Шпаргалка по "Экономикалық теории"

Рыноктық  жағдайға байланысты бәсеке әртүрлі  нысанда көрініс табады. Бәсекенің  жетілген және жетілмеген нысандары  бар, яғни рыноктық мәмлеге қатысушылардың әрекеттері еркін бәсекеге және монополияға  негізделеді. Қазіргі кезде рынок  субъектілері аралас нысандағы рыноктық типте әрекет етеді. Өйткені ешбір  елде еркін бәсеке де, монополия  да таза күйінде қолданылмайды.

 Жетілген  бәсеке - өзара ұқсас , көлемі шамалас  көптеген тауар өндірушілердің  арасындағы күрес. Оның белгілері:  рыноктағы сатушылар мен сатып  алушылардың саны шексіз, рынокқа  ену және шығу кедергілері  жоқ, өндіріс факторларының қозғалысы  жоғары, рыноктағы бағаға әсер  ету тетіктері жоқ, ақпарат  алу мүмкіншіліктері бәріне бірдей.

Егер жетілген бәсекенің , кем дегенде, бір шарты  орындалмаған жағдайда жетілмеген бәсеке орын алады.

Бәсекелік күрестің әдістері. Қазіргі рыноктық экономикада  қолданылатын экономикалық әдістер: бәсекелесті  шикізаттардан, өткізу рыногынан, несие  алу мүмкіншіліктерінен айыру, патент сатып алу, бағаны өзгерту, жұмыс  күші рыногын жаулап алу, жаңа тауар  маркалары мен түрлерін шығару. Сонымен  қатар, заңсыз әдістерді қолдану  арқылы да рынокта үстемдік ету жолдары  бар.

Жосықсыз  бәсеке:

1. Бәсекелесі  туралы жалған, теріс ақпарат  тарату.

2.Таурлардың  сапасы, өндірілген жері, өндіру  тәсілі туралы ақпараттарды бұрмалау.

3. Бәсекелес  фирмалардың тауар белгісін, фирма  атауы мен маркасын заңсыз  пайдалану.

4.Қойылған  талаптарға сай келмейтін тауарларды  жарнамалау.

5. Бәсекелестердің  тауарларына нұқсан келетін дәйексіз  салыстыруларды пайдалану.

6. Құпия ғылыми-техникалық, өндірістік т.б.ақпараттарды жария  ету.

Барлық елдерде  бәсекелестік күрестің бағалық әдістері қолданылады. Яғни, өз тауарына  монопольды жоғары немесе монопольды төмен бағаны қояды және бағалық алалау әдісін пайдаланады.

Бағалық емес бәсекенің ерекше әдістері – тауарларды төлем мерзімін кейінге қалдыра  отырып сату және лизинг. Лизинг - өндіріс  құрал жабдықтарын ұзақ мерзімге пайдалануға беру.

47.Монополия  және бәсеке.    

Берілген  тауарды өндіретін тек бір  ғана жеке фирма бар және осы тауарды  ауыстыратын басқа тауарлар жоқ  деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық  — монополия деп аталады, ал фирма  — монополист деп аталады. Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының тандауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады.

Монополия бір  жағынан бәсекенің, ал екінші жағынан  мемлекеттің экономикалық жүйеге араласу  нәтижесі болып табылады. Бәсекенің  ерекшелігі, өндірушілердің  бәсекелік артықшылықтары тұрақты және ұзақмерзімді сипатқа ие болу жағдайында ол өзіне қарама – қарсы монополияға үдемелі түрде ұласады. Өз кезегінде  мемлекет әрекеттерімен пайда болған монополиялар ұлттық шаруашылықтың көптеген салаларын қамтып қана қоймай, сонымен бірге жалпы қоғам өмірінің экономикалық, саяси және әлеуметтік сферасына белсенді әсер етеді.

  Еркін  бәсекелестік жағдайда ұсыныс  пен сұраныстың ауытқуы бір  салада өнімді көп шығарып  дағдарысқа ұшыраса, екінші салада  тауар жетіспейді. Бір фирманың  табысы өссе, екіншісі күйрейді, сондықтан өндіріс пен капитал  шоғырланып орталықтанады, ол  монополия құрылуына әкеледі.  Яғни нарықты басып алады, әлсізді  шығарады. Монополия деген сөздің  мағынасы: моно – жалғыз, полия  – сату.   

Монополия типтерінің ішіндегі негізгілерінің біріне табиғи монополия жатады, менің пікірімше  табиғи монополия  бір кәсіпорында белгілі – бір өнімнің өндірісінің шоғырлануының алдын – алуға бағытталған шаралар жүйесі экономикалық мақсатқа сай болмаған жағдайда пайда болады. Табиғи монополия өнім шығарылымы көлемінің өзгерісі жағдайында өндіріс құралдары көлемі өсуімен шығындар төмендеген жағдайда туындайды.

