Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

          Қайта  жаңғырту процесі елеспен тығыз  байланысты. Өйткені өткендегініт қайта жаңғырту түрлі елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.

          Елес  түйсікпен қабылдаудан ойлауға  өтердегі көпір деуге болады. Елес арқылы адам заттар мен  құбылыстарды аз да болса, жалпылай  бейнелей алуға мүмкіндік алады.

 Елес түрлері:

Адам заттың түсін, пішінін, көлемін  көру елестері арқылы 

Музыкалық шығармаларды, таныс адамның  даусын, иттің үргенін, сиырдың мөңірегенін, мысықтың мияулағанын есту есетері  арқылы;

Жусан, әтір, сабынды иіс елестері арқылы;

Мақпалды, тасты, тікенек шөпті сипай сезу елестері арқылы ажыратады.

Елес түрлері:

1. жалпы елес- жеке қабылдаулардың жалпылануының нәтижесі. ӨЗен
2. жеке елес – Сырдария өзені

 

      оқу процесінде  балалардың елесін тәрбиелуге  үлкен мән блеріледі. М, баланы  оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.

 

5. ҰМЫТУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

ҰМЫТУ- есте қалдыру процесіне қарама-қарсы  процесс. Өмірге қажет емес нәрселерді ұмытып отыру- адамның рухани дамуына  көп көмегін тигізеді. Егер адам қабылдаған, нәрсенің барлығын есінде сақтай беретін болса, онда кез-келген ұсақ-түйектер мидың бірқалыпты жұмысын қиындатар еді. Ұмыту түрліше жағдайда көрінеді: әдейілеп еске түсіруге, не тануға мүмкіншіліктің жоқтығынан пайда болады; қате танудан; әдейілеп еске түсіре алмаудан ; материалды оқыған бойда бірден қайта жаңғырту қиынға түседі, кейде кешігіп еске түсіруі мүмкін- оны психологияда «реминисценция құбылысы деп атайды.

  Ұмыту процесінде өткен материалға  ұқса екінші бір материал оқылса, бұл қайта жаңғыртудың сапасын  төмендетеді, бұл «ретроактивтік тежелу деп аталады (кері әсер(, бұрын есте сақталған материалдың екіншісіне бөгет жасауын «проактивтік» ілгері әсер ету деп аталады.

  

6. Ес саласындағы айырмашылықтар. Есті тәрбиелеу.

          Ес дәрежесі  бірдей екі адамның болуы мүмкін емес. Біреу өлеңді жылдам жаттаса, екіншісі санды жақсы жаттайды, үшіншісі ұмытшақ, төртіншісі көргенін есінде ұстағыш. Адамдар естің дәлділігі жөнінен де бір-бірінен ажыратылады. Естің дәлділігі- ешбір жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы түрде айта білуі, бұларды зейінді, зерек адамдар дейді.

Екінші біреулер қайта-қайта оқыса  да есіне түсіре алмайды. есте қалдыру  ұзақ-қысқалығымен де ажыралылады, бұл  естің беріктігі деп аталады.

       Естің жақсы  сапаларының бірі- даярлығы. Естің  қорынан кез-келген уақытта қажет нәрсені тауып ала білуді естің даярлығы дейді. Сонымен қатар есінің өрісі кең адам да болады.

әр адамның ес процесінің өзіндік  сипаты, даралық ерекшеліктері бар. ,яғни біреу есіне тез сақтап, анық қайта жаңғырта алады. Ал екінші бір адам шапшаң жаңғыртсада шала жаңсақ жаңғыртады. Біреу суретті, біреу сөзді, әнді, музыканы есте жақсы сақтайды.

     

 

 

  Есті типке бөлу әр адамның  еске түсіруде және есте қалдыруда  өзінше қолданатын әдіс-тәсілі  сияқты. Осыған сәйкес есті 4 типке  бөледі.

