Шпаргалка по "Экономикалық теории"

30. Қазақстан республикасының жеке  кәсіпкерлікті дамыту.Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін олардың экономикалық ортасын жақсартуға арналған көптеген нақты іс-шараларды қарастыратын, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту тұжырымдамасы жасалды (сурет1). Өйткені кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін тұжырымдамалы түрде шешу шағын және орта бизнес саласына бағытталған индустриялдық-инновациялық саясатты өңдеп жүзеге асыруда жіберілетін кейбір қателіктердің алдын алуға және жұмыс қарқынын үдетуге көмектеседі. Сондай-ақ, кәсіпкерлік қызметті дамыту жөніндегі іс-шаралар да орта мерзімге арналған нақты даму бағыттарын айқындай түседі.

Аталмыш тұжырымдаманы жасау барысында құқықтық базаның өзара қатынасын және қаржылық-несиелік қолдау шараларын, сонымен қатар кәсіпкерлердің де, мемлекеттің де мүдделері ескерілген аймақтық аспектілермен нақты жобаларды қарастыратын қалыптастырушы, қамтамасыз етуші және қорытындылаушы бөліктерден тұрады Тұжырымдаманың мақсаты кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту стратегиялары мен оларды жүзеге асырудың нақты механизмдерін өңдеу болып табылады.Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей басты міндеттерді шешу қажет:

• құқықтық  ресурстармен қамсыздандыру;

• өндірістік ресурстармен қамсыздандыру;

• нарықтық инфрақұрылымдар институттарын  дамыту;

• кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік қолдау және ынталандыру;

• кәсіпкерлік қызмет құрылымдарында жұмыс істейтін мамандарды дайындау;

Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей басты міндеттерді шешу қажет:

• құқықтық  ресурстармен қамсыздандыру;

• өндірістік ресурстармен қамсыздандыру;

• нарықтық инфрақұрылымдар институттарын  дамыту;

• кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік қолдау және ынталандыру;

• кәсіпкерлік қызмет құрылымдарында жұмыс істейтін мамандарды дайындау;

• кәсіпкерлікті ақпараттық және ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қолдау;

• кәсіпкерліктің мемлекеттік реттеу органдары жүйесін жетілдіру.

31. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі  және толық жұмысбастылық. Оукен  заңы

Жұмыссыздықтың  табиғи деңгейі дегеніміз-  оң өлшем, өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек. Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны бос жүмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.

"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың  табиғи деңгейінде жұмыс істеп,  өзінің өндірістік мүмкіндігін  қолданып жатыр деген ұғым  бермейді. Біздің іскерлік циклдарды  қысқаша шолуымызда экономикадағы  жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен  жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде экономикадағы жұмыссыздық  деңгейі табиғи деңгейінен төмен  де болуы мүмкін.

Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.

Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде  жұмыссыздық деңгейі циклдік  жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық жұмысбастылық  кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы) деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған  ішкі өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл толық жұмысбастылық кезіндегі  экономика ендіре алатын өнімнің  нақты (шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық  кезіндегі жұмыссыздық деңгейі  немесе жұмыссыздықтың табиғи деңгейі  еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнайды

Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі өзгерісін  жалпы ұлттық өнімнің (Ж¥Ө) өзгерісімен  байланыстырады .

Y-Y’/Y’=B*(u-u’)

мұнда:Ү —  өндірістің нақты көлемі,

Ү» — ЖҮӨ  әлеуетті көлемі,

и — жұмыссыздықтың нақты деңгейі

u’- жұмыссыздықтың  табиғи деңгейі

B- ЖҮӨ циклдік  жұмыссыздықтың динамикасына сезімталдық  эмпиристік коэффициенті. Егер     жұмыссыз-дықтың     нақты     деңгейі     табиғи түрдегіден   1%-ға жоғары  болса,  онда  өндірістің  нақты көлемі әлеуетті түрдің  өлшеміне тең болады. Р = 2,5%

32. Капитал айналымы. Айналым уақыты  және оның негізгі бөлімдері.

Кәсіпкерлік сфераның қандайында болмасын,кәсіпкер капитал жұмсап өзіне тезірек  пайда табуды мақсат етіп қояды. Ол үнемі пайда табуды көздейді. Бұл  үшін ол өндірісті үзбей, жалғастыра жүргізуі керек, яғни ұдайы өндіріс  болуы қажет.

