Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

Ұжымдық қарым-қатынас жасаудың негізгі  объектісі- адамдардың ұйымшылдығы  мен бірлігі, топтағы психологиялық  ахуал, әрбір ұжым мүшесінің көңіл-күйі, серкегтігі, болашақ мақсат-мүддесі әлеуметтік психологияда өзекті жайт ретінде дара түрді қарастырылады. Бұл мәселелердің бәрі ұжымдық мүдде деп саналады.

Қарым-қатынастың мән-жайын зерттеу  тәсілдері

Американдық психолг әрі социолг Дж. Морено шағын топтағы социометриялық әдісті ұсынған болатын. Бұл әдіс бойынша ұстаздар мен тәрбиешеілер, шағын ұжымдардың жетекшілері, өнідістік-кәсіптік мекемелердегі топтардың басшылары қарамағындағылардың өзара қарым-қатынасын анықтай алады. Бұл тәсілдің негізгі өлшемі (критерий) әр қилы. Басты мақсаты- топ ішіндегі адамдардың тілегі мен мүддесін анықтау. Топтағы адамдардың өзара қарым-қатынатарының үйлесімді болуы, немес бірін-бірі ұнатуы, ұнатпауы олардың сезімдік-эмоциялық күйлеріне байланысты. Топ ішіндегі қатынастар социограммасы мен адамдардың таңдаудан көрсететін матрицалық кесте. Матрица кестесінде 1,2,3 деп көрсетілген рим цифрлары таңл\далған серіктер ретін білдіреді,ғ ал-«-« белгісі партада біргі отырғысы келмейтін құрбыларды көрстеді. 1 цифр бойынша таңдалғандарпды социограмма жасап көрсетуге болады. Ол үшін сыныптағы экспериментке қатыстырылған оқушыларды таңдау алған санына сәйкес 5 топқа бөлу керек. 1 топқа таңдауды көп таңдағандар жатады. Олар- топ ішіндегі «ұйытқы». 2 топтағылар құрбылары арасныда беделді. Олар 25-75 пайыз таңдау алған. 3 топтағылар – ішінара, 25 пайыз таңдалғандар. 4 топ- бірде-бір таңдау алмай, елеусіәз қалғандау. 5 топтағаылар- құрбьылары жаратпай не менсінбей, бірп партада отырғысы келмейтіндер.

Социограмма құрастыру үшін ұлдар  үшбұрыш, қзыдар дөңгелек белгісімен таңбаланады. Социограммада ұлдарды шеңбер диаметрінің оң жағына, қыздарды сол жағына орналастыру керек.

Кіші топтағы оқушылардың өзара  қарым-қатынасыфның тұрақтылығы оқу-тәрбие істерін тиісді әдіс-тәсілдер қолдана  отырып жүргізгенде жемісті болмақ. Социограммалық зерттеу әдісін 4-6 айда бір қайталап, шәкірттердің өзара қатынасын анықтап отыру белгілі бір нәтиже береді. Бұл социограммада оқушылардың топ ішіндегі өзара қарым-қатынас түрдері көрсетілген. Қойылған сұрақтар таңдау критерийлері делінеді. Топтағы адамдардың жағдайын және оның өзгелермен қарым-қатынасын анықтау үшін сыналушыға, мыаалы, «Сен туған күніңе кімдерді шақырар едің?» деп сұрақ қойып, «1- кімді, ол келмесе, 2- кімді, оның жағдайы болмай қалса, 3- кімді қалар едің « деп анықтау керек. Сыналушыға теріс жауап беруді талап ететін сұрақтар да қойылуы мүмкін. Мысалы, «сен кіммен бір партада отырғың келмейді» деген сұрақ қойылады. Таңдаудың дұрыс және теріс түрлерін шеңберге белгілеуге болады.