Есту	Көру	Қимыл	Аралас
Көбіне естігенін, тыңдағанын есіне  сақтайды. Есту есі күшті дамыған  оқушы дауыстап оқығанды жақсы ұғады, естігенін жаңғыртуы нәтижелі келеді.	Бұл типке бейім адам көзбен көргенін есінде ұзақ сақтайды. Еске түсіру кезінде  көбінде жаттап алған сияқты рет-ретімен айта бастайды. Себебі оның көз алдында оқиғаның желісі жүйелі түрде өтіп жатады.	Мұнда қимылмен түйсініп қабылдап, қайта  жаңғыртады. Қимыл типіне бейім адам көбінесе қимыл әрекетіне сүйенеді. М, қысқаша конспекті жасауы, схема, таблица, чертеж сызып алуы мүмкін.	Естің таза типі аз кездеседі. М, суретші, жазушы, актердің көру типі жақсы жетілген. М, Пушкиннің көру типі өте күшті  болғанбір бетті 2 ретоқып шығып  жатқа айта білген. Ал Моцарт, Рахманинов күрделі шығармаларды 1-2 рет естісе тез үйреніп алған.  Көбінесе адамдарда аралас типі болады. Бірде естігенімізді, бірде көргенімізді, бірде қимыл арқылы есте жаңғыртамыз

            

 Бала есінің дамуы мұғалімнің  жұмыс әдісіне, психологиялық  дайындығына байланысты. Алдымен  мұғалім есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың заңдылықтарын білуі тиіс.  Сонда ғана бала осындай әдістергі үйренеді. Мұғалім оқушылардың есін тәрбиелеуде олардың жас және дара ерекшеліктерін қатты ескереді. Сабақты баланың есң\інде жақсы қалдыру үшін мұғалім бала білуге тиісті нәрсені үнемі көзіне көрсетіп дұрыс қабылдай алуына қатты зер салуы қажет. Қолымен ұстатып, суретін салдырғаны дұрыс. К.Д.Ушинский «Алғашқы образдардың есте берік және барлық жағынан сақталып қалуының ерекше мәні бар, өйткені, балалардың еіснде оқыту арқылы жеткізілетін алғашқы образдар баланың есінде оп-оңай жәнеберік сақталатындығын көреміз деген. Баланың есін тәрбиелеп, дамыту ісін оның бүкіл тәрбиесімен байланысты жүргізген жөн.

 

ОЙЛАУ

Ойлау заттар мен ңүбылыстардың жалпы сипаттарын, олардың арасындағы табиғи байланыстары мен ңатынастарын бейнелейтін психикалың процесс.

Ойлау - таным процестерінің ішіндегі ең биік сатыда тұрған жоғарғы процесс. Дәлдеп айтқанда ойлау - адам баласына ғана тән меншікті психикалык, процесс.

Сыртта ауа райының қандай екенін білу үшін, мен үйден шығып тікелей бетімнің, қолымньщ терісі арқылы, бүкіл денеммен бүгін салқын немесе жылы екендігін сезе аламын. Бұл айналадағы шындықты түйсікпен қабылдаулар арқылы тікелей танудың жолы. Бірақ бізге ауа-райы туралы мәселені үйден шықпай-ақ шешуге болады. Терезенің сырт жағынан ілінген термометрді қарасаң біз сыртта едәуір салқын не жылы екенін дұрыс шешеміз. Білудің мүндай жолын, жанама түрде тану деп атайды, Өйткені, мұнда білім тікелей алынбайды, жанама түрде, бірқатар қүбылыстарды байқау арқылы ағаш бұтақтарының желден қозғалуы және бұл қүбылыстар мен ауа райының арасындағы байланысты түсіну арқылы алынады.

Білім алудың екінші жолы неғұрлым күрделі, бірақ оны алуға түйсіктер  мен қабылдаулар, заттар мен құбылыстар туралы дұрыс мәліметтер бере алмаған күнде мүмкіндік болады.

Ғалым-астрономның ғаламшарды көрмей тұрып математикалық есеп арқылы оның қайда болуға тиісті екенін анықтаған  жағдайы ғылым тарихында белгілі. Шындығында да, ғалымдар бірнеше жылдан кейін ерекше қуатты телескоп аркылы ол ғаламшарды тапты. Плутон ғаламшарының ашылу тарихы, нақ осындай.

Басқа бір мысал келтірейік. Маған  шыны стақанға ыстық су құю керек. Мен әуелі ыстық суды стақан сынып кетпесін, - деп аз-аздап құямын. Мен нақ бұл стақанның қалай боларын білмеймін, бірақ ыстық құйғаннан стақанның сынатынын талай көргенмін. Стақанның бұл сапасын мен барлық шыны стақанда болады деп қорытамын.

