігін көтеру үшін қажетті басқарулық шешімдер;
3. Мүмкін болатын басқарушылық шешімдерге жобаланатын кірістер (шығындар);
4. Басқару тиімділігін бағалаудың қорытынды нәтижесі;

Қоғамның ана  неме мына топқа жатуына байланысты оның акция пакетін басқару тиімділігін көрсету бойынша қажетті басқарушылық шешімдерін анықтайды.

Акционерлік қоғамдар акция пакеттерін басқару тиімділігін басқару тиімділігін бағалаудың ұсынылған әдістемесінің құндылығы кез келген акционерге немесе оның өкілдеріне мына әрекеттерге мүмкіндік береді:

• Қоғамның таза активтерінің құнын және акциялардың нарықтық құнын есептеп шығаруға, олардың кірісін, өтімділігі мен сақталуын бағалауға, сонымен қатар қоғамның төлем қабілеттілігін талдауға;
• Осындай басқару тиімділігінің тұрақты мониторингін жүзеге асыруға;
• Басқару тиімділігін жоғарылату бойынша қажетті басқарушылық шешімді уақтылы қабылдауға;
• Басқа да мүмкін басқарушылық шешімдерін жүзеге асырудан алынатын қосымша кірісті (шығысты) бағалауға;

Акционерлік қоғамды бағалаудың мүмкін варианты ретінде төменде келтірілген ұсыныстарды пайдалануға болады [12].

 

Кесте-4. Акционерлік қоғамды әр-түрлі субъектілермен бағалау

 

Нарық субъекттері	Бағалау белгілері	Бағалама көрсеткіштер
Акционерлер (меншік иелері)	Акционерлер кірістерін (дивиденттерін) максимизациялау	Кірістік коэффициенті, акциялардың бағамды бағасы, қаржылық салымдар тәуекелдері
Менеджмент	Өзінің еңбегінің  меншікті әл-ауқаты мен жағдайының жақсаруын көтеру	Еңбекақы төлеу  деңгейі, басқаруға шығын деңгейі, компанияның өсуі
5-кестенің жалғасы
Мемлекет	Бюджеттік түсімдер көлемі	Салықтық түсімдер көлемі және корпорациядан әлеуметтік төлемдер, бюджет пен әлеуметтік органдар алдындағы корпорацияның несиегерлік  берешегі
Несиегер	Несиелендіруден алынған кіріс	Тәуекелді есептегендегі  кіріс, төлем қабілеттілігі мен  өтімділік коэффициенті
Ескерту: [12]көзі негізінде құрылды

 

Әр түрлі субъектілермен келтірілген Акционерлік қоғамның бағалама көрсеткіштері басқа қатысушылардың мүдделерін есепке алумен жалғаса алады.

Акционерлік қоғам жұмысының тиімділігі шешуші деңгейде қоғам ішіндегі өндірісті ұйымдастыру деңгейімен анықталады. Осыған байланысты кәсіпорын бөлімшелерінің жұмысын бағалау көрсеткіштерінің жиынтығын анықтаудың маңызы зор.

Тек акционерлік қоғамдарға тән қолайлылығы мен артықшылығы олардың жетекші ұйымдық нысандардың бірі ретінде құрылу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар, жұмыс нәтижелерін жақсартуына және басқару механизмін жетілдіруіне ықпал ететін факторларына назар аудару қажеттілігі пайда болады. Жеке алғанда, акционерлік қоғамдар мен басқарудың ұйымдық-экономикалық механизмі олардың дамуын белсендіретін және қызмет тиімділігін көтеру мүмкіндігін туғызады. Жалпы көрсеткіштерімен қатар акционерлік қоғам қызметін бағалау барысында сондай-ақ акционерлік қоғамдарға тән өзіндік ерекшеліктері пайдаланылуы керек.

 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМДАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ЖӘНЕ ДАМУЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Кәсіпкерліктің акционерлік нысанының даму жағдайы

 

Акционерлік қоғамдардың елдің әлеуметтік-әкономикалық дамуындағы ролін көтеру және өндіріс тиімділігін көтеру, жұмыстың алдынғы бөлімінде атап кеткендей, экономикалық ресурстарды жүргізу кезеңінде болады. Бұл бағытта тиімді шаралар жүзеге асырылған. Қазақстанда шаруашылық жүргізудің ұйымдық нысандары арасында акционерлік меншік нысаны басымды орын алады, ол республикадағы бизнестің даму деректерінде көрсетілген.

Қазақстан Республикасындағы  акционерлік қоғамның дамуын келесі көрсеткіштермен бағалауға болады: тіркелген Акционерлік қоғам санымен, сан серпіні, сонымен қатар, өндірілген өнім көрсеткіштері жиынтығындағы Акционерлік қоғамның үлес салмағы, сату көлемі.16 мамыр 2003 жылдан бастап қолданысқа енгізілген «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республика заңына сәйкес Акционерлік қоғамды жабық және ашыққа бөлу алынып тасталды. Олар бірыңғай «Акционерлік қоғам» ұйымдық-құқықтық нысанында құрылады. Жабық акционерлік қоғамдар ашық акционерлік  қоғам болып қайта құрылды. Акционерлік қоғам жарғылық капиталының минималды көлемі талаптарына қатысты өзгерістер енгізілді, екі жыл ішінде құрылтайшылар құжаттарын Заңға сәйкес келтіру туралы талаптар қарастырылды.

Акционерлік қоғам санының азаюын Қазақстан экономикасындағы олардың маңызының төмендеу факторы ретінде қарастыруға болмайды. Осыған байланысты Акционерлік қоғамның өндіріс көлемі мен өнімді өткізудегі үлесін сипаттайтын көрсеткіштерге көңіл бөлген жөн.