Жоғарыда аталған диффузиялық топтың тағы бір ерекшелігі – бұл топтағы адамдардың өзара үйлесім тауып, бір-бірімен сыйысымды болатындығы. Мәселен, ұзақ сапарға шыққан кеме экипажы, ғарышкерлердің әлемдік кеңістікте ұзақ бойы бірге болып, өзара тіл таюысуы. Адамдар арасындағы үйлесімділік қатынастар гомеостат аспаптары арқылы зерттеледі. Бұл тәсілде адам оргаизмі мен жүйке  жүйесінің қоршаған ортаның қиын жағдайына икемделу мүмкіншіліктер арнайы жасалған үлгі бойынша қарастырылады.

Ұйымшылдық пен бірлік топтардың  тәжірибелік іс-әрекеттерінің мақсат-мүддесімен байланысты. Мұнда жоспарланған істерді қалайда жүзеге асырып отыру көзделеді. Топ ішіндегі тағы бір жайт- жеке адамның топтың атқаратын іс-әрекеттеріне илануы. Бұл-психологияда ерік сипаты. Илану адамның көнгіштігімен анықталады.

Топтар мен ұжымдардың психорлогиялық ахаулы диференциалдық диагностика  тәсілімен зерттеліп, олардың бағыт-бағдарынан, іс-әрекет түрлерінен келешекте нендей нәтижелер күтуге болады деген мәселе негізгі мақсат етіп қойылады. Дифференциалдық  диагностиканың қазақша мағынасы әр қилы іс-әрекеттер мен құбылыстардан туындайтын нәтижелерді болжап, олардың мән-жайын танып білу деген түсінікке саяды.

Шағын топтар мен ұжымдардағы адамдардың өзара қарым-қатынасы және олардың  өздеріне серік іздеп, әріптестерп  таңдауы адам психологиясындағы өзіндік маңызы бар мәселе болып табылады. Қарым-ақтынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық-әлеуметтік және психологиялық негізі, ең алдымен, адамның күнделікті тіршілік қажеттілктерін қанағатандіру мақсатымен байланысты екендігі айқын.

 

ЖЕКЕ АДАМНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ТЕМПЕРАМЕНТ

ТЕМПЕРАМАЕНТ дегеніміз- әр адамның  ойлау өрісі, сезім көрінісі, қимыл  әрекетінің пайда болуы жылдамдығы, әрі оның қуатын айтады.

Темпераменттуралы ой-пікрірлерғылымда өте ертеден басталған. Ерте кезден бастап грек оқымиыстылары адамдарды зерттей отыра, олардың бір-бірінен айырмашылығын байқап, бұның неге байланысты екенін түсіндіруге тырысқан. Грек оқымыстыларының ойынша адамдардың бір-бірінен айырмашылығы адамның денесіндегі кейбір сұйық заттардың организмдегіпропорциясының мөлшеріне байланысты деген . олар мыналар:

ҚАН

ШЫРЫН

ҚАРА ӨТ

САРЫ ӨТ

Мұны гректер сұйықтықтардың қосындысы, яғни крозис. Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераманттің әртүрлі болуы  организмдегі осы сұйықтықққа байланысты деп айтқан. Гиппократ организмдағы сұйықтықтардың бір-бірінен басы болуы, кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге болады деген. Яғни ол мидың жұмысын түсіне білген. Сонымен қатар Гиппократ мидың өзін организмдегі бездерінің бірі деп атаған. Ал латын оқымыстылары бұл терминді тексере келе, темпераментум деп атаған.

          Ежелгі  Грецияның белгілі ғалымы дәрігер  Гиппократ (460-356) б.э.д еңбектерінде  бұл жөнінде де біраз пікірлер  айтылған. Сұйықтардың мөлшеріне  байланысты адамдарды белгілі  бір топқа бөле бастаған.осының негізінде грек оқымыстылары темперамантің 100-ге шуық түрін ажыратқан.

          Бұл  жүйе көбінесе адамның жеке  басыныңкөріністерін, әсіресе мінездің  және басқа психикалық процестерді  қамтыған, бірақ темпераменттің  түрінің соншалықты көп болуы, олардың өзін бір-бірінен ажырату қиынға түскен.

