Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

 

 

Естің типтері.Әр адамның ес процесінңіөзіндік  сипаты даралық өзгешеліктері болады. Яғни біреу есіне тез сақтап, анық қайталай жаңғырта алады. Ал екінші бір адам шапшаң жаңғыртсада, шала, жаңсақ жаңғыртады. Енді біреу суретті, екіншісі бір сөзді, кейбірі әнді, музыканы ескежақсы сақтайды. Есті типке бөлу әр адамның еске түсіруде және есте қалдыруда өзінше қолданатын әдіс-тәсілі сияқты. Осыған сәйкес есті 4 типке бөледі.

есту	Есту типіне бейім адам көбіне естігенін, тыңдағанын есіне сақтайды. Есту есі  күшті дамыған оқушы дауыстап оқығанды жақсы ұғады және естігенін  жаңғыртуы нәтижелі келеді.
көру	Бейім адам көзбен көргенін есінде ұзақ сақтайды. Еске түсіру кезінде көбіне жаттап алған сияқты, рет-ретімен айта бастайды. Себебі оның көз алдында оқиғаны жүйелі түрде өтіп отырады М: Пушкинннің көру типі күшті болған
қимыл	Мұнда қимылмен түйсініп, қабылдап, қайта жаңғыртады. Қимыл типіне бейім адамдаркөбінесе қимыл әрекетіне сүйенеді. М: оқып материалды қысқаша конспекті жасауы, материалдың мазмұнына сәйкес схема, таблица, чертеждерсызып алуы. Композитор Моцорт, Рахманинов күрделі музыкалық шығармаларын 1-2 рет естісе тез үйреніп алу қабілеті жоғар болған.
аралас	Естің таза түрі аз кездеседі. М: суретнінің, жазушының, актерлардың көру типі жақсы  жетіледі.

 

Ес процесі

Жоспар

1. Ес туралы жалпы ұғым
2. Естің түрлері
3. Ес процестері
4. Елестету және оның ерекшеліктері
5. Ұмыту және оның түрлері
6. Ес саласындағы айырмашылықтар. Есті тәрбиелеу

 

1. Ес деп қоршаушы өмірдегі  заттар мен құбылыстарды мида  із ретінде қалыптастырып, сақталынып  және қажет кезінде қайта жаңғыртылуын  айтады.

Қоршаушы өмірдегі заттармен құбылыстардың  мида із ретінде қалыптасуы үшін:

Ес процесі
Қалыптасуы	Сақталынуы	Қайта жаңғыртылуы
а) заттар мен құбылыстардың әсер ету қуаты болуы керек ә) түйсіну мүшелерінің жұмыс істеу сапасына байланысты. б) мидың физикалық, физиологиялық жұиыс істеу сапасына байланысты	а) қайта жаңғыртылумен байланысты. Егер оқиға қайталанбаса ұмытылып кетуі мүмкін.ал егер жиі әсер болса, ұзақ уақыт сақталынып, біраз уақытқа дейін ұмытылмайды.адамның ми клеткалары белгілі бір құбылыстарды, іс-әрекеттерді сақтап, із қалдырып отырады. ә) адамның темпераментіне байланысты. Егер адам таза холорик болса және аралас холерик – меланхолик темпераментіне жататын болса, оқиғаны ұзақ уақыт есте сақтай алады және есіне түсіруде көп қиналмайды. Ал сангвиник – флегматик болса, оқиғаны есіне сақтауы онша терең болмайды, көп жағдайда ұмытып етеді. Еске түсіргенде біраз ойлануды қажет етеді. б) адамның мінезіне байланысты. в) адамның жан-жағына мән беріп қарауы, өзін басқаны бағалауы, адамдарға қарым-қатынасы, еңбекке араласуына байланысты. Әр адамда естің сақталу көлемі әртүрлі дәрежеде өтеді.	а) Қайта жаңғыртылу адамның алдына қойған мақсатына, ә)теппераментіне, б) мінезіне,  в) қабілетіне,  г) ойлауына байланысты.

 

           Адамның  есі қандайдаболмсын психикалық  процестен өтеді.кейде есті адамныің жеке басының сапалық көрінісі деп те атауға болады.