 

Кесте-5. Қазақстан Республикасы бойынша өндірілген өнім және сату көлемі көрсеткіштері жиынтығындағы акционерлік қоғамның үлесі

 

Жылдар	Өндірілген  өнім көлемі	Өнімді сату көлемі
2007	73,8	73,8
2008	74,64	73,56
2009	81,77	80,47
2009	73,32	72,0
2010	72,8	74,23
Ескерту: [12] көзі негізінде құрылды

 

Келтірілген мәліметтерге сәйкес акционерлік қоғам өнімін өндіру және өнімді сату көлемінің  өзгеру динамикасына назар аударған жөн.

Акционерлік қоғам өндірісін өндіру 2007 жылы 1 133.5 млрд. –тан бастап 2010 жылы 2 166.8 млрд – қа дейін өсті, сәйкесінше сату көлемі 1066.9 млрд- тан   2011.8- қа дейін өсті. Бұл көрсеткіштер 2 есеге дейін өсті. Өнімді сатудан ақшалай түсім 2007-2010 жылдары екі еседен жоғарыға өсті.

2011 жыл басында кәсіпорындар көлемі бойынша, аймақ бойынша және экономикалық қызметі бойынша акционерлік қоғамдардың Қазақстандағы даму деңгейін зерттеу қызықтырып отыр.

Кәсіпорын түрлері, көлемі бойынша еліміздегі Акционерлік қоғам құрылымының сандық сипаттамасын қарастырайық [13].

 

Кесте-6. Акционерлік қоғам құрылымының көлемі бойынша кәсіпорын түрлері

 

Көлемі бойынша  кәсіпорындар түрі	Тіркелген бірлігі	Олардың ішіндегі әрекет етуші
		Бірлігі	Тіркелгендер санының, % - ке
Республика  бойынша барлығы,	3634	2181	60
Оның ішінде:
Кіші кәсіпорындар	2708	1388	51, 25
Орта кәсіпорындар	518	424	81,9
Ірі кәсіпорындар	408	369	90,4
Ескерту: [12] көзі негізінде құрылды

 

Қазақстан Республикасындағы  Акционерлік қоғам жалпы саны бойынша кіші кәсіпорындар басым (жұмыспен қамтылу тізімдік саны орта есеппен бір жыл ішінде 50 адамға дейін), одан кейін орта кәсіпорындар (51 ден 250 ге дейін) және ірі кәсіпорындар (250 адамнан жоғары). Тіркелген Акционерлік қоғамның жалпы санынан кіші кәсіпорындар үлесіне 74,5 %, орта – 14,25 және ірі - 11,25%.

Кестеде көрсетілгендей, 1 қаңтар 2011 жылға барлық тіркелген Акционерлік қоғамның 40 пайызы жұмыс істемеген. Сонымен қатар жартыға жуық кіші кәсіпкерлер әрекетсіз. Берілген көрсеткіштің динамикасында өте болмашы оң ілгерілеу болып жатады. Жұмыс істемейтін кәсіпорындардың бұндай үлесі олардың жалпы санында бірнеше жылдар бойы сақталады, кіші бизнеске деген ынта әлсіремейді және жалпы кіші кәсіпкерліктің дамуының оң үрдісі бар. Соңғы жылдары әрекетсіз орта және ірі кәсіпорындардың үлес салмағының елеулі қысқарулары байқалады. Кәсіпорын көлемі бойынша барлық түрдегі Акционерлік қоғам жұмысын активтендірушілік республика экономикасының дамыуның ірі резерві болып келеді. Акционерлік қоғамның пассивтігі әр түрлі себептермен түсіндіріледі: өнімге деген сұраныстың жоқтығы, қиыншылықтың материалдық-техникалық жабдықталуы, қаржы-лық қиыншылықтар және т.б. Көбінесе акционерлік қоғамдардың дамуын салық салу режимі тоқтатады. Меншік иесінің көзқарасы бойынша басқару ұйымдық нысанының ең тартымдысы акционерлік қоғам болып келетіні бәріне мәлім, бірақ кәсіпкерліктің бұл түрінің артықшылығын жүзеге асыру үшін акционерлік нысанның өзіндік ерекшелігін есепке ала отырып оның қызметін басқаруды қамтамасыз ету керек.

Аймақтар бойынша  Акционерлік қоғамның құрылу процессін зерттеуге ғылыми және тәжірбиелік қызығушылық танытады. Бизнес-регистрге сәйкес аймақ бойынша тіркелген және әрекет ететін акционерлік қоғамдар келесі түрде бөлуге болады.

 

Кесте-7. 1қаңтар 2011 жылға Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша тіркелген және әрекет етуші акционерлік қоғамдардың саны

 

Қазақстан аймақтары	Тіркелген бірлігі	Олардың ішіндегі әрекет етуші
		Бірлігі	Тіркелгендер  санының, % - ке
Республика  бойынша барлығы,	3634	2181	60
Оның ішінде:
Ақмола	132	71	53.8
Ақтөбе	137	81	59.2
Алматы	246	135	54.7
Атырау	83	64	77.0
Шығыс –Қазақстан	148	99	66.9
Жамбыл	126	70	55.6
Батыс –Қазақстан	106	65	61.2
Қарағанды	200	124	62.0
Қостанай	72	40	55.6
Қызылорда	76	53	69.3
Маңғыстау	74	60	81.1
Павлодар	123	76	61.8
Солтүстік-Қазақстан	75	39	52.0
Оңтүстік Қазақстан	255	154	60.4
Астана қ.	290	212	73.1
Алматы қ.	1491	838	56.2
Ескерту: [13] көзі негізінде құрылды