Ұдайы өндіріс  өнеркісіптік капиталды пайдалану  негізінді жүреді. Осы процесте өнеркәсіп  капиталы үш функционалдық форма  алады. Ұдайы өндірістік процесте, осыған қатынасатын өнеркәсіптік капиталдың функционалдық формаларының өзгеруі  бағытынана қарасақ, оны мынадай  түрде бейнелеуге болады: А-Т ... Ө ... Т¹-А¹

Капиталдың  бір формадан екінші формаға айналатын  қозғалысын оның ауыспалы айналымы д.а. Формула көрсетіп тұр-капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді: d=A¹-A  Мұнда A-бастапқы жұмсалған капитал, d-үстеме құн.

Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей  қайталанып жүріп отыратын жеке акт  емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады. Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауйыспалы айналымнаң әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасайды.

33. Негізгі және айналмалы капитал.

Капиталдың  әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құнның айналымдағы  әр қилы функцияларына сәйкес, капитал  негізгі және айналмалы болып  бөлінеді.

Негізгі капиталға  еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға  еңбек заттарының және жұмысшы күшінің  төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің айналымының  айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнның әр элементтерінің жасалынатын  өнімге өзінің құнын алмастыруының  әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал-бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал.

Айналмалы капитал-өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны,оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында ақшалай формада тұтас қайтады.

Негізгі капитал  материалдық және моральдық жағынан  тозады.

Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері  физикалық тұрғыдан қызмет етуге  жарамсыз болып қалуы.

Материалдық тозу мынадай жағдайларда орын алады:

• жұмыс кезеңінде капиталдың қызмет ету процесінде
• табиғат күштерінің әсерімен жұмыссыз қалған кезеңде
• техникалық-өндірістік-тұтыну құнның жойылуы
• құндық-құнның жаңа өнімге көшуі

Моральдық тозу-бұл  негізгі капиталдың, еңбек құралдарының құнының төмендеуінің нәтижесінде, н/е олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда  болуына байланысты, құнның бағалығының  жойылуы.

Моральдық тозудың  екі түрі болады:

• еңбек өнімділігінің өсуіне сәйкес берілген еңбек құралдары арзандау, аз құнмен ұдайы өндіріледі.
• құны бұрынғыдай машиналар өндіріледі,бірақ техникалық жағынан жетілуі, өнімділігі, рентаблділігі жоғары болады.

34.Негізгі  және айналмалы капиталды қолданудағы  тиімділік көрсеткіштері.

Капиталдың  қызмет ету мерзімінің сипаттамалары  өте маңызды  экономикалық көрсеткіштерге жатады. Өйткені, басқа кәсіпкерлермен бәсекелестік жағдайда ұтысқа тек уақыт  үнемдегендер жетеді.

Басқа кәсіпкерлермен бәсекеде уақыт ұтқан алдыман  жеңіске жететін болғандықтан, кпиталдың  қызмет ететін уақыт мерзімін сипаттайтын  көрсеткіштер ең маңызды экон-қ көрсеткіштерге жатады.

Мысалы, капитал  айналу шапшаңдығы, оның бір жыл  ішіндегі айналым саны арқылы есептеледі: П=О/Т, мұнда П-айналым саны, О-капитал  айналымының өлшем бірлігі (1жыл), Т-берілген капиталдың айналым мерзімі (ай).

Капиталдың  айналымы, көрсеткіш ретінде, сату көлемі мен жұмсалған капиталдың ара  сәйкестігін сипаттайды, яғни активтердің  таза салымы қандай дәрежеге жеткенше өткізу жүріп отыратынын көрсетіп отырады.

Айналыс санын  біле отырып, біз күнмен есептелінген бір айналыстаң орташа ұзақтығының  көрсеткішін есептей аламыз (От): От=О/П немесе біздің мысалда:

От=360 күн/5=72 күн

Айналыстаң  көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудағы мағынасы өте  зор болады, өйткені айналмалы  құралдардың ақша формасына айналу шапшаңдығы, кәсіпорынның төлем қабілетіне тіклей әсер етеді.

35. Инвестицияға капиталдық салымдар.

Қазір әрекет ететін капитал-бұл айналмалы қордың сомасының қысқа мерзімді қарыз  міндеттемелер сомасынан артықтығы. Негізгі және айналмалы қорлардың  қызметтерін сипаттау үшін олардың  пайдалану тиімділігін көрсететін көрсеткіштер қолданылады. Бұлардың екі  түрі бар:

1)Қайтарым (қор  қайтарымы) көрсеткіштері: 

Қор қайтарымы  негізгі капитал дәрежесінің  тікелей көлемі болып табылады. Қор  қайтарымының керісінше көрсеткіші қор сыйымдылығы деп аталады.

2)Сыйымдылық (қор сыйымдылығы) көрсеткіштері:

Қор қайтарымының көрсеткіші негізгі капиталдың бірлігіні  қанша өнім шығарылады деген сұраққа  жауап береді. Мысалы, егер өндірілген өнімнің көлемі 927 мың теңге, ал негізгі  өндірістік қорлардың уақыт мерзіміндегі орташа көлемі 600 мың теңге болса, онда қор қайтарымы мынандай болады. Ф_о=27 мың теңге/ 600 мың теңге=1,544

36. Рынок: мәні, сипаттамасы, негізгі  қызметтері.

Нарықтың  мәнін анықтағанда, оның екі жақты  мағынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік  өзіндік мағынады өткізу деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық-өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін  қамтитын, адамдар арасындағы экон-қ  қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің  әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға  негізделген, экон-қ іс-әрекеттердің күрделі механизмі.

Нарық қызметтерінің  белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа  дейін Қазақстанда нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұның  себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі  өндірістік-экономикалық процестердің тым қатал реттелдуі; микродәрежедегі  шаруашылық өмірде экон-қ бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.

Нарықтың  мәні оның функциялары арқылы толығырақ  анықталады. Нарық мынадай маңызды  функциялар атқарады:

• тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі.
• ынталандыру қызметі.
• өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау қызметі.
• реттеу қызметі.
• шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге асыру қызметі.

37. Рынок түрлері мен типтері, жіктелу критерийлері. Рыноктың негізгі түрлерін келесідей топтастыруға болады: 1. Тауарлар мен қызметтер рыногы. Бұл топқа: -тұтыну тауарлары, яғни азық-түлік және өнеркәсіп тауарлары жатады. – қызмет көрсету (тұрмыстық, көлік, коммуникациялық қызмет). – тұрғы үй және өндірістік бағыттағы ғимараттар рыноктары жатады. 2. Өндіріс факторларының рыногы. Оның құрамы: - жылжымайтын мүліктер рыногы; - еңбек құралдарының рыногы; - шикізаттар мен материалдар рыногы; - пайдалы қазбалар рыногы; 3. Қаржы рыногы. Оған: -капиталдар рыногы немесе инвестициялық рынок; - несие рыногы; - бағалы қағаздар рыногы; -валюта- ақша рыноктары жатады. 4. Интеллектуалдық өнімдер рыногы. (инновация, жаңалықтар, ақпараттық қызмет, өнер және әдебиет туындылары). 5. Еңбек рыногы; 6. Аймақтық рыноктар (жергілікті, ішкі, сыртқы, халықаралық). Рыноктық құрылымдардың негізгі типтері: жетілген және жетілмеген бәсеке.  Жетілген бәсекенің белгілері:- рыноктағы сатушылар мен сатып алушылардың саны шексіз; - рынокқа ену және шығу кедергілері жоқ; - өндіріс факторларының мобилділігі жоғары; - рыноктағы бағаға әсер ету мүмкіншіліктері жоқ; - ақпарат алу мүмкіншіліктері бәріне бірдей. Егер жетілген бәсекенің бір шарты орындалмаса, онда мұндай рыноктық құрылым жетілмеген болып табылады. Жетілмеген бәсеке түрлері: 1. Таза монополия – тауарларды өндіру және өткізумен байланысты жалғыз фирманың үстемдік етуі. Монополияның негізгі белгілері- монопольды баға мен монопольды пайда. 2.Монопсония- белгілі бір тауардың бір ғана сатып алушысы бар рыноктық құрылымының типі. Ол сатып алу көлемін шектеу арқылы монопльдық пайда алады. 3. Олигополия- өнімнің негізгі бөлігін өндіру және өткізумен айналысатын және өзара бағалық емес бәсекеге түсетін бірнеше фирмалардың іс-әрекеті. 4. Монополистік бәсеке- дифференциялданған өнім шығаратын санаулы фирмалардың іс-әрекетін сипаттайды. Кез-келген рынок құрылымының типі қалыпты қызмет етуі үшін қажетті шарттар: экономикалық  субъектілердің  экономикалық еркіндігі , дербестігі, тәуелсіздігі.  Сату түріне  байланысты: 1. Көтерме сауда нарығы; Бұнда сатып алушы мен сатушылар болып кәсіпорындар және ұйымдар әрекет етеді. 2. Бөлшек сауда нарығы. Бұнда сатып алушылар жеке азаматтар. Географиялық жағдайына байланысты: жергілікті, аймақтық, ұлттық, әлемдік нарықтық. Бәсекенің шектелу дәрежесіне байланысты: монополиялық, еркін, аралас нарық. Экономикалық міндетіне байланысты: тауарлар мен қызметтер нарығы, еңбек нарығы, қаржы нарығы, құнды қағаздар нарығы.