Шпаргалка по "Экономикалық теории"

Адам\р қоғамның тірш\к етуі үшін өнд\с процесі  қажет. Өнд\с –адамдардың өмір сүруі  үшін қажетті материалдық игіліктер  мен қызметті жасау мақсатында табиғат  заттарына әсер ету процесі. Метар\қ  игілік\ді өндіру тәсілі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынас\дың диалектикалық  бірліктің екі жағы б\т. Бұндайда өндіргіш күштер өнд\с тәсілінің  матер\қ –заттық мазмұнын, ал өнд\к  қатынас\р –олардың өмір сүруі мен  дамуының әлеу\к-экон\қ нысанын құрайды. Бұндай өзара байланыс жұмыс күшіне ие адам бір жағынан, өндіргіш күштер элементі, екінші жағынан экон\қ  қатынас\р субъектісі б\табылатындығына  тәуелді өнд\ш күштер –бұл адам\ң  өз өндіріс мен тұтынуы үшін бекйімдей  алған күштері. Олардың ішкі құрылымы бар. Олардың іштерінде ең алдымен  өнд\с құрал\ры мен жұм\күштері  бөлінеді. Өнд\с процесінде адам\р ара\ғы қатынастар, яғн и өнд\к қатынас\р қалып\ды. Өнд\с процесінде өнд\ш күштер мен өнд\к қатынас\дың өзара ықпадасуы жүзеге асады.

Адамдар қажеттіліктерін  тұрақты өтеу үшін қоғамда эк/қ  қорлар жеткілікті болуы к\к. Эк\қ  қорлар д\з –тауар  өндіріп ж\е  қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек ж\е адам қолымен  өндірілген материалдық ресурстар. Табиғи ресурстар –бұл  тауарлар мен игі қызметтерді өндіру кезіндегі пайд\н табиғи игілік. Оған жер, су, ориан,газ, мұнай кен орындары ж\е т.б. жатады.Еңбек ресурстары –еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Е.р\ы өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі ж\е еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі. Материалдық рес\р –өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.  Өндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет.  Адам еңбегімен өндірілген ж\е өндірістік тұтынуда пайд\н игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес қндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше оны өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдаланубастапқыдан адам қолынан келетін істің бірі. Әр уақытта болатын жайт, эк\қ теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада қолданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл бір пайдалылықтар –жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолд\ды. Еңбек адамның мақсатында сай қызметті, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін қтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек.  «Адамды адам еткен –еңбек »,-айтуы да бекер емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу-өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндңрңс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болтан адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамңың мақсатты іс-әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр. Жұмыс күші –адамның дене еңбегі мен рухани қабілетінің жиынтығы. Өндіріс процесінде жұм. Күшін пайд\у еңбек б.т. н\е табиғат заттарын һзгертуге, оларды адам\ң қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адамнығ мақсатты іс-әрекеті. Іс-әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажеті  нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау жэе пайд\у, сондай-ақ жиақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды. Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардан, құрал-жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан ж\е жартылай фабрикаттар қорынан тұрады. Кап. Көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, соымен қатар матэқ емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар эк\р кап\ды жинақталған еңбек деп қарастырады. Мұндай пікіп саяси эк\ң классиктерінен тараған. А. Смит кап\ды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо кап\ды өндіріс құрал –жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі эк\ң еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мыс., П. Самэльсон ж\е Нордхаустың «Экономикс» д\н еңбегінде, кап. д\з эк\да басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, қндірістік ғимараттарж\е т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер кап. Ұқымын ақшамен байл\ды. Мыс., Дж. Робинсон «Қазіргі эк\ғы күрделі қаржы» д\н еңбегінде, «Кап. Қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», -деп жазады.

8.Өндіріс  факторларын тиімді пайдалану  бағыттары.

Жер, еңбек  ж\е кап. Жеке нысанда н\е жекеленген түрде ештеңе дежасай алмайды. Осы  қндіріс факторларын пайдалауда қзіне жауапкершілік жүктейтін  ж\е тіуекелге бел буатын, сондай-ақ ресупстарды қалай пайдалану  жөнінде шешімқабылдайтын тұлға  кәсіпкер деп танылады. Фирма жұм. Ұйымдастыруда ж\е басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы к\к, ал ол өз кезегінде өндірістің төртінші факторы бэды. Маркстік теорияда өндіріс факторлары басқаша жіктелген:заттық факторлар (өндіріс құралдары)ж\е адамдық факторлар(жұмыс күші). Бұлай бқлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша құн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсеткен. Сондықтан хұмыс күші тікелей пайдалану нысанасы б\ды.өнд\с процесіне барлық фактрларды жұмылдырғанда ғана өнд\с болуы мүмкін. Бел\б затты, қызметті өндіру үшін факторлардың бел\б тобы қажет. Ал өнд\с факторларының бастылары жер, капитал ж\е кәсіпкерлік. Олар әрекеттерін бір\бірімен байланысып ж\е бірін\бірі толықтыра отырып атқарады. Есте болатын жайт: фактор\дың бірінің орнын бірі басып қызмет ете алатын қасиеті  болады. Бұл қасиеттің негізінде, бір жақтан, қажеттіліктердің ерекшелігі мен мүліктің конструктивтік өзгешелігі, бірақ басым түрде, ресурстардың шектелуі жатса, ек\ші жақтан, оларды пайдаланудың тиімділігі жатады. Кәсіпкер тапшы ж\е қымбат өнд\с фактор\рын неғұрлым аз пайдаланатын технолгияны такдайды. Демек, бос жердің тапшылығы үйлерді көп қабатты, биік қылып салуға әкеп соқты. Кәсіпкер өнд\с шығындарын төмендету қажет екенін мойындай отырып, өнд\с фактор\ның әрқилы комбинациясын пайдалануға мәжбүр болады. Топтастыру қандай болса да, түбінде өнд\с фак\ры өнім шығаруға пайд\ды.  Қорытынды: өнд\с  факторын жақсы пайд\у, осы өнд\с көлемінің одан әрі көбеюінің шарты, ұлғаймалы ұдайы өнд\тің шарты б\т. Сөйтіп өнд\с фак\ның қосылуының нәт\де еңбек өнімдері, материалдық игіліктердің жиынтығы жасалады.

9. Қоғамдық өндіріс (материалды  және материалды емес өндірістің  рөлі).

Өнд\с нәт\де қоғамда өнім н\е игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім –бұл бел\б  кезеңде өнд\тің барлық салаларында  жаслынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық  қоғамдық өнім көптеген сала\р мен  кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлініс  жүйесіндегі күрделі күрделі  өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі  қоғамның эконо\қ өмірінде кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде  тауарға айналады. Оқулықтарды ж\е  ғылыми әдебиеттерде, адамзат қоғамның тарихында қоғамдық өндірістің екі  ғана нысаны: натуралдық ж\е тауарлы  өнд\с болған ж\е солай қалып  отырады деген пікір тараған. Соным\қатар қоғамдық өнд\с  материалдық  ж\е материалдық емес өнд\ке жіктеледі. Матер\қ өнд\стің өзі  матер\қ игіліктер  өнд\сі ж\е матер\қ қызметтер өнд\сі б\б. Матер\қ емес өнд\с матер\қ  емес қызметтер ж\е матер\қ емес игіліктер б\бөл.

Қажеттілік  -бұл жеке тұлғаның н\е қоғамның өз өмір жағдайын н\е дамуын қалыпты  деңгейде жүргізуі қажет қандай да бір нәрсеге талабы. Адамдар қажеттіліктер  сан алуан. Әдетте, қажеттіліктерді  үш топқа бөледі: матер\қ, рухани, әлеу\к. Алдыңғы кезекте, әрқашан матер\қ  қажеттіліктер, яғни киім, тамақ, тұрғын үйге деген қажеттіліктер тұрады. Матер\қ қажеттіліктер тауар\р  арқылы сон\қатар қызметтер арқылы да қанағаттандырлады. Матер\қ қажет\р  қатарына фирмалар мен мекемелердің ғимараттар, құрылыстар, транспорт  пен басқаларға деген сұраныстарын жатқызамыз. Рухани қажет\р ғылыммен, өнермен шұғылдану, білім алу, адамгершілікті жетілдіру ж\е т.б. барысында қанағат\ды. кең мағынада рухани азыққа адамның  қабылдайтын барлық ақпарат түр\рі жатады. Қоғамның дамуына орай қоғамдық ж\е ұжымдық қызмет формаларына  қатысуға бай\ты әлеу\к қажеттілік\ді кеңейту мен қанағаттандыру мүмкіндіктері  де өсуде. Олар матер\қ та, рухани да боуы мүмкін, бірақ, ең бастысы олар қоғамдық сипатта ж\е көптеген адамдардың бірге өмір сүруі мен ынтымақтасуы қажеттігіне  бай\ты. Қажеттілктерді қанағаттандыруы дәрежесі екі сфераның даму деңгейімен анықталады: біріншіге  матер\қ өнд\с, екіншіге-матер\қ емес өнд\с жатады. Матер\қ өнд\с сферасында заттық игіліктер өндіріледі(өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, ж\е т.б.) матер\қ қызметтер көрсетіледі (транспорт, сауда, тұрмыстық  қызмет көрсету  ж\е т.б.). өнд\к емес сферада рухани ж\е басқа да құндылықтар жасалынып, сәйкес қызметтер көрсетіледі (білім беру, мәдениет ж\е т.б.). екі сфера да ұдайы қарым-қатынаста болады, әсіресе бұл қазіргі заманғы жағдайлалда бірден күшейіп кетті. Осылайша, бірқатар елдерде матер\қ өнд\ң жоғары даму деңгейі матер\қ емес өнд\те жалпы елдегі еңбектенушілердің көп бөлігін қолдануға мүмкіндік берді. Өз кезегінде, ғылыми жаңалық ашулар, тех\қ өнер табыстар түріндегі матер\қ емес өнд\с сферасының жетістіктері өнд\к сфераның дамуына зор ықпал етеді.

10. Өндірістік мүмкіндіктер шекаралары. Трансформация қисығы.

Эк\қ хүйенің  қндірістік мүмкіндіктері өндірісте  қолданылатын ресурстардың сиректігімен шектеледі. Олар қоғамның дамуымен бірге  сақталынып қана өоймай, сонымен қатар  өсе түсуде. Бұл шектеулі табиғи ресурстардың сарқылуына, жаңа тауарлар мен өызметтердің өндірісті дамытуға жаңа серпілістерінің төмендеуіне  әкеледі. Өз ретінде тауарлар мен  қызметтердің сапалық сипаттамасы,өзгеріп, тұтыну тауарлары шектеулі болңандықтан, қөоғам таңдау дасауы қажет. Таңдау жасай  отырып, қоғам біреуінен бас тартуы к\к, күткен нәтижеге жету үшін құрбандыққа  баруы к\к. Біз бас тартып отырған  нұсқа балама шығындар деп аталады. Егер де эк\қ ресурстар  тұрғын үйлерді  салуға пайд\са, онда олардың ақшалай  құнын жерге, материалдарға ж\е  жұм. Күшіне д\н шығындар құрайды. Балама шығындар аурухана, мектеп, кітапхана, офистерді салуға хұмсалатын шығындар болады, олар сол эк\қ ресурстардың есебінен салынуы мүм.Қоғам барлық рес\ндерлік тұрғын үйлерді салуға жұмсауы мүм. н\е бұл құрылыстың көлемін аурухана мен мектептер  салуға тқмендетуі мүм.Сонымен бірге  тұрғын үйлер мен ауруханаларға  ж\е басқа да ғимараттардың құрылысына жұмсалатын шығындар балама шығын емес, өзара бірін-бірі толықтырушы б\ды.

Кесте.Балама мүмкіндіктер кестесі.

Бұл сандық мысалды өнд\к мүмкіндіктер шегі н\е трансформация кестесінде бейнелеуге болады. Кестедегі сандарды белгілеп ж\е оларды біріктіре отырып, өнд\к  мүмкіндіктер н\е трансформация  қисығын беруге болады.(ABCDEF).

Өндірістік  мүмкіндіктер қисығының эк\қ мәні эк\да қоғамның технологиялық таңдау жасауында болып отыр. Бұл жерде  рес\ды қайта бқлу жолымен тұрғын үйлердің құрылысы мен мектеп, аурухана ж\е т.б.  бірін таңдау к\к. Егер де кқп түрлі қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін қолданылатын әрбір  фактор шектеулі ьолса, онда оларды қолданудың баламалық нұсқасын табу мен өндіріс  факторларының ғылыми үйлесімділігін іздеу мәселесі орын алады. Бұл мәселенің  көрінуі эк\ң басты үш сұрағын  анықтаумен бай\ты.Не өндіру к\к? –Мүмкін  болатын  тауарлар мен қызметтердің қайсысы сол эк\қ жүйеде өндірілуі  к\к ж\е қандай уақыт кезінде? Қалай  өндіру к\к? –Мүм. Болтын нұсқалардан  таңдап алынған тауарлар мен қызметтер  өндірістік ресурстардың қандай комбинациясында, қандай технологияны қолданып өндірілуі  к\к? Кім үшін өндіру к\к? –Таңдап  алынған тауарлар мен қызметтерді  кімдер сатып алады., кімдер пайда  аладығ ол қалай пайда болады? Осы  тауарлар мен қызметтер қндірісінен  түсетін қоғамның жиынтық табысы қалай анықталуы к\к? Өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторларының өзара әрекеті к\к. Олардың жеке дара өнім өндіруге де, пайд табуға қабілеті жоқ екенң даусыз. Өндіріс процесінде олар өзара байланыста әрекет етеді, кей жағдайда бірін-бірі толықтырады, алмастырады. Нақты өндіріс жағдайында кәсіпкерді әрдайым толғандыратын мәселе-өндіріс пройесінде белгіленген өндіріс факторлары арқылы өндірілетін өнімнің белгілі бір даму кезеңінде өндіріс факторларының қуаты  мен өнім өндіру максималды шамаға жетуі мүмкңн.Өндірістік функцмя д\з өндіріс факторларының жиынтық шығындары мен өндірілген максималды өнім арасындағы өзара байланысты сипаттайтын техникалық арақатынас. Математикалық белгілермен былай сипаттауға б\ды. y=f(a_1, a_{2, ...}a_n) Мұндағы y –шығарылатын өнім көлемі, a_1, a_2,...a_n –өндіріс факторлары. Өндіріс функциясының мәні мен маңызы балама мүмкіндіктердің әрқайсысында әртүрлі өндіріс факторларының үйлесімділігін қамтамасыз ету. Өндірісте әрқилы факторлар қолданылатындықтан, олардың оңтайлы арақатынасын қамтамасыз ету мүмкіндігі де бар. Өндірістік функция өндіріс факторларының бір-бірімен алмасу мүмкіндігі болатындығын көрсетеді.

11-12. Өндіріс ж/е ұдайы өндіріс.  Жай ж/е ұлғаймалы ұдайы өндіріс.

Бір жыл  бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі қоғамдық өнім б.т. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді: өндіріс, бөлу, айырбас ж/е тұтыну. Өндіріс – пайдалы өнім шығару процесі. Осы кезеңде эк ресурстар – жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік қабілет сынды өндіріс факторларының өзара ұштасуы қажет. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер әр түрлі бағыттар ұстанады. Біреулер, бұл саты шешуші мағынаға ие, материалды ж/е рухани игіліктер өндірілмесе, не бөлініп, айырбасталып, тұтынылар еді десе; екіншілер, экономика тек айырбас болғанда қалыптасады, сондықтан тек айырбас пен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айтады. Өндірісті екінші кезекке қою экономикаға орасан зор зиян келтіретіні түсінікті. Еңбек өнімділігінің рөлі, мазмұны мен беделі төмендесе, тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің де құлдырауы. Ұдайы өндіріс - өндіріс процесінің қайталануы. Ұдайы өндірістің жай ж/е ұлғаймалы түрлері бар. Жай ұд өндіріс - өндіріс процесінің бұрынғы ауқымында қайталануы, ал ұлғаймалы ұд өндіріс – ұлғаймалы мөлшерде өндірістің жаңартылып отыруы. Қоғамдық өндірістің тиімділігі өндіріс нәтижелерінің оның шығындарына қатынасымен анықталады. Ұдайы өндірісті екі тұрғыдан қарастыруға болады: жеке-дара ж/е ұлттық экономика деңгейіндегі ұд өндіріс. Жеке-дара ұдайы өндіріске кәсіпкерлік қызмет ж/е оның дамуы арқылы жүзеге асырылатын өндірісті жатқызсақ; ұлттық эк деңгейіндегі ұд өндіріске мемлекет тұрғысынан қаралатын жиынтық өндірістің қалыптасуы мен даму дәрежесін жатқызымыз.

13. Экономикалық жүйе: түсінігі мен  типтері.

Экономикалық  жүйе өзара байланысқан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығынан тұрады ж/е экономиканы ұйымдастырудың нысаны б.т. Басы міндеті – шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Эк жүйе өміршеңдігінің басты себебі – ресурстардың салыстырмалы түрде шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсіліне негізделген эк жүйе арқылы өз шешімін табады. Эк жүйенің тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады. Эк жүйенің мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық ж/е басқа да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондықтан эк-ның тиімділігін арттыру үшін эк жүйе бір тұрпаттан екінші тұрпатқа өзгереді. Эк жүйенің қасиеттері: оның біртұтастылығы, жүйелілігі, тұрақтылығы, орнықтылығы, өзгергіштігі, қозғалғыштығы, қарама-қайшылығы. Басты қайшылықтар: өндіру мен тұтыну, материалдық ж/е рухани қажеттіліктердің өсуі мен оларды қанағаттандыру мүмкіншіліктері, жинақтау мен тұтыну, т.б. Қоғамның эк дамуын тежеуші басты қайшылық – рыноктық ж/е мемлекеттік өндірістің сипаты ж/е өндіріс нәтижелерін иемдену. Эк жүйе мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі: 1) меншік нысаны мен эк әрекетті басқару, бағдарлау тәсіліне б-ты: дәстүрлі, орталықтан басқарылатын жоспарлы, рыноктық, аралас эк жүйелер. 2) өркениет типтерінің даму нәтижелері ретінде: дәстүрлі – қоғамдағы эк қатынастар, әдет-ғұрыптарға негізделеді., либералды – қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмтылыс басым ж/е жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай кедергілер жоқ., аралас – бірінші ж/е екінші типтердің элементтерінен құралады. 3) сыртқы эк байланыстардың сипатына байланысты: жабық, ашық эк жүйелер.