Нарықты монополиялаудың  негізгі себептеріне байланысты  монополияның төмендегідей түрлері  болады:

1) Жабық монополия.  Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер  көмегімен қорғалған кезде пайда  болады.

2) Табиғи  монополия. Белгілі бір көлемдегі  өнімді бір фирмада өндіру, оны  екі немесе одан да көп фирмаларда  өндіргеннен арзанға түсетін  өндіріс саласы. Яғни, шығындарды  азайту мақсатында монополия  пайда болады.

3) Ашық монополия.  Берілген тауарды өндіретін тек  қана бір фирма болып және  оның бәсекелестіктен ешқандай  арнайы қорғанышы жоқ болатын  жағдай.

48.Жетілмеген  бәсеке жағдайындағы рыноктық  құрылымның типтері.

   Жетілмеген  бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық  бөсеке, олигополия, таза монополия.

       Монополиялық бәсеке кезінде  рынокта сатушылар мен сатып  алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады - өнімнің дифференциациясы, яғни  өнімнің даярлығы оны басқа  бәсекелестің ұқсас тауарларынан  айырып тұратын қасиетінің болуы.  Ондай қасиеттер: өнімнің жоғарғы  сапасы, өдемі орамы, сатудағы  жақсы шарттар, дүкеннің жағымды  орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі  сервис және т.б. болып табылады.

       Осындай артықшылықтарға ие бола  отырып, дифференциалданған өнімнің  иесі белгілі бір деңгейде  монополист болады және бағаға  әсер ету мүмкіндігіне ие. Бірақ,  әрбір сатушының сату көлемі  жоғары болмағандықтан, бірде монополист - фирмалар көп болады да, олардың  әрбіреуі рыноктық бағаны шектелген  түрде бақылай алады - бұл монополиялық  бәсекенің ерекше белгісін көрсетеді.

     Олигополиялық бәсеке дегеніміз  бірнеше фирма үстемдік ететін  рынок (грек. oligos -аздаған, polio - сату). Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді сипаттама тән, ал басты белгісі - баға лидердің принципі бойынша бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.

Олигополияға  қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады. Ол рынокта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырды, яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.

      Таза монополия рынокта ешкандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы болған кезде пайда болады. Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілетін сұраныспен шектеледі. Кейбір жағдайда рынокта тек бір ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады (жалғыз сатып аламын). Осылардың арасынан мен монополиялық бәсекеге тоқталып өткім келді.

49.Монополиялық  бәсекенің ерекшеліктері.  дискриминация.

Монополиялық  бәсеке кезінде рынокта сатушылар  мен сатып алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда  болады - өнімнің дифференциациясы, яғни өнімнің даярлығы оны басқа  бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай  қасиеттер: өнімнің жоғарғы сапасы, өдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып  табылады.

 Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:

1) нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп болады. Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс істейді, тіпті ірі фирмалар ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтермейді:

а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл оншалық қойылмайды және бұл  саладан шығып кету де оңай. Мысалы, шаштараз немесе жиһаз жасайтын шағын  шеберхана салуға өте көп қаражат  қажет емес, фирма бұндай кәсіпкерлікпен кез-келген фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма саладан кете қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр уақытта табылады.

б) нарықтағы  өнім көлемі, баға және басқа да жағдайлар  туралы деректер ашық белгілі болады.

в) өндірілетін  тауарлар біртектес емес, олардың  әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері  болады. Бұл тауарлар бірін-бірі ауыстыра алады. Бірақ әр фирма өзінің тауарына ерекшелік беруге тырысады, мысалы тіс жуғыш пасталарының дәмінің  химиялық құрамының өзгешеліктері  және т.б. Сонымен қатар, фирмалардың  сату марқалары, тауарды көрнекті орап-бууы, жарнама жасау да олардың тауарларына  өзгешелік қасиет береді.

50.Кәсіпкерлік  пен бизнестің экономикалық мазмұны

Кәсіпкерлік – пайда алумен жеке табыс табуға бағытталған, азаматтардың белсенді, шығармашылық дербес іс-әрекеті. Кәсіпкерлік –  меншік түріне қарамастан, азаматтар  мен заңды тұлғалардың тауарларға сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда  немесе жеке табыс табуға бағытталған  және жеке меншікке немесе мемлекеттік  кәсіпорындарды шаруашылық басқару  құқығына негізделген ынталы қызмет.

Кәсіпкерлік  дамыған рыноктық экономикада кәсіпорын  ұйымдарының, жеке кәсіпкерлердің жиынтығы ретінде келесідей қызметтерді  атқарады: жалпы экономикалық, шығармашылық ізденіс(инновациялық), ресурстық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық.