          Естің  тікелей мазмұны, яғни қаншалықты  есте сақталуы, ал жаңғырту ойлау  мен сөйлеудің мазмұны. Сонымен  қатар естің мазмұны адамның  өмір тәжірибесінің, білім көлемінің  мазмұны болып саналады. Бұл жағынан алғанда әр адамда өзінше айырмашылықтар болады. Адамның тарихи дамуы, ғылым мен техниканың дамуы адамның есінің мазмұнын күрделендіріп, көлемін арттырып отырады. Мысалы, ерте уақытта ғылым мен техниканың жаңа дами бастаған кезінде, сол кездері адамның есінің мазмұны қазіргі замандағы адамдардың есінің көлемімен салыстырғанда айырмашылықтары бар. Адамның есінің мазмұны жануарлардың қайсысымен салыстырса да әрі сапалы, әрі көлемі жағынан айырмашылықтары бар. Бұл ең алдымен адамның ойлауы мен сөйлеуімен байланысты. Сөздік атаулық сипаттамалар арқылы кейбір көрмеген, білмеген оқиғаларды, заттық көріністерді мида сақталынып елестетеді, белгілі бір жағдайда оны есте қалдырамыз, оны түсінеміз және оған сипаттама береміз, ал жануарлар болса тек нақтылы заттық көріністер түрінде ғана өтеді. Мысалы, адам көптеген құбылыстарды, оқиғаларды сөзбен бейнелеп, екінші біреуге түсіндіре алады. Соның нәтижесінде тыңдаушы адам сол затты көрмесе де, оқиғаның ішінде өзі араласпаса дажалпы мағлұмат, түсінік алады.

 

2.Есті түрге бөлу әр адамның  нені есте қалдырып, нені есіне  түсіруінебайланысты болады.

ЕСТІҢ ТҮРЛЕРІ	МАЗМҰНЫ
1. ҚИМЫЛ ес	Қимыл есі арқылы сан алуан қимыл  әрекеттің, соның жасалыну тәсілін  есімізге сақмаймыз. Керекті кезінде  есімізге түсіреміз. Қимыл есі өте күрделі өтеді. Мысалы, жас бала ең әуелі қимыл-әрекеттің алғашқы көрінісі қол-аяғын қимылдатуға сонан басын ұстауға, еңбектеуге , жүруге үйрене бастайды, яғни белгілі бір қимыл-әрекеттермен шұғылдана бастайды. Адамдағы қимыл есінің орталығы I. вегетативті нерв жүйесі II. жұлын  III. мишық Мидың құрылысының жұмыс істеу  қабілеті қимыл есімен байланысты. Қимыл есі тек қана қимыл-әрекетін керек ететін жүріс, тұру, яғни қимылдың, еңбек әректеінің ғана мазмұны емес, сонымен қатар адамның ойлауы мен сөйлеуінің мазмұны болып келеді. Қимыл орталығы жақсы жетілгенде жақсы  қол өнер шебері, спорт саласында өтежақсы табыстарға жетуі мүмкін. Мысалы, әріп таңбаларын жаңадан үйренген кездебала жазуға қатысатын қолыныңқозғалыстарын есінде сақтайды.
2. СӨЗ -ЛОГИКАЛЫҚ ес	Жеке сөзді, күрделі ойды, ой қорытындыларын, дыбыстарды сезу, ажырату, оны құрылстру  жолын айтады. Адамның миының маңдай бөлігі сөз логикалық естің орталығы болып табылады. Сөз логикалық  ес мидың құрылысындағы ерекше жетілген құрылысына байланысты. Мидың маңдай бөлігі жақсы жетілген адам өте жақсы сөз шебері болуы мүмкін.(ақын, жазушы, шешен)
3.БЕЙНЕЛІК(образды) ес	Түрлі заттық көріністерді есте қалдыру  және соны еске түсіру жолын айтады.ми қабығының астыңғы бөлігінің  жұмысы бейнелік естің орталығы болып табылады.осыған байланысты мынадай тұжырым бар: егер мидың желке бөлігі жақсы жетілсе өте жақсы суретші болуы, ал егер самай бөлігі жақсы жетілсе жақсы музыкант болуы, егер мидың төбебөлігі жақсыжетілсе жақсы өнер шебері, ал I сигнал жүйесі, әсіресе көру орталаығы жақсы жетілген болса, онда жазушы болуы мүмкін.
4. ЭМОЦИЯЛЫҚ ес	Алуан түрлі сезім көріністерін, адамның көңіл-күйін, қуаныш-ренішін, қорқыныш көріністерін есте қалдыру, қажет  кезінде еске түсіру жолын айтады.Эмоциялық  ес адамның күнделікті өміріне өте қажет. Өйткені эмоциялық ес даманың энергия ресурсы.

 

 

 

3. Ес процестері

Ес өте күрделі процесс, оныңөзі  бірнеше жеке процестерден тұрады. Олар: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту

 

 

Ерікті еске түсіру  деп адамның алға қойған мақсатына  байланысты оқиғаларды еске түсіруі.осы арқылы адам күнделікті өмірдегі оқиғаларды заттық көріністерді еске түсіре алады.бұлардың өзі әр адамның темпераментімен тығыз байланысты. Мысалы, холерик тез есіне түсіреді, ал флегматик тез ұмытады.

