Мемлекеттік органдардағы стратегиялық жоспарлау: Қазақстан Республикасының тәжірибесі

Мемлекеттік  атқарушы билік органдарының стратегиялық бағыттарын тұжырымдап айту бойынша 2 тапсырма

Әдістемелік ұсынымдарда мынадай ұғымдар беріледі: «Стратегиялық бағыттар мемлекеттік орган тиісті проблемаларды шешуде неғұрлым көп ықпалы бар қызмет саласында бір нүктеге топталуы және мемлекеттік орган қызметінің барлық саласын қамтуы тиіс. Стратегиялық бағыттар жалпы мемлекеттік мақсаттар мен басымдықтарға жету үшін, сондай-ақ мемлекеттік органның миссиясын орындау және оның көрінісін іске асыру үшін өзгеруі неғұрлым басты деп саналатын реттелуші экономика салаларынан, секторларынан шыға отырып қалыптасады». Стратегиялық бағыттар мемлекеттік органның кейбір мақсаттарын топтастыруға мүмкіндік береді. 

Мысалы, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі өзінің стратегиялық бағытын мынадай тұрғыда тұжырымдаған.

Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мақсаттарына сәйкес Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қызметінің негізгі стратегиялық бағыттары:

1. Халықтың кедейлік деңгейін төмендетуге жәрдемдесу.

2. Халықты тиімді жұмыспен қамтуға және еңбек ресурстарына деген экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыруға жәрдемдесу.

3. Еңбек саласындағы конституциялық құқықтардың кепілдіктерін қамтамасыз ету.

4. Әлеуметтік қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.

5. Әлеуметтік қолдау мен әлеуметтік қызметтерді көрсету жүйесін дамыту.

6. Мемлекеттік көші-қон саясатын жетілдіру және іске асыру (құзыреті шегінде) болып табылады.

Келтірілген мысалдардан келіп, мынадай, стратегиялық бағыттар тым көп емес пе, деген сұрақ туындайды. Әрине, оларды қысқартуға болады,  мәселен, 4 пен 5 тармақты біріктірген болсақ. Қанша дегенмен, стратегиялық бағыттардан соң стратегиялық бағыттар қалыптасады, ал стратегиялық бағыттардың көп тізбегі автоматты түрде  мақсат ағашының өсуіне, меморган мақсаттарының ары қарайғы бұзылуына және оларды іске асырудағы қиындықтарға әкеп соғады.

Талап етіледі: сіздің министрліктің немесе ведомствоның (комитеттің, агенттіктің) миссиясы мен көрінісін қалыптастыру керек

Мемлекеттік  атқарушы билік органдарының мақсаттары мен мақсатты индикаторларын тұжырымдау бойынша 3 тапсырма

Миссияның негізінде ұйымның мақсаттары мен міндеттері әзірленеді немесе «мақсаттар мен міндеттер тармағы» қалыптасады.  Мемлекеттік органның мақсаттарын анық және негізді қалыптастыру үшін саланың ағымдағы ахуалына талдауды дұрыс жүзеге асыру керек, яғни мақсаттар және тиісінше мемлекеттік органның міндеттері бағыттаушы саланың ағымдағы ахуалын талдауынан қалыптасуы тиіс. Сонымен бірге ағымдағы ахуалының талдауы бұл мемлекеттік органның атқарған жұмыстары мен жетістіктері туралы есебі емес, бюджеттік бағдарлама бойынша түпкілікті және тікелей нәтижелерге жету үшін мемлекеттік органда пайда болған проблемаларды көрсететінін есте ұстаған жөн.

Мысалы:

ҚР Орталық сайлау комиссиясының 2009-2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарының жобасындағы «Орталық сайлау комиссиясының қызметінің нәтижелерінің талдауы» деген бөлімде 8 беті осы ведомство өзінің қызметінің негізгі бағыттары бойынша нелерді жасалғанына арналған, яғни олардың жетістіктері туралы және тек 2 сөйлем ғана (тіпті олар майлы қаріппен бөлінбеген) сайлау процесінің үлкен ашықтығы мен қол жетімдігін қамтамасыз етумен және сайлау компаниялары өткізу кезінде заңдардың бұзылуымен байланысты проблемаларды атап көрсетеді. Ондай талдау меморганның жасалған мақсаттарының дұрыстығын  және тиісінше бюджеттік қаражаттың бөлінуіне сендірмейді. Жасалған мақсаттар мен міндеттерге бюджеттік қаражат бөлінетінін есте ұстаған жөн. Егер олар нанатындай болмаса, онда қаражат алынбауы мүмкін.  

Стратегиялық және жедел мақсаттар қысқа, құрылымды және ақылға қонымды шекте тұжырымдалуы тиіс. Олар өзара байланысты және нақтылы мерзімдерге нақты байланысты болуы тиіс. Қажет болған кезде мәтінді түсініктемелерде қосымша деректемелер мен негіздемелер келтірілуі мүмкін. Мақсаттарды және санды көрсеткіштердің астарында тұрған негіздерді жеңіл түсіну үшін түпкілікті әлеуметтік-маңызды нәтижелер мен аралық мақсаттар сияқтыларға жету бойынша қойылған міндеттерге ресурстардың байланысын түсіндіретін визуалдық графикалық құралдар пайдаланылуы мүмкін. 2-3 мақсат тұжырымдаған жөн, оның әрқайсысы 4-5 міндетке ауысады. Неге сондай мөлшерде? Егер көп мақсаттарды әзірлеуге ұмтылсақ, олар тіпті ерекше болады және олар мен міндеттер арасындағы шекара жуылып кетеді. Одан әрі міндеттердің санын өсірген жағдайда оларды орындау мүмкіндігі қиындайды және олар персоналдың жұмысын тым шектеуі мүмкін. Егер олар аз болса, олар ұйым қызметінің барлық бағыттарын қамти алмауы мүмкін.

Тұжырымдалған мақсаттар SMART қағидаларына сәйкес:

                   анық және дәл (S - Specific);

                   өлшемді (M - Measurable),

                   қол жетімді (A - Achievable);

                   өзарасында да және ұйымның стратегиялық мақсаттарының арасында да  қайшы емес (R - Related);

                   оларға жетудің мерзімі бойынша анықталған (T - Times-bound) болуы тиіс.

Мақсаттарды тұжырымдауға бірқатар себептер бойынша ықыласпен көңіл бөлу керек:

                   жобаға қатысушылардың мақсаттарды әртүрлі түсінуі ресурстар мен жұмыс тобының күшін орынсыз жұмсауға алып келеді, мақсаттарға қол жетпейді;

                   мақсаттар шекарасының елеусіз жылжуы мерзімдер мен бюджет жобасына елеулі өзгерістерді шақырады;

                   мақсаттарда жазылмағандар (жасуға ұмтып кеткен немесе дұрыс түсінбегендер), онда бұл міндетті түрде қараудан алынып қалады және орындалмайды.

Мақсатты көрсеткіштерді әзірлеу процесі төрт кезеңнен жүзеге асырылады.

1-кезең. Мақсаттарды анықтау.

Басты мақсаттар астында кіші мақсаттар мен міндеттемелердің бой түзеуі жүргізіледі. Бұл жағдайда жүйелілік мынадай:

- басты мақсаттың (мақсаттардың) тұжырымдамасы;

- мақсаттарды жүзеге асырудың айқындылығын тексеру;

- мақсаттар тармағын қалыптастыру;

- кіші мақсаттардың генерациясы;

- кіші мақсаттар тұжырымдамасын нақтылау (кіші мақсаттардың тәуелсіздігін тексеру);

- кіші мақсаттардың маңыздылығын бағалау;

- кіші мақсаттардың қарапайымдылығын тексеру.

Мақсаттар тармақтарын қалыптастыру басты мақсатқа жетудің қажетті шарттарының қатарлас жиынтығын жасауға мүмкіндік беретін декомпозиция әдісінің көмегімен жүзеге асырылады.

Нәтижесінде мақсаттардың иерархиялық құрылымы алынуы тиіс, иерархияның төменгі деңгейіндегі мақсаттар жоғары деңгейдегі мақсаттарға бағынысты болғанда, ал төмендегі жақын деңгейдегі мақсаттарға жетпей жоғары деңгейдегі мақсаттарға жету мүмкін емес. Алынған мақсаттар сұлбасы міндеттемелерді синтездеу үшін негіз болып табылады.

1-сурет. Мақсаттардың иерархиялық құрылымы

1-сурет. Стратегиялық жоспардың иерархиялық құрылымы

Ескерту: мақсаттарды тұжырымдау тек осы салада пайдаланылатын және адам саласындағы ерекшеліктерге арналмаған арнайы терминдерден тұрмауы тиіс.

Мысалы: Орталық сайлау комитетінің 2009-2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары жобасының алғашқы нұсқасын мақсаттарды тұжырымдауға қатысты талдап мыналарды атап өтуге болады:

Осылайша, мақсаттар мен міндеттерді одан әрі қайталауға алып келген стратегиялық бағыт және оған сәйкес мақсаттар дұрыс тұжырымдалмаған. Бұл біздің пікіріміз бойынша басында-ақ тиісті мақсат шығатын проблема анық көрсетілмегендігіне байланысты.

Мақсаттарды тұжырымдауға мысал ретінде шетелдік тәжірибеде  тұжырымдалған мақсаттарды қараймыз. Мысалы, 2000-2003 жж. Ұлыбританияның мемлекеттік бюджетінде сот жүйесі үшін және Австралияның білім Министрлігі.

Ұлыбритания  Үкіметі 2004 жылы қылмыстық құқық саласында сот әділдігін атқаруды мынадай тұрғыда жақсартуды міндеттенеді: 

1. Сот билігі өкілдерінің тарапынан оларға жасалған ара қатынасын «қанағаттанарлық» немесе «қанағаттанарлықтан да көп» деп санайтын жәбірленушілер мен куәгерлердің үлесін кем дегенде 5% арттыруға. (Англияда жәбірленушілер мен куәгерлерден сұрау жүргізу жыл сайын әлеуметтік компанияларға тәуелсіз өткізіледі. Куәгерлер мен жәбірленушілерден жеке тікелей және телефон бойынша сұрау жүргізіледі)

2. Қамауға алынған кезден бастап үкім шығарғанға (немесе істі жабуға) дейінгі уақытты қысқартуға:

кәмелетке толмаған қылмыскерлер үшін – 2002 жылға қарай 142-ден 71 күнге дейін, және бұл деңгейді одан әрі сақтауға;  (142 күн – 1996 жылдың орташа көрсеткіші).

- кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша барлық істердің  80% белгіленген мерзім шегінде қарауды қамтамасыз етуге.

Австралияның білім Министрлігі төмендегідей мақсаттар қалыптастырды:

1 мақсат: Оқушылар мектептен жоғарғы сапалы негізгі білім мен дағды алады. Алдыңғы жылы мақсат мынандай түрде қалыптастырылған болатын: «Мектептер оқушыларға жоғары сапалы білім мен дағдыны береді». Мақсатты қайта қалыптастыру себебі негізгі басымдықты мемлекеттік органнан (мектеп) игілік алушыларға (оқушылар) ауыстыру болды!

2 мақсат: Әркім ұлттық білім стандарттар деңгейіне сәйкес болашақтағы өмірі мен жұмысы  үшін мектептен кейінгі білім жүйесі мен кәсіпқойлық дайындық арқылы білім мен оқулар алады. Бұл мақсатта да басымдық игілік алушыларда.   

Талап етіледі: өзінің мемлекеттік органы бойынша мақсаттар қалыптастыру

Тапсырмаларды орындау кезінде мақсатты таңдауда акцентті осы мемлекеттік орган бірінші кезекте неге қол жеткізгісі келетінін ескеріп отырған жөн.

Мысалы. Мақсатқа жетудің балама нұсқаларын таңдау

1-кесте – Жол құрылысы кезінде мақсатқа жетудің балама нұсқаларын таңдау

Баламаларды кезекті жинақтау мен іріктеу үнемі мемлекетік органның алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне негізделуі керек. Берілген мысалда соңғы нұсқаны таңдау құрылыс мақсаты мен жобаны іске асырудан күтілетін нәтижелерді есепке алу арқылы жүргізілуі керек. Баламалы нұсқалардың ішінен ең жақсысын есептеу үшін шығындар/нәтиже коэфициентін есептеу керек, мұнда шығындар – жол құрылысына кеткен ақша қаражаттары, ал нәтиже ретінде жол жабу қызметінің күткен мерзімі болады. Осылай әрбір нұсқа бойынша алынған коэфициенттерді салыстыра отырып, баламалардың ішіндегі тиімдісі туралы қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар жобаның іске асырылу мүмкіндігіне немесе күтілген нәтижеге әсер ететін факторларды да есепке алу керек: берілген мысалда құрылысқа деген шығындардан басқа жоба іске асырылып жатқан аймақтың ерекшелігі немесе климаттық жағдайы, олардың жол қызметі күткен мерзімге қалай әсер ететіні сияқты факторларды да есепке алу керек. Берілген мысалда үнемдеу көзқарасымен қарағанда пайдалысы қатты жабындысы бар жол салу болып табылады.

2-кесте - Денсаулық сақтауда мақсатқа жетудің балама нұсқаларын таңдау. Мақсат: Сәбилер өлімін азайту.