 Дамыған  рыноктық экономикада жалпы экономикалық  қызмет анықтаушы болып табылады,бұл  кәсіпкерлік ұйымдар мен жеке  кәсіпкерлердің рынок субъектісі  ретіндегі рөліне негізделеді.  Кәсіпкерлік қызмет тауар өндіруге  және нақты тұтынушыларға жеткізуге  бағытталады. Кәсіпкерліктің дамуы  экономикалық өсудің, жалпы ішкі  өнім мен ұлттық табыс өсуінің  басты шарты болып табылады.

Қ-н заңында  кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің  пайда алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік жауапкершілігі негізінде  жүзеге асырылатын ынталы қызметі.

Қызмет мазмұнына  қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.

Өндірістік  кәсіпкерлік – тауарлар, қызметтер, ақпараттар, рухани құндылықтар өндіретін  кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде  өндіріс функциясы негізгі болып  табылады.

Коммерциялық  кәсіпкерлік –таарлар ме қызметтерді  қайта сату бойынша мәмілелер  мен операциялар құрамына енеді  және өнім өндірісімен  байланыспайды.Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу  бағасынан жоғары бағаға сату арқылы жасалады.

Қаржылық  кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі  болып табылады, сату-сатып  алудың объектісі – ақша, валюта, бағалы қағаздар болып табылады.

Делдалдық кәсіпкерлік  бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың  басын қосатын қызметте көрінеді.

Сақтандыру  кәсіпкерлігі - кәсіпкер сақтандырған оқиға болған кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы  кәсіпкерлігінің ерекше формасы.

 Кәсіпкерлік  қызмет  тек бір ғана меншік  формасымен(жеке, ұжымдық,қоғамдық) байланысты  емес. Оның әр түрлі варианттары  мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану  үшін қолданылған капиталдың  толық меншік болуы міндет  емес деген сөз. Қарыз капиталын   қолдануға болады. Алайда ол пайданың  белгілі бір бөлігімен бірге  қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану  кезінде кәсіпкердің экономикалық  тәуекел дәрежесі өседі. 

Кәсіпкерлік  әр түрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде екі белгі  жатыр: меншік формасы және фирма  көлемі. Меншік формасына байланысты кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып бөлінеді.

Кәсіпкерлік үш түрге бөлінеді:жеке тұлғалар, серіктестік(жолдастық), корпорация(акционерлік қоғам). Жеке кәсіпкерлік деп бір адам ғана айналысатын бизнесті атайды. Серіктестік  деп екі немесе одан да көп адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Корпорация деп бірге кәсіпкерлік  қызмет істеу үшін бірлескен тұлғалар жиынтығы аталады.

51. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтың  формалары. 

Кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары  ҚРң Азаматтық кодексінде белгіленген. Кәсіпорынның ұйымдық нысаны-кәсіпорын  серіктестерінің ішкі қатынастары  мен мемлекеттік органдар ж/е  басқа да кәсіпорындармен қатынастарда болады. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандарын дұрыс таңдау көптеген факторларға  тәуелді болады, оның ішінде: жеке капитал  мен оны тұтыну мүмкіндігінің  болуы, кәсіпкерлік қызмет сипаты мен  масштабы, кәсіпкерлік жобаны іске асыру мерзімі, кәсіпкердің жеке тәжірибесі мен ұйымдастырушылық қабілеті, рынок жағдайы ж/е т.б.

Кәсіпкерліктің  ұйымдық-құқық нысандары: 1. серіктестік: толық, сенім, жауапкершілігі шектеулі, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер. 2. акционерлік қоғам. 3. м емлекеттік кәсіпорын.

1. Толық серіктестік-қатысушылары кәсіпорынның міндеттемесі бойынша өзіне тиесілі барлық барлық мүлкімен ортақтасып жауап беретін серікткстік б.т. Т.с. құрылтай шарты негізінде құрылады ж/е әрекет етеді. Т.с.қызметі барлық қатысушылардыңжалпы келісімі бойынша басқарылады, серіктестіктің әрбір қатысушысы серіктестік атынан әрекет етеді. Серіктестіктің пайдасы мен шеккен зияны қатысушылары арасында жарғылық қордағы үлесіне қарай бөлінеді.

Сенім серіктестігі-серіктестіктің міндеттемелері бойыншаөзінің бүкіл мүлкімен жауап беретін қатысушылармен қатар, міндеттемеге өзінің салымының көлемінде жауап беретін, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын бір н/е бірнеше қатысушылардан тұратын серіктестік сенім серіктестігі б.т.