Еріксіз еске түсріу мына 3   заңдылыққа негізделген. Іргелестік заңдылығы. Егер нерв клеткасының біреуі ерекше қарқынмен жұмыс істеп жатса (оқу процесі кезінде) сол клетка өзінен биоток бөліпбелгілі бір қуатты бөліп шығарады. Содан кейін екінші бір клетка жұмыс істесе, онда 1және 2 клеткалапрда ауыспалы индукция нерв байланысы болады. Егер мидағы бір клетка өте қуатты биоток бөлсе, онда оның әсері көршілес клеткаларға тарап, сол клеткалардағы бұрыннан қалыптасқан іздерге әсер етеіп, соның нәтижесінде ұмыт болған оқиғалар біртіндеп еске түсе бастайды. Ұқсастық заңдылығы. Кейде адам белгілі бір іспен шұғылданып отырғанда сол іс-әрекетке ұқсас оқиғаны еріксіз есіне түсіреді. Мысалы, оқу процесінде оқушының материалдарды ұқсастыруы және адамның заттық көрінісмтерді ұқсатуы жатады. Қарама-қарсылық заңдылығы. Адамның қазір қабылданатын заттық көріністері ерекше болып келетін болса, адамда ылғи да соған қарама-қарсы ойға еріксіз түсе бастайды.

ЕРІКТІ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ - өзі механикалық  және мағынасын түсініп барып  есте қалдыру арқылы пайда болады.алдына мақсат қойып арнаулы тәсілдер қолданып есте қалдырсақ, бұл ерікті есте қалдырудың мазмұны болып табылады.ерікті есте қалдыру ұғып алу, мақсатына байланыстыәрекет, әдіс. Белгілі бір оқу материалын, анықтаманы, заңдылықтарды, формаларды есте қалдыруға, үйреніп алуға, ұмытпауға алдына мақсат қойсаесте қалдыру нәтижелі болады. Яғни адам нені еске қалдырғысы келсе, соғанмән беріп,бағыт алады.

 

ЕРІКСІЗ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ – адамның  өмір тәжірибесінде кездесетін құбылыстар, күнделікті оқиғалар, адамдармен сөйлескен сөзінің мазмұны, көрген фильмдері, үйренейін деп мақсат етпеген оқылған кітаптарының мазмұныесінде еріксіз қалады. Адам өміріне, қажет мүддесіне мақсат, тілегіне байланысы жоқ оқиғалардың есте қалу аз болады. Сонда еріксіз есте қалдыру деп, жалпы түйсіну мүшелерінің қандай да болмасын сигналды қабылдауға дайын тұруынабайланысты, олардың көбінесе өздігінен есте сақталуын айтады

 

МЕХАНИКАЛЫҚ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ- бұл материалдың  жеке бөліктерінің арасындағы мағынасына көңіл аудармай рет-ретімен жаттау, яғни ішкі мазмұнын қадағаламай сыртқы байланыстарын түсінбей есте қалдыру. Мысалы, оқушы сабаққа дайындалу барысында тапсырманы 5-6 рет оқып шығып, сабақ үстінде оқулықта не жазылғанын ретімен айтып, тосыннан берілген сұраққа жауап бере алмайтын кездері жиі болады. Сонымен қатар шет тілі, ғылымның қиын атаулары, көше кісі аттарын әсіресе шетел азаматтарының механикалық есте қалады. Кейде тілді үйрену жолдары, сан түрлі символикалардың белгілерін жаттау кезінде көпшілік жағдайда, мағынасына түсінбей барып есте қалдырады.

 

МАҒЫНАСЫН ТҮСІНІП ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ- материалды жақсы ұғынып, терең түсініп, мағыналы байланыстарын анықтай отырып еске түйіп алу. Қандай да болмасын оқиғаларды есте қалдыру үшін оны бұрыннан білетіноқиғалармен байланыстыру тиімді. Қорыта айтқанда механикалық есте қалдыру мен мағынасына түсініп барып есте қалдыру адамның оқиғаларды, заттық көріністерді есте ақалдыруына, сақтауына пайдалы. Мысалы, өлеңді тек мағынасына түсініп есте сақтау мүмкін емес. Оны бірнеше рет қайталау арқылы есімізде қалдырамыз. Сол сияқты тарихи-деректерді, оқиғаларды жүйелі түрде талдап, сонымен қосымша хроникалық даталарды есте сақтау керек. Егер үйреніп отырған материалдың байланыс қатынасын елестететін схеме, чертеж, сызба жұмыстары жасалынып отырса, онда адамда есте қалдырудың сапалары жоғарылай түседі.

 

МНЕМОНИКАЛЫҚ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ-«мемоника» грек тілінен аударғанда «жаттау  өнері» деген мағына береді. Мнемоникалық есте қалдыру деп материалды жасанды, әдіс-тәсіл арқылы есте қалдыру жолын  айтады.

 

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ- белгілі бір уақыт аралығында дәл осы мерзімде болып жатқан оқиға, құбылыс, заттарды қатесіз дәлдікпен есте сақтау жолын айтады.

Мысалы, бірнеше уақыт өткеннен кейін адам әлгі қабылдаған оқиғалар жөнінде қабылдағаны жойылып  кете отырады. Оларға тексті басуда секретарь-машинисткалардың есі, яғни ол әр сөзді, фразаны дәл есіне ұстайды, бірақ бірнеше уақыттан кейін ұмытылып кетіп отырады. Сол сияқты аудармашылар мәтіннің фразаларын тек аудару үстінде есінде дәл сақтайды. Ал жаңа фразаға ауысқанда алдыңғысын біртіндеп ұмытылады. Сонымен қатар қысқа мерзімді есте қалдыру стенографисткаларда, оператор жұмысын бақылағанда байқалады. Бұл құбылыстардың өзіндік мақсаттылығы бар, егер ескі бұрынғы цифрлар адамның есінде қалса, үнемі тұратын болса, мида одан кейін жаңа цифрларды қадылдау мүмкін дігі болмас еді.

 

ҰЗАҚ МЕРЗІМДЕ ЕСТЕ ҚАЛДЫРУ- қабылдаған материалды ұзақ, әрі тұжырымды түрде  ест есақтаумен сипатталады.Ұзақ мерзімді есте сақтау әсіресе оқу процесі  кезінде өте қажет. Бұл адамның  білім көлеміне, өмір тәжірибесіне, мінезіне, темпераментіне байланысты.

 

Қайта жаңғырту және тану
Еріксіз есте қалдыру	Арнайы есте ақлдыру
Адам алдына мақсатқоймайды. Мұны іс-әрекет барысы туғызып отырады  қайта жаңғыртудың осы түрі көбінесе адамның үнемі айналысатын әрекетімен мазмұндас болады. Мысалы, музыкант мелодияларды қалай болса солай жаңғырта береді. Еріксіз қайта жаңғырту кездейсоқ туып отырғанмен, ол белгілі жүйеде жүріп жатады. Мысалы, мұғалім жаңа сабақты түсіндіргенде мүмкіндігінше балағабұрын өткен шығармаларды көбірек беретін болса, мұндайда оқушының білетін шығармалары өзінен-өзі қатйа жаңғырып, ол білгеннің үстіне білетүседі.	Мақсат қоюмен, ерік күшін жұмасумен, арнаулы әдіс, тәсілдер қолданумен жүзеге асады. Арнайы қайта жаңғырту - әдейілеп еске түсіру, ойлаумен тығыз байланысты., өте белсенді процесс.

 

Қайта жаңғырту әдістері:

1. Көлемі үлкен шығармаларды қайта жаңғырту үшін жазбаша немесе ойша оның жоспарын жасау қажет. Жоспар жасаудың өзі қажетті шығарманы жинақты , белгілі арнаға жүйелейді. Мұның өзі қайта жаңғыртудың сапалы болуына көп жәрдемін тигізеді.
2. бұрын оқылған, қабылданған обьектілерді бір-бірімен салыстырып отыру. Мұнда нәрселердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары тез ажыратылады.
3. ассоцияларды, бұлардың мағыналы байланыстарын пайдаланған жөн. Мұндайда адам мағыналы нәрсені қазық қылып, ұмытқанын соның төңірегінде есіне түсіреді.
4. оқыған нәрсеге жауапкершілікпен қарау, мұнда табандылық, тұрақты қызығудың болуы

 

Қайта жаңғыртуды тану процесінен ажырату  керек.

 

Тану – қайта жаңғыртудың  қарапайым түрі. Тану- бұрын қабылданған және қайтадан кезіккенде көрінетін ес процесі. Тану адамдардың қабылдау саласындағы ерекшеліктеріне қарай түрлі дәрежеде көрінеді. Мысалы, біреу бір нәрсені тез , толық таниды, ал екіншісі мұны мүлде тани алмайды, үшінші сі шала таниды, төртіншісі қате таниды. Дұрыс тану үшін адамның көзі төселіп үйренген, өмір тәжірибесі мол, бақылағыш болуы шарт. Ес процесінде болатын қателардің көбісі дәл, жетік тани алмаудан, ал дұрыс тани алмаудың өзі алғашқыда зер салып, жөнді қадылбай алмаудан болады. М, адам алғашқы рет бір жерге келгенде оған көп нәрсе таныс, өзі бұрын осындаболғандай көрінеді. Мұндайда ол ертеде ұшырасқан нақты біржағдайға ұқсатады.

 

4. Елестету және оның ерекшеліктері