      Кейіннен Рим империясы  тұсында латын оқымытылары қайта  қарастырып, оны сан жағынан азайтып, 13 түрді ажыратқан. Мұны психологияда  Рим дәрігері Геланмен байланыстырады.

          Галеннің  пікірі. Организмде жылылық басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, ал денесі салқын болса, адамның темпераментінің баяулайтынын айтты. Бірақ бұл да толық классификация жасай алған жоқ. Т

 

 Орта ғасыр ғалымдары темпераментті  организмдегі химиялық заттардың құрамына байланысты. Түсіндіруге тырысқан. Кейіннен темперамент адам организмінің түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда қан айналу жүйесіне, зат алмасуға, ішкі секреция бездерінің жұмысына байланысты деген.

         Неміс философы  Кант (1724-1804) өзінің «антропология» деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ оның бір қателігі, темперамент пен мінезді бір деп қарастырды.

17 ғасырдың аяқ кезіне дейін  Канттың пікірі дұрыс деп икелген.

18 ғасырдан бастап, әсіресе медицина , физиология ғылымдарының шығуына байланысты. Темпераментті қайта қарастыра басталған. Осының негізінде темперамент туралы басқа пікір айта бастады. Әсіресе тепмерамент туралы пікірлер 19 ғасырдың аяқ кезінде қарқынмен дами бастаған.

        М: неміс  анатомы Гейне темперамент түрліше  болуы нерв жүйесінің тонусына  байланысты десе, орыс анатомы  Зеланд қозғалыстың жылдамдығы  мен біркелкілігіне байланысты.

  Көрнекті орыс физиологы  , әрі педиатры Левсгарт темперамент  қан сауытының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп тұжырымдаған.

 

Темпераменттің физиологиялық  негізін ғылыми тұрғыдан түсіндіре  білген академик И.П.Павлов. ол темперамен нерв жүйесіне байланысты деген.        

 

ТЕМПЕРАМЕНТ
ХОЛЕРИК	САНГВИНИК	МЕЛАНХОЛИК	ФЛЕГМАТИК
Ойлау өрісі, сезім көрінісі, қимыл  әрекеті тез пайда болады, әрі  қуатты. Сөйлеу процесі тез, әрі мәнерлі, сөйлеп тұрған кезінде беттің, қолдың қимылын орынды жасайды. Ойлау процесінде – ой қорытындысын тез, әрі тұжырымды жасайды. Өз ойын түсінікті,әрі анық жеткізе алады. Қабылдауы- біреудің айтқанын тез  қабылдайды. 1-2 рет оқығанын тез қабылдайды. Ес процесінде – есінде өте жақсы  сақтайды.Қайта жаңғыртуы тез. Сезім процесінде- өте қызу қанды, өзінің пікірін дәлелдей біледі.    Дұрыс тәрбие берген жағдайда бұл типтің өкілдері ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, ұжыммен пікірлесе алатын, оны басқара білетін жан-жақты жетілген адам болуы мүмкін. Егер жас кезінен бастап тәрбие дұрыс жолға қойылмаса, өте қауіпті тип.    Герк оқымыстыларының болжамы  бойынша , бұл типтің өкілдері меклекет басшысы, өкімет басқарушы , кем дегенде шағын ұжым басқарушысы болуы мүмкін.	Ойлау өрісі, сезім көрінісі, қимыл  әрекеті тез пайда болады., бірақ  қуаттсыз. Сөйлеу процесінде анық, мәнерлі  сөйлейді, қимыл әрекетін орынсыз  жасайды. Сезім көріністерінде эмлцияға тез беріледі. Ойлау процесінде –ой қортындысын асығыс жасайды, сондықтан ойы шашыраңқы болдаы. Қабылдау процесінде тез қабылдайды. Ес процесінде- тез есіне сақтап, қайта жаңғыртуы кезінде іске түсуі шамалау. Сезім көріністерінде, мысалы: достыққа өте берік, қайтадан тіл табысып кетеді.саяси моралдық сезімде өз халқына, өз ұлтына, ұлттық дәстүріне, елін, жерін сүюге бейім.  Грек оқымыстыларының айтуынша  бұл типтің өкілдері артист  болуы мүмкін.	Ойлау өрісі, сезім көрінісі, қимыл әректеі баяу пайда болады., бірақ қуатты тип. Өте баяу қимылдайды. Сөйлеу процесінде асығыстық байқалмайды. Дауыс екпіні бірқалыпты. Қабылдау процесінде өте баяу қабылдайды, бірақ бірнеше қайталап оқығанды ұнатады, есінде ұзақ сақтайды. Өте сезімтал. Сәл нәрсеге ренжіп қалады. Бүкіл оқиғаны  аса сезімталдықпен көңіл аударады. Сезім көріністерінде тез достасыр кете алмайды. ұжыммен араласуы тез пайда болмайды.ұжымда өз пікірін қорғай алмайды. айтайын деген өз ойына, өзі сезімсіздік білдіреді.    Грек оқымыстыларының болжамы бойынша бұл тип өкілдері сауда саласында қызмет атқаруы мүмкін.	Ойлау өрісі, сезім көрінісі, қимыл  әрекеті баяу пайда болады. Әрі  қуатсыз. Бұл типтің ішкі сезім көрінісі, эмоциялық қозуы бет мимкиасынана байқалмайды. Қозғалысы мәнерсіз, сөйлеп тұрған кезе қол қимылы жоққа тән. Бірақ еңбекке қабілеті өте жоғары. Бастаған ісін жайлап аяғына дейін жеткізеді. Ұжымнан оқшау жүргеді қалайды. Өз пікірін біреумен бөліспейді.   Грек оқымыстыларының болжамы  бойынша бұл тип өкілдері құлдар  болуы мүмкін.

 

 

МІНЕЗ

Мінез деп әр адамның өзіне басқа  адамға, қоршаған ортаға қарым-қатынасын  және беретін бағасын айтады. Мінез (характер) деген грек тілінен аударғанда (белгі, бейне, ерекшелік) деген мағына білдіреді. Адамдардың қоршаған ортаға қарым-қатынасы әр түрлі болады. Басқа адамға, ұжымға, еңбекке , міне осындай ерекшелікке байланысты адамдар бір-бірінен белгілі бір айырмашылықта болады. Бұл қарым-қатынастар адамның мінез-құлқының түрлі әрекеттерінде көрінісбереді.

          Ежелгі  грек оқымыстыларынәр адамдағы мінез көрінісі әр түрлілігі ойландыра бастаған. Мінез жеке бастың кейбір сапалық көріністерімен байланысқан, әсіресе темперамент пен қабілет.

   Темперамент мінез құлықтың  көрінуіне әсер етеді. М: холериктің  қуаттылығы қайнаған іс-әрекетте  байқалады. Флегматикте баяу, сабырлы іс-әрекет. Жоғары қабілеттің болуы адамдарда мынадай мінез-құлықтың сапасының қалыптасуына негіз болады. М: ұжымшылдық, өзіне қатаң талап қоя білу, өзінің өз ісіне сын көзбен қарау, қиыншылықты жеңе білуге, ұжымшылдықпен жұмыс ыстей білуге;

          Мінез  туа пайда болмайды. Мінез қоршаған  орта әсерінен өзінің өмір  тәжірибесімен дамып қалыптасып  отырады. Абай тілімен айтқанда  «Егер мен закончик болсам, мінезі  өзгермейді деген адамның тілін  кесіп алар едім»

Жоспар

1. Мінезбен темпераменттің ұқсастығы
2. Ұлттық мінез
3. Мінездің құрылымы мен қасиеттері
4. Мінез және темперамент
5. Еліктеу және оның адам мінезін қалыптастырудағы ролі
1. Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық ерекшелігімен ерекшеленеді. Адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез»- грек тілінде «характер» деген сөзден шыққан «із қалдыру» деген мағына береді. Психологияда бұл адамға байланысты ұғым.  

          Мінез  - әрбр адамның жеке басына  тән өзіндік психологиялық қасиеттер  мен ерекшеліктердің жиынтық.  Мінез ерекшеліктері- адамның дара өзіндік психикалық қасиеттері. Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда оның оқиғаға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік жігеріне, көңіл-күйіне, зейініне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соныңі нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерініңерекшеліктерін айқын аңғартады. Тұңғыш рет адам мінезінің даралық ерекшелігін ертеден грек философы Теофраст (б.эд. IV-IIIғ) , бірақ ол мінез адамның адамгершілік сапасына тән қасиет деді.XVIII ғасрыда Лабрюгер де оны қолдаған. Алғашқы кезде мінез адамның әлеуметтік –адамгершілік ерекшелігін білдіреді. Мінез адамның туа пайда болған фенотипі деген.  XIX ғасырда француз ғалымы А.Бен мінезді тек психикалық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімнің және ерік ерекшелігінің қасиеті деп санады. Т.Рибо мінез сезім мен ерік ерекшелігі деді. Орыс медигі әрі педагогы П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті деді. И.Кант (XVIII ғ) мінезді темпераментпен салыстырып оын адада жүре пайда болатын қасиет деді. Ол адамның дара қасиеттеріндегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жүре пайда болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетеді. Т.Рибо мінезді адамда туа пайда болатын десе, Малапер, Фулье мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда болатын ерекшеліктері бар деді. Полан мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен байланысты деген пікір айтады. Бұл екі түрлі көзқарас қазірге дейін өзара талас-тартыс туғызып отыр.

 

2. Ұлттық мінез адамның тарихи  қалыптасқан бірлестігі мен ірі  топтары болып саналатын эпостық,  ұлттық, халықтық өмір тіршілігі  мен әлеуметтік жағдайының тұтастығы  арқылы танылады. Әр халықтың  өзіндік мінез-құлық ерекшелігі  болады. Қазақ халқының өзіндік сипат қасиеттері бар. Ы.Алтынсарин еңбектерінде қазақ халқына қарапайымдылық пен кішіпейілділік, ашық жарқын көңілімен, кеңпейілділік, басқа ұлттарға деген достық және сыйластық көзқарас, қонақжайлылық пен пайымшылыдық қасиеттері тән дедеі. Әр халықтың өзіне тән қасиеттерін зерттейтін этнопсихология пәні.

 

          Мінездің  физиологиялық негізі. Динамикалық  стереотип. 

Адам мінезіндегі әрбір ерекшелік  белгілі жағдайға сәйкес көрініс  береді. Мұндай ерекшеліктердің өзіндік  физиологиялық механизмі бар. Соның бірі- динамикалық стереотип- жүйке жүйесінің қызметі. Бұл жоғары жүйке қызметіндегі шартты рефлекстердің жасалу жүйесі. Ол үнемі болып отыратын шартты тітіркендіргіштердің жүйелі түрдегі қызметіне байланысты. Динамикалық стереотип осы тітіркендіргіштерге белгілі бір жағдайдға байланыстыреакциялар беріп, әсерленіп отырады. Бұл құбылыстың мәні нақты жағдайдың өзгеруіне сәйкес орталық жүйке жүйесінде әрқилы қалып пайда болуында.

          Адам  мінезініңғ физиологиялық негізін  ашып көрсетуде ерекше орын  алатын жайт- жоғары жүйке қызметінің типтеріндегі ауыспалы құбылыс. И.П.Павлов қандай сигнал жүйесінің басым екендігіне қарай адам мінезінің типтеріне мынадай 3 түрге бөледі.

 

1. Ойшыл тип- сөзбен байланысты 2 сигнал жүйесі рефторлық қызметінің  басымдылығы.

2. