Шпаргалка по "Экономикалық теории"

Жауапкершілігі  шектеулі серіктестік-бір н/е бірнеше адам құрған жарғылық қоры құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерде үлестерге бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік б.т. Оның мүшелері қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді, серіктестіктің зияндарына тек өз үлестерінің мөлшерінде тәуекел етеді.

Қосымша жауапкершілігі бар сер/к-тің қатысушыларысеріктестік міндеттемелеріне өздерінің салымымен ал бұл жеткіліксіз болса, салымдарының еселенген мөлшерінде қосымша мүлікпен жауап береді. Қоғамның бір қатысушысы банкротқа ұшыраған жағдайда оның жауапкершілігі қатысушылар арасында салымдарына қарай бөлінеді.

2. Акционерлік қоғам-Бұл өз қызметін асыру үшін акциялар шығаратын заңды тұлға. Акция д/з-оның иесі акционерлік қоғамның жалпы капиталында өз үлесін қосқандығын дәлелдейтін ж/е оның пайдасынан белгілі бір үлесін алуға құқық беретін құжат. Қоғам өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлікті иеленеді, ал акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акц/к қоғамды құру үшін сер/к келісім шартн жасау керек, оны қоғамның жарғысы д.а.Бұл қордың мөлшерін сол елдің ұлттық заң шығарушы органы анықтайды.

3. Мемлекеттік кәсіпорындар. Бюджеттік кәсіпорынға-заңды, шар/қ дербестігі жоқ кәсіпорындар жатады. Олар пайдадан салық төлемейді, олардың бүкіл табысы мен шығысы мемл/к бюджет арқылы өтеледі. Мемелекеттік корпорациялар-кең тараған түр. Олар белгілі бір құқық суб/рі ж/е өзіндік меншікте мүліктері бар кәсіпорындар. Олар мемлекет иелік ететін акциялар арқылы акционерлік қоғам нысанында да құрылуы мүмкін. Кәсіпорын қызметінің эк/қ негізін мемл/к қорлар есебінен құралатын өзіндік капитал, акционерлік капитал, пайда құрайды. Аралас компаниялар-акционерлік қоғам ж/е жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында құрылады, акциялары мемлекет пен жеке салымшылардың қолында болады.

52. Кіші, орта және ірі фирмалардың  экономикадағы рөлі.

Осы заманда  батыс эк/да кіші бизнес шаруаш/ң ең ірі секторын құрайды.Бұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік нормасына франчайзинг мен венчурлік кәсіпкерлігі жатады. Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі сферада, өздерінің қызметтердінде ірі фирмалардың фабрикалық маркасын пайдалану құқығына ие болу үшін, олар бір-бірімен контранкт жасайды. Бұлардың баға жағынан тауарды жеткізуде, жабдықтармен қамтылу жеңілдіктері болады. Кіші фирмалар ірі компаниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы қызметтері арқылы атқарады. Бұндай контрактар екі жаққа пайдалы: ұсақ фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардын сауда жасайтын аймақ алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын ақшаны үнемдейді ж/е қамқорына алғандардан ұдайы төлемдер алып отырады. Венчурлік фирма. Бұл ғылыми зерттеумен ж/е оны әрі дамытумен айналысатын коммерциялық ұйым. Олар ғылыми жаңалықтарды иемденетін компанияларды қаржыландырады ж/е консультация жүргізеді. Олар жаңалық енгізуден бизнес жасайды. Венчурлік кәсіпкерлік 2-ші дүнжүз. Соғыстан кейін тұңғыш рет АҚШ-да п.б. Венчурлік фирма Қазақстанда құрыла бастады, бірақ жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас, кең тарамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы өте зор, өйткені ол көп мәселені шешеші:1.Қазақстан халқының елеулі бөлігін құратын жағдайы төмен адамдар үшін соншама көлемді капитал салымынсыз тұтыну тауарлары мен қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;2.халықтың материалдық ж/е қаржылық қаражаттарын өндіріске тартуға көмектеседі;т.б.Орташа бизнестің рөлі аз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қатарына шығуы мүмкін, н/е мүлде күйрейді. Тек кейбір ерекше монополистік өнім шығаратын болса жағдайы жөнді болуы мүмкін. Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең тұрақтысы. Оның нарықтағы монополдық болмысы көпшілік тұтынуына арналған арзан ж/е мол өнім өндіруге мүмкіндік береді.

53. Кәсіпорын шығындар теориясы.

Шығындарды  зерттеумен саяси экономия классиктері  айналысқан. А.Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо  салыстырмалы шығындар теориясының  авторы. «Шығында»р деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген,н/е, өнімнің жеке бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады,н/е, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдейді. Марксистук теория бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан, тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат өндіріс шығындарын-ажыратып зерттейді. 20ғ.соңында бірнеше жаңа теориялар болды. Маржиналистер бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық құбылыс б.т. Олардың шекті пайдалылығымен белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирма төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Марж/к эк/қ теорияда шығындар түсінігі тек жекек кәсіпорынға тән жағдай деп есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі. Австриялық теорияда Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының суб-к теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары, өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің марж/к көзқарастарын матем/қ негізге көшірумен байланысты, шығындарды барынша төмендету теориялары п.б. Шығындарды институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж.Кларк ж/е Дж.А.Гобсон. Кларк қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан ж/е шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді ж/е қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғым енгізді. Бұл еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі ж/е қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жатады.

54. Шығындар түрлері және олардың  жіктелуі.

Өндіріс шығындары-тауар  өндіру н/е қызмет көрсету процесінде қолданылатын эк/қ ресурстарды сатып  алуға жұмсалатын шығындар. Өндіріс  шығындары жіктеудің бірнеше  тәсілдері бар: 1-ден, әлеу-к-эк-қ тұрғыдан қарастырғанда шығындар қоғамдық ж/е  кәсіпорын шығындары боп бөлінеді. Қоғамдық тұрғыдан шығындарға дайын  өнім құнына көшкен жанды еңбек ж/е  заттанған еңбек шығындары жатады. Кәсіпорынның өндіріс шығындары  ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі б.т. Бұл өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтар  мен жалақы төлемдеріне жұмсалған  ақшалай шығндарды көрсетеді. 2-ден, өндіріс шығындары эк/қ ж/е  бухгалтерлік боп бөлінеді. Бухгалтерлік шығындарға өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс  факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып  алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын  шығындары бухгалтерлік ж/е статистикалық  есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрінде көрсетіледі. Өндіріс шығындарының эк/қ түсінігі ресурстардың эк/қ  шығыны оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады.  Шығындар уақыт мерзіміне байланысты ұзақ ж/е қысқа мерзімді болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді кезеңде өндіріс факторларының  барлығы өзгермелі яғни кәсіпкер үшін оның көлемін өзгертуге уақыт  жеткілікті болады. Сондықтан ұзақ мерзімді кезеңде шығындардың барлығы  өзгермелі болады. Қысқы мерзімді кезең деп өндіріс факторларының  кем дегенде біреуі тұрақты болатын, фирмалар саланы не тастап кете алмайтын, не салаға кіре алмайтын кезең атайды. Қысқа мерзімде шығындар тұрақты  ж/е өзгермелі болып бөлінеді.Тұрақты шығындар(FC)-бұл өндіріс ж/е өткізу көлеміне тәуелсіз болатын шығындар, оған әкімшілік басқару шығындары, ғимараттар мен құрал-жабдықтарға кеткен шығындар, арендалық төлемдер, сақтандыру жарналары, несие пайыздары ж/е т.б. кіреді. Өзгермелі шығындар(VC)-өндіріс көлеміне тікелей байланысты өзгереді. Оған жұмыс күшін, шикізаттар, материалдар, отын, энергия сатып алуға жұмсалатын шығындар жатады. Тұрақты ж/е өзгермелі шығындардың жиынтығы жалпы шығындарды (TC) құрайды: TC=FC+VC. Өнім бірлігін шығаруға жұмсалғаншығын орташа шығынATCд.а.Бұл жалпы шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасы арқылы анықталады:ATC=TC/Q Шығындардың бұл түрінің рыноктық тепе-теңдікті түсіну үшін ерекше маңызы бар, өйткені кәсіпкер оларды барынша азайтуға тырысады. Сәйкесінше орташа тұрақты ж/е өзгермелі шығындар есептеледі:  AFC=FC/Q;AVC=VC/Q;ATC=AFC+AVC. Фирманың іс-әрекетін түсіну үшін шекті шығындарMC, яғни өнімнің қосымша бірлігін өндіруге қажетті қосымша шығын категориясын қарастыру қажет. Ол мына формуламен есептеледі: MC=∆TC/∆Q.

55. Пайда теориясы және оның түрлері

Рыноктық  экономикада пайданың алатын маңызы зор. Ол фирманың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді, оның қаржылық тәуелсіздігіне кепілдік береді. Пайда рыноктық экономикада  қалай және канша өндіру керектігін анықтайды. Сондықтан, әрбір өндірушіні қанша тауар өндіргенде және оны  қандай бағамен сатқанда жоғары пайда  алуға болатындығы туралы мәселе қызықтырады. Пайда теориясы классикалық  мектептің пайда болу кезеңінен  бастап барлық экономистердің еңбектерінде жазылған.Меркан-тилистердің ең алғаш  пайда туралы білдірген пікірі бойынша  пайда айналыс сферасында, сыртқы саудада өнімдерді жоғары бағамен  сату нәтижесінде қалыптасады. Физиократтар пайданы тек ауыл шаруашылығында болады деп есептесе, А. Смит пен  Д. Рикардо қосымша құн материалдық  өндіріс саласында қалыптасатындығын  дәлелдеді.К. Маркс пайданы қосымша  құнның өзгерген түрі деп, ал қосымша  құнның шығу көзі жалдамалы жұмысшының еңбегі деп есептеді. Ол қосымша  қүнның пайдаға айналу шарттарын  және орташа пайданы зерттеді.

Рыноктық  экономикада кез келген фирма  жалпы табыс пен жалпы шығын  арасындағы айырманы, яғни пайданы  жоғарылатуға тырысады. Алайда әрбір  қосымша өнім бірлігін шығару жалпы  шығынды да көбейтетіндігін ескеру қажет.

Егер фирма  өнім көлемін ұлғайтатын болса, шекті  табыс шекті шығынға теңескенге дейін жалпы пайда жоғарылайды. Шекті шығын шекті табыстан арта бастағанда пайда төмендейді. Пайданы  максималдаудың шарты шекті табыс  шекті шығынға тең болуы тиіс:

MR=МС

Жетілген  бәсеке және таза монополия жағдайында пайданы максималдайтын фирмалардың  іс-әрекетін салыстырайық. Бұл фирмалар іс-әрекеттерінің ерекшелігі сұраныс  қызметінің, сәйкесінше табыстың әртүрлі  болуына байланысты.

Жетілтен  бәсеке жағдайында фирма рыноктык бағаға әсер ете алмайды. Өнімнің кез  келген көлемі бірдей бағамен сатылады. Орташа табыс көлемі де өзгермейді және сол бағаға тең болады. Тауардың әрбір келесі бірлігі алдыңғысының бағасымен сатылады. Бұл жағдайда баға Р орташа табыс пен шекті  шығынға тең болады. Фирма шекті  табыс MR және шекті шығынға МС тең  болған жағдайда, пайданы максималдайды.

Шекті шығын  төмендеп, сәйкесінше пайда жоғарылай  бастаған кезде фирма өнім көлемін  көбейтеді. Бұл жағдай пайданы максималдаудың екінші шарты болып табылады, Жоғары пайда теріс шама болмауы тиіс, өйтпеген жағдайда (баға орташа шығыннан томен болса) фирма тауар өндірмейді.

Алайда, егер баға орташа айнымалы шығыннан AVC жогары, орташа шығыннан АС томен болса да өнім өндіре береді. Фирма өзінің түрақты  шығындарын (қысқа мерзімді кезеңде) төмендете алмайды және табыс, ең болмаса, айнымалы шығындарды жабатын  болса, өндірісті тоқтатпайды. Сонымен  қатар, түрақты шығындарды жабуға қажетті  қаражатпен қамтамасыз етеді.

Ал ұзақ мерзімді кезеңде мүндай жағдайдың болуы  мүмкін емес. Кейбір фирмалар саланы тастап кетеді, сондықтан салада қалған фирмалардың  тауарларына сүраныс бағасы жоғарылайды. Бүл процесс салада қалған фирмалар орташа шығынын баға өтей алмайтын жағдайға жеткенге дейін жалғаса  береді. Егер фирмалардың саладан  кетуі жалғаса беретін болса, бағаның орташа шығыннан артық өсуіне алып келеді, салада қалған фирмалар экономикалық пайда алады, бүл салаға жаңа фирмаларды тартады. Салаға жаңа фирмалардың енуі сүранысты үлғайтады және тауар бағасын төмендетеді, фирма пайдасы азаяды. Баға орташа шығындарды жабатын кезде Р=АС салаға жаңа фирмалардың ену процесі тоқтайды. ¥зақ мерзімді кезеңде жетілген бэсеке жағдайында фирмалардың салаға енуі жэне шығуы бағаның орташа шығынға теңесуімен анықталады (нөлдік, таза экономикалық пайда гипотезасы) яғни,

P=MR=MC=AC.

Таза монополия  жағдайында монополист негүрлым көп  өнім өндірсе, өткізу бағасы соғүрлым томен болады. Бүл жағдайда шекті  табыс эрқашан орташа табыстан томен  болады. Монополия жағдайында орташа шекті табыс қисығы сәйкес келмейді, өйткені MR<AR. Монополист шекті табыс  шекті шығынға тең болғанда MR=MC пайдасын максималдайды, бірақ жетілген бәсеке жағдайында әрекет ететін фирмадан айырмашылығы шекті шығын бағадан  томен МС < Р болады.

Алайда жетілген бәсекелі салалардың нөлдік пайда гипотезасы монополист үшін жарамайды. Салаға жаңа фирмалардың енуіне тосқауылдар  болатындықтан, монополист қысқа және үзақ мерзімде үстеме пайда алады. Пайданың қалыптасуының басты себебі - монополист-өндіруші жетілген бәсеке жағдайына қарағанда  өнімді азайтып және тауарды жоғары бағамен сата алады.

Жоғарыдағы  түжырымдарды талдай отырып, мынадай  қорытынды шыгаруга болады: біріншіден, жетілген бәсеке жагдайында пайданы  максималдайтын фирма тек бір  айныма-лыны - өнім көлемін бақылай  алады. Екіншіден, таза монополия жагдайында пайданы жоғарылататын фирма  бір мезетте екі айнымалыны: өнім көлемі мен пайданы анықтайды. Монополист фирма аз өнім өндіріп, жогары багамен  сата алады және өндіріс масштабының  үлғаюы есебінен шығындарды азайтып, баганы төмендете алады.

56. Жалақының мәні және оның формалары.

Экономикалық  теорияда екі тұжырымдама бар: 1. Жалақы еңбек бағасы (еңбек пен  жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), оның дэрежесі мен динамикасы, рыноктық факторлар - сүраныс және ұсыныспен  анықталады. 2.Жалақы жүмыс күші- тауардың қүнының ақшалай көрінісі (бағасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек  тауар бола алмайды, жалақы өндіріс  жағдайымен де (жүмыс күшінің құны), рыноктық факторлар - сүраныс, үсыныспен  де анықталады, олардың ауытқуы жалақының  жүмыс күші қүнынан бірде жоғары, бірде томен болатындығын көрсетеді.

Жалақының екі  тұжырымдамасы да ағылшынның саяси  экономиясының классиктері А.Смит пен Д. Рикардоның теорияларына негізделген. А. Смит еңбек пен жүмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар (немесе «табиғи жалақы») «тауар»  деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс  шығындарымен анықталады, яғни жүмысшының жэне оның отбасының тіршілігіне  қажетті қүнмен есептеледі. А.Смит «табиғи  жалақы» деп жүмыс күшінің  құнын түсінді. А. Смит жалақы дэрежесінің төмен жэне оның тіршілік минимумына өте жақын болуы жүмысшы табының үйымшылдыгының жоқтығымен байланысты дейді. Д. Рикардо да, А. Смит сияқты жалақыны еңбек бағасы деп үғынды. Д. Рикардо жалақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсу заңына сэйкес күн көріс заттарының минимумына үмтылады. Осыған орай жалақының түрақтылық заңы орын алады. Оның мәні мынада: жалақының өсуі жүмысшының отбасында табиғи өсімді (тууды) ынталандырады да, еңбекке деген үсыныстың өсуі жалақының төмендеуіне әсер етеді; керісінше, жалақының темендеуі жүмысшылар саны мен еңбекке үсыныстың қысқаруына, тиісінше жалақының өсуіне эсер етеді.

Жалақының негізгі  екі типі бар: номиналды және нақты. Номиналды жалақы ақшаға шагып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алады. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі туралы түсінік алуға болады, алайда ол түтыну мен халық түрмысының дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты жалақыны білу қажет. Нақты жалақы жүмысшының күнелтуге қажетті заттарға шаққандагы жалақысы, яғни жүмысшының тапқан ақшасына өзі үшін және отбасы үшін қанша жэне қандай күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді. Нақты жалақының дәрежесі тікелей номиналды жалақыға жэне түтыну заттары мен қызмет корсету бағасына тәуелді.

Жалақының негізгі  нысандары. Жалақы негізгі екі нысанда  мерзімді және келісімді түрде орын алады. Мерзімді жалақы өндірістегі  еңбек шығынының үзақтығымен  анықталады. Сондықтан ол күндік, апталық  және айлық ақы болып бөлінеді. Жұмыс күнінің үзақтығы мен енбек  қарқындылығы әр қилы болғанда, нақты  еңбек ақы төлеу де әр қилы болады. Бірдей мерзім үшін жалақы алатын жүмысшылардың  еңбек ақы дәрежесін салыстыру  үшін  «еңбек бағасын», яғни бір сағаттық еңбек ақысын анықтау қажет. Жалақының  мерзімдік нысаны кәсіпкерге жүмыс  күнінің үзақтығы мен еңбек қарқыңдылығын  белгілеуге мүмкіндік береді. Келісімді  жалақыда жүмысшының жалақысы шығарылган өнім санына тәуелді. Жалақының бүл  нысаны мерзімді жалақымен байланысты, өйткені бір өнімнің бағасы мерзімді жалақыны (күндік) өндірілген өнім санына бөлу арқылы анықталады. Келісімді  жалақының мөлшері бір өнім бағасын  өндірілген өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі. Келісімді жалақының  ерекшелігі-еңбектің саны мен сапасы өндірілген өнім арқылы бақыланып, өлшенуі. О л еңбек өнімділігі мен қарқындылығын  арттыруды мүдделендіреді, жүмысшылар арасындағы жалақы мөлшерінің жекелей  айырмашылығының маңыздылығын күшейтіп, жүмыс-шылар арасындағы бэсекені үлғайтады.