Толем картолары

       Банктік карточкалар бойынша жүргізілетін операциялар банк қызметіндегі анағұрлым  пайдалы түріне жатқызылады. Карточкалық  бизнесте бір бірлік шығынға алғандағы  орташа пайда банктің басқа операцияларына қарағанда әлдеқайда жоғары, дегенмен өте жоғары тәуекелге ие. Кіріс дегеніміз банктік  шығын мен пайда арасындағы айырма, оның құрылымы банк-эмитент және банк-эквайер үшін де әртүрлі.

       Банк-эмитенттің негізгі пайдасы – жылдық пайыздық үстемесі.

       Банк-эмитент  периодты түрде, айына бір рет  клиентке ерекше құжат жібереді –  яғни, онда операцияларды өткізгендігімен  байланысты банкке төленетін комиссиялық  жиындары, қарызды төлеудегі міндеттелген ең аз сомасы, қарыздың жаңа қалдығы көрсетілген несиелік шотынан алынған жазба. Жазба банк арқылы клиентке төлем мерзімі болғанға дейінгі 14 күннен кешіктірілмей жіберілуі тиіс.

       Банк-эквайердің міндеттері карточкалық жүйелердің сауда мүшелеріне қызмет көрсету  жөніндегі оның ролімен анықталады. Оның негізгі қызметтері:

       - карточкалармен жүргізілуші операциялар  бойынша саудагердің банкке ұсынған  шоттарын өңдеу;

       - сауда келісімдері туралы ақпарат  алмасу және банк-эмитент пайдасына  комиссиялық жиындарды төлеу;

       - есептесулер жүйесіне жаңа және қазіргі бар саудагерлердің несие төлеуге қабілеттілігінің талдамасының, алаяқтыққа байланысты күдікті саудагерлерді тексерулердің қосылуына байланысты, саудагердің арыздарының қаралуы;

       - маркетинг, яғни пластикалық карточкалар  үшін арналған жабдықтарды алуда саудагерлерге көмектесу.

       Көптеген  елдерде карточкалармен жүргізілетін операциялар арнаулы заңдармен  реттеледі. Ұлыбританияда, мысалы, карточкалық  келісімдердің шарттарын реттеуші басты заң ретінде 1974 жылы қабылданған  тұтынушылық несиесі туралы заң болып табылады.

       Несиелік  карточкамен жұмыстың жалпы ережелері:

       1) Банктің клиенті банкке банктің несиелік карточкасын алатындығы жөнінде арыз ұсынады. Арыз үлгісі банкпен анықталады. Клиенттің келтірген мәліметтері, оның несиеге төлем қабілеттілігін бағалау үшін және де тағайындалушы лимит шамасын анықтау үшін қолданылады;

        2) Мәселенің оңды шешілуі барысында  банк клиентке арнайы карточкалық  шот ашады. Бұған қоса бір  уақытта персоналды пластикалық  карточка дайындалады: оған иесінің  аты-жөні, карточкалық шоттың нөмірі, карточканың қызметтік мерзімі жазылады;

       3) Банк-эмитент екі түрлі шектеулерді  бекітеді:

- карточкалық  шот бойынша төленбеген қарыздың  сомасының жалпы несиелік лимиті  карточканың қызмет атқаруы барысының  барлық кезеңінде сақталуы тиіс;

       - бір рет сауда сомасына арналған бір реттік лимит.

       Әртүрлі клиенттерге банктің қабылдаған  несие төлеуге қабілеттілік стандарттарына сәйкес әртүрлі несиелік лимиттер бекітіледі:

       а) тауарды сатып алуда және қызметті көрсетуде карточка иесі карточкасын ұсынады;

       б) сатушы сауда шотын басады, онда арнаулы қондырғы көмегімен карточкадан мәліметтер басылып шығады;

       в) сауда шоты үш данада әзірленеді. Алғашқы данасын карточка иесі алса, екіншісі сатушыда қалады, үшіншісі банк-эквайерге жіберіледі;

       г) саудагер банкі (эквайер) өзінің клиентінен күн сайын немесе басқа да бекітілген күндері толтырылған сауда шоттарын алады. Бұл шоттар ақша сомаларының эквиваленті ретінде банкпен қаралады, және де олар саудагер шотына жылдам тапсырылады. Шоттарды төлеу кезінде саудагерден сауда келісімінің жалпы сомасынан 2-5 пайыз көлемінде ерекше комиссия ұсталады;

       д) әр айдың соңында банк биллинг  процедурасын іске асырады, яғни карточка иесіне оның шотынан жасалған барлық операциялары көрсетілген, сондай-ақ қарыздар сомалары мен оларды жабу кезеңдері көрсетілген арнайы жазба жібереді.

       Карточкалық операциялар бойынша операциялар  кірісі: жылдық мүшелік жарна, интерчейндж  бойынша комиссия, келісімшарт шарттарының  бұзылуы себепті штрафтық жиындар.

       Карточкалық операциялар бойынша банк-эмитенттің есептеулері мынаны қамтиды: ең алдымен, барлық карточкалық ссудалар портфелін қаржыландыру үшін банк қолданатын ресурстардың төлемі. Бұдан басқа, шығындарға келесі тараулар жатады:  тиімсіз қарыздарды есептен шығарудан туындаушы шығындар,  процессингтік операцияларды өткізуге арналған шығындар (авторизация, биллинг), клиенттерге қызмет көрсету шығындары, маркетинг бойынша шығындар.

       Кірістің  басты тарауы – бұл банкте сауда  шоттарын депонирлеу кезінде саудагердің  төлейтін дисконты. Соңғысы, банк-эквайер  депо саудагердің шотындағы сақталушы ақшаны жұмсаудан пайда табады. Банк-эквайердің шығынының негізгі тарауы – интерчейндж үшін арналған комиссия. Ол банк-эмитентке сауда шоттарының сомасынан белгілі бір пайыз көлемінде төленеді. Басқа да шығындар түрлері, банк-эмитенттің процессинг пен маркетинг бойынша шығындарына ұқсас келеді. Пластикалық карталар пайдасына келтірілетін нақты дәлелдердің бірі ретінде қолма-қол ақш(тенге және валютада) айналымдарының қысқаруы болмақ. Барлық ірі ақша сомаларымен байланысты келеңсіздіктер(дайындалуы, сақталуы, тасымалдануы, шоты, шынайылығын тексеруі және т.б.) анық және анықтама беруге зәру емес.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТӨЛЕМ КАРТАЛАРЫ НАРЫҒЫНЫҢ ОСЫ ЗАМАНҒЫ ЖАҒДАЙЫ 

2.1 Қазақстанда төлем карталарын енгізудің экономикалық алғышарттары  

       Бізде пластикалық карточкалар сирек  кездесетін зат ретінде болуын азайтты, бірақ олар әсіресе төлем құралы ретінде кеңінен таралған емес.  Қазіргі кезде негізгі мәселе мынада, яғни төлем карточкалары көп  жағдайларда «еңбекақы жобалары»  деп аталушы сала аясында, еңбекақы мен шәкіртақы алу үшін  тек ақша алудың құралы ретінде қолданылады. Оны ұстаушылар оның басқа да қызмет түрлерінің бар екендігін ұмытып, негізінен ақшаларын алуды жүзеге асыруда. Ол бүкіл әлем бойынша ақша алу мен ақша аударылымдарының жылдамдығын және құпиялығын, ақшаларына тәулік бойғы қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Тек ақшаларды беріп ғана қоймай, сонымен қатар ақшаны алушы да банкоматтар бар. Бұдан басқа, карточка тиімді курс бойынша валютаны аудару мүмкіндігін береді және бұл оның соңғы мүмкіндігі емес.

       Бүкіл сауда орталықтарында, қонақ үйлерде, ресторандарда, казино, кинотеатрларда, клубтарда, туристік және сақтандыру агенттіктерінде  «пластикалық карточкаларды» алу үшін POS-терминалдар орнатылған.  Дегенмен, шетелдіктер үшін ақшасыз төлем жасау күнделікті тұрмыста кездесетін белгіленген тәртіп болса, қазақстандықтар ескіше әмияннан төлем жүргізуді құптайды.

         Атап айтсақ, өз көзіңмен нені  көрсең, соған сену - біздің менталитетіміздің  ерекшелігі болып табылады. Мынаны  еске түсірсек, яғни осыдан бірнеше жыл бұрын кейбіреулер еңбекақыларын карточка арқылы алудан бас тартқандығы, алданып қалудан қорқып. Осылайша жағдай POS-терминалдармен де болған, ең соңында барлығы ақшасыз төлем жүргізудің қауіпсіздігі мен жайлылығының неде екендігін түсінуде, сонымен мәселе жабылып қала береді.

       Бүгінде карточкалық бизнестің дамуын біздің еліміздің экономикасының өсуінің  қозғаушы күші ретінде санауда. Әрине, бұл көрсеткішке қарама-қарсы  түрде банктер клиенттерге сервистің  жоғарғы деңгейін көрсетуге тырысуда. Кез келген банктің негізгі мақсаты – клиенттер үшін жайлылықтың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету. Адам өзінің ақшасына әлемнің кез келген нүктесінде тұрып қол жеткізуі тиіс және өзін жайлы, әрі сенімді сезінуі тиіс. Бұл үшін банктер төлемдік карточкаларды клиенттің шотына қол жеткізудің әмбебап құралы түрінде жасауға ұмтылуда, олар арқылы операциялардың көпшілік бөлігін өзіндік қызмет көрсету режиміне ауыстыруда, мұнда адам банктің жұмысына, уақытқа, қашықтыққа тәуелсіз болу үшін.

       Қазіргі кезде банкомат арқылы карточкадан карточкаға ақша аудару кеңінен қолданыс тапты. Банкоматтардан депозитке ақша салуға болады, ұялы телефон, теледидар, коммуналдық қызметтер үшін төлемдер, салық төлемдерін  жүргізуге болады. Коммерциялық банктер мобильді банкингті дамытуда, клиенттеріне Visa несиелік револьверлік карталарын ұсынуда, мультивалюталық төлемдік, виртуалдық және Visa Platinym сыйақылық карталарын енгізумен шұғылданады.

       Кейбір  клиенттер өз ниеттерімен SMS-банкинг  секілді қызмет түрін бағалауда. Карточка иелері, осы карточка арқылы жүргізілген барлық операциялар туралы SMS-хабарламаларды тікелей өзінің ұялы телефонында ала алады, мұнда оған осы үшін банкоматқа немесе банктің есептік-кассалық бөліміне бару қажет емес. Клиенттер өз қалауларына байланысты қандай операцияның типін (ақша алу, тауарларды сатып алу, қызметтер мен коммуналдық төлемдер жүргізу) таңдағандығына орай SMS- негіздемені алу мүмкіндігі бар, ал мобильді телефонында роумингі болуы себепті, ол шекара асып кетсе де осындай құлақтандыруларды ала алады. Бұдан басқа, банк клиентке оның карточкасының пайдалану мерзімінің аяқталуы жақындағандығы жөнінде де құлаққағыс етуді қарастыруда. POS-терминалдар мен банкоматтар арқылы төлемдер жүргізу  туралы айтар болсақ, бұл қызметтер қазақстандықтар үшін жақсы таныс. Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер өздеріне карточкалық терминалдарды орнату орындары ретінде көптеген сауда фирмаларын, дүкендерді, ойын-сауық орталықтарын тартуда. Өкінішке орай, бұл процесс ойлағанымыздай тез қарқын алмай отыр. Қазіргі күні сапалы карточкалық қызметтерді жаңа технологияларды енгізбей қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан бұл бағыт қазіргі кезде барлық қазақстандық банктер үшін ерекше болып отыр.

       Кез келген банк әр дүкенде POS-терминал орнатудан  бас тартпақ емес, мұның  тікелей пайдасы зор, бірақ барлық сауда және сервис мекемелерінің  дамыған технологиялық желілері жоқ. Карточкалар бойынша төлемдерді аздаған сауда мекемелері жүзеге асыруда, олардың көпшілік бөлігін күрделі тұрмыстық техникасын сатушы дүкендер немесе ауқатты клиеттерге бағдар жасаушы дүкендер құрайды. Кейбір жерлерде коммерсанттар өздері терминалдар қоюға құлықсыз, себебі банктер 1,5-2 пайыздық комиссия алады. Егер сауда айналымы үлкен болса, дүкендер иелерін бұл қорқытпайды, керісінше олар POS-терминал орнатуға келісім береді. Сауда айналымы төмен кәсіпкерлер бірден шығын көлемін есептеуге кіріседі. Бұл іс алға жылжиды, егер салықтарды төмендетсе. Банктер қай жерде болмасын терминалдарын орнатуға құлықты, бірақ олар өлі жүк болып тұрмаса, себебі бұл терминал банк үшін 800 евро тұрады. Төлем карталары бойынша күнделікті төлемдер қабылдаудың дамыған желісінің болмауы тұрғындардың бірқатар кең ауқымы үшін олардың тартымдылығын төмендетеді және оларды қолдану мүмкіндіктерін бірталай шектейді.

       Қазақстан Республикасы Үкіметінің 15 желтоқсан 2004 жылғы №1328 қаулысы «Қазақстан Республикасы территориясында сауда операцияларын (қызмет көрсетулерде) жүзеге асыруда төлем карточкаларын қолданып төлемдерді қабылдауға міндетті сауда ұйымдарының категорияларын бекіту туралы» қабылданды, ол күшіне 1 шілде 2005 жылы енгізілді. Мұнда осы Үкімет қаулысы арқылы бекітілген сауда ұйымдарының категориялары, кіші бизнес субъектілері үшін Қазақстан Республикасы салық заңдылығына сәйкес арнаулы салық тәртібін қолданушы сауда ұйымдарына және жалпы қолданыстағы телекоммуникация желісі жоқ жерлерде орналасушы сауда ұйымдарына таралмайды.

       Осы қаулыда көрсетілген әрекеттерге  ұшыраушы барлық сауда (қызмет көрсету) ұйымдары 2005 жылғы 1 шілдеге дейін  тауарлар мен қызметтерін ұсынуда  есеп айырылысу барысында төлем карточкаларын қабылдап және төлем карточкаларын қабылдау үшін сауда терминалдарын орнатулары керек болатын.  Сауда ұйымының қажетті қондырғыны орнатуы үшін және есеп айырылысуға төлем карточкаларын қабылдауда эквайрингтік қызметпен айналысушы екінші деңгейлі банкке жүгініп, олармен төлем карталары бойынша қызмет көрсетуге байланысты қажетті келісімшартқа отырулары қажет болады.

       Ереже бойынша, эквайринг келісімшартына сәйкес, банк өзіне есеп айырылысуға  төлем карточкаларын қабылдауды қамтамасыз ету бойынша қызметті алады: сәйкес құжаттарды дайындау, қажетті қондырғыны орнату және қызмет көрсету, олардың авторизациясына қатысты кәсіпорындардың берген сұраныстары бойынша қызмет көрсету, сондай-ақ кәсіпорынға сауда чектері мен слиптердің бланкілерін жеткізу мен олардың инкасациясын қамтамасыз ету. Клиенттерге стоп-парақтарын салып жіберу (төлем карталары бойынша операциялары тоқтатылған немесе қысқарған карталардың тізімдері, сондай-ақ есеп айырылысуға төлем карточкаларын қабылдау бойынша қызметкерлерді оқытуды жүзеге асырады.  Банктер сауда және қызмет көрсету кәсіпорындарына эквайрингтік қызмет көрсеткендері үшін эквайрингтік келісімшартпен мөлшері бекітілген комиссиялық үстемақы алады. Қазақстанда төлем карталары негізіндегі қолма-қол ақшасыз төлемдер жүргізу жүйесінің кеңінен енгізілуі мына жағдайда іске асырылады, егер төлем карталары көмегімен есеп айырылысулар процесіне қатысушы барлық мүшелердің – коммерциялық банктердің, сауда және сервис кәсіпорындарының және жеке тұлғалардың мүдделерінің тепе-теңдігі қамтамасыз етілсе.

       Қазіргі кезде төлемдік жүйелерге анағұрлым  қызығушылық танытушы коммерциялық банктер болып отыр, иә банктердің сауда және сервистік кәсіпорындармен  бірігіп және келісіліп жүргізген  әрекеттері арқасында ғана төлем  карточкалары бойынша төлемдік желілерді құру мүмкін болып отыр. Өз кезегінде, тұрғындар, егер бұл қарапайым және тиімді болса, күнделікті есеп айырылысулар үшін төлемдік карточкалармен қолдана алатын болады. Осындай жүйелерді енгізуден келетін пайда ьарлық қатысушылар үшін, оның ішінде мемлекет үшін жақсы таныс.