Бірақ күнілгері "ыстық болса", "бөлшектеніп сыну", немесе "салқын болса" "бүтін күйінде сақталу" қасиеттерін еске ұстамай қорыту мүмкін емес. Тек осындай де-рексіздеуден ғана, бұл бөліп алынған сапаларды заттардың белгілі түрлеріне таратамыз, яғни қорытамыз.

Сөйтіп, фактілер мен құбылыстарды дерексіздендіру, корыту, жанама түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және олардың арасындағы қатынастарды анықтау арқылы қол жететін таным процесі ойлау деп аталады. Ойлау сөзбен тығыз байланысты. Ойлаудың арқасында біз фактілермен қүбылыстарды біліп қана қоймаймыз, сонымен қатар олардың болу себептерін де түсінеміз. Ойлау бізге болашақ оқиғаны күн ілгері білуге мүмкіндік береді: күннің бұлттанып келе жатқанын көріп, біз жаңбырдың жауатынын болжап, білеміз. Мәселен, жердің жасанды спутнигін ұшырмастан бұрын ғалымдар оның орбитасын дәл белгіледі.

Егер таным процесі түйсіктер  мен қабылдаудың тікелей беретіндерімен тоқтайтын болса, адам өзіне керекті мәліметтерді өте аз жинаған болар еді. Біз жер үстінде өзімізге дейін не болғанын біле алмаған едік, өйткені өткен оқиғаларды қабылдағанымыз жоқ қой; Жердің Күннен ара қашықтығын белгілей алмаған болар едік, өйткені бұл қашықтықты тікелей өлшеу мүмкін емес. Адамның миында болып түрса да И.П. Павлов шартты рефлекстерді зерттей отырып, ми әрекеттерінің бірқатар маңызды заңдарын ашты.

Нак, адам ойы адамдарды білімнің құдыреттілігімен қаруландырды, оларға табиғат күштерін өздеріне бағындыруға мүмкіндік берді. Бірақ ойлау процестері біздердің түйсік пен қабылдаулар арқылы алған мәліметтерімізге сүйенеді, бұларды ес жоғалтпай сақтайды. Бұл психикалык; процестерсіз ойлаудың болуы мүмкін емес.

Ойлау дегеніміз - шындықты жалпылап бейнелеу болғандыңтан, ол адамның іс-тәжіриебесіне сүйене отырып, ойлау ісін атқарады. Ойлау сөзбен тығыз байланысты. Ой-дың тілсіз күні жоқ, өйткені, ойлау әрекеті адамдардың өзара қарым-қатынас жасауын тілейді. Бұл табиғи қажеттілік. Қоғам өмірінде жеке адамның әрекеті ой мен тілдің қатынасына байланысты дамып отырады. Тіл -адамдардың негізгі қатынас құралы. Ойлау мен сөйлеудің табиғаты әр түрлі болғанымен процесс ретінде, бір бағытта, бір арнамен өтіп жатады. Ғылыми-технологиялық прогресс ойлайтын машиналарды дүниеге келтірді. Қазіргі есептегіш машиналар өз жүмысының нәтижесін бағалай алады. Машиналар белгілі ережелерге сәйкес мәтінді бір тілден екінші тілге аударады, сөйлеп тұрған сөзді машина тіліне, яғни кодка айналдырады. Мәселен, осындай машина дойбы да ойнайды. Ол адамды ұтып та кетуі мүмкін. Бірақ оқып үйрену қабілеті жөнінен машина адамнан аса алмайды. Машинаға қарағанда адамның оқып үйренуі әлдеқайда жеңіл. Адам өзін машинаға ұтқызбас үшін өз өнерін жетілдіріп отыруы тиіс. Машинаға тәңірдей табынатын кейбір адамдар: "алдағы жерде бәрін машина істейді, о л қолын қусырып, әзір асқа ие болып қарап отырады", - дегенді айтады. Бүл - сөз енжар, әрекетсіз адамның сөзі. Машинаның алдына арнайы міндет қойып оған бағдарлама беретін - адам. Осы міндетті қоя білу үшін адамға мол білім қажет.

Бала тілі шықпай түрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналадағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның ойын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана, оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.

Ойлаудың физиологиялық негіздері  - үлкен ми сыңарлары қыртысында құралатын уақытша жүйке байланыстары (шартты рефлекстер). Бұл шартты рефлекстің екінші сигналдың (сөздер мен ойлаудың) әсерінен туады, екінші сигналдар реалдың шындықты бейнелейді, бірақ сөзсіз бірінші сигнал (түйсіктер, қабылдаулар, үғымдар) негізінде пайда болады. Ойлау процесінде сигнал жүйелерінің екеуі де бірімен-бірі тығыз байланысты. Екінші сигнал жүйесі қоршаған дүниеге шексіз хабарлар алуға мүмкіндік береді. Ойлау тек екі сигнал жүйесінің екеуінің де қатысуымен, бір қалыпты жүреді, бірақ, жетекші рөл екінші сигнал жүйесінде болады, өйткені, сөз мазмұны жағынан бай болып келеді.

Ойлау тәсілдері

Ойлау күнделікті өмірде кездесетін міндеттерді шешуден басталатын болғандықтан, адамда ойлаудың әдістері болады. Мұндай әдістерге талдау мен біріктіру, салыстыру абстракциялау мен нақтылау, қорыту жатады.

Талдау деп белгілі бір затты, құбылысты, процесті оның қүрамды элементтеріне, бөліктеріне, сипаттарына ажыратуды айтады.

Мәселен, бала оқуға үйренгенде мүғалімнің көмегімен, сөйлемнен сөзді табуға, сөзден буын мен дыбысты таба білуге үйренеді. Бүл талдау, ал біріктіруде дыбыс пен әріптен буын қүрауға, буыннан сөз, сөзден сөйлем құрастыруға үйренеді.

Мектеп оқушыларын жас өсімдіктермен  қалай таныстырады. Оларға өсімдікті  бөліктерге бөлгізеді: сабағы, жапырағы, бұтағы, тамырлар. Сонан соң бұл  бөліктердің атқаратын қызметтері айтылады.

Затты немесе құбылысты ойша да бөлшектерге бөлуге болады.

Адамға ой еңбегі процессінде кері ой әдістерін жасауға да тура келеді. Заттың жеке бөліктерін немесе элементтерін қосып біріктіруге де тура келеді.

Егер өсімдіктердің жеке бөліктерін сабағын, жапырағын, тамырын, бұтақтарын ойша бір бүтін етіп біріктірмесек, ол туралы түсінік ала алмайды.

Жеке элементтерді немесе бөліктерді бір бүтін етіп біріктіру әдісін біріктіру деп айтады.

Талдау мен біріктіру - ойлаудың аса маңызды әдістері.

Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажыратсақ, бүл талдау болады да кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсак;, біріктіру болады.

Талдау мен біріктірудің негізінде салыстыру деп аталатын ой әдістері пайда болады. Салыстыруда ұқсастық айырмашылақ қасиеттері айқындалады.

Салыстыру - бұл заттар мен олардың жеке элементтерінің, белгілерінің арасындағы үқсастық пен айырмашылықты белгілеу. Оқушының оқу жүмысында салыстыру әдісі үлкен роль атқарады.

Меселен, көбейту мен бөлуді, үшбүрыш  пен тікбүрыш, тоғай мен орманды, құл иеленушілік қоғам мен феодалдың қоғамды оқушы салыстыру арқылы терең түсініктер алады. Зерттеулер мынаны көрсетті. Төменгі класс оқушылары заттардың бір-бірімен ұқсастығын бірден айыра алады, ертеде біз салыстыру барысында қосымша затты берсек. Егер де 3-сурет көрсеткен үй жануарлары салынған сиыр, қой, және ит оқушылар сиыр мен қойдың көптеген ұқсас белгілерін табады.

Бала үшін салыстырудың қиындығы мынада: біріншіден ол "салыстыру" дегеннің не екенін мүлде білмейді, ал екіншіден, осы операцияны оның алдына қойылған мөселені шешудің өрісі ретінде пайдалана алмайды. Бүл балалардың жауабынан көрінеді. Мәселен, алмамен шарды салыстыруға бола ма? - "Жоқ, болмайды", деп жауап береді бала, алманы жеуге болады, ал кішкене шар домалап кетеді, ал басқа біреуі жібін бос қоя берсең, үшып кетеді. Сүрақ басқаша қойылған кезде: апельсин мен алманы жақсылап қарап ал да, олардың немен үқсайтындығын айт" олардың екеуі де домалақ, екеуін де жеуге болады, "Ал енді айтшы, олар несімен бір-біріне үқсайды, олардағы өзгешелік қандай?" - "Апельсиннің қабығы -қалың, ал алманікі — нәзік, Апельсин сап-сары, ал алма көк және дәмді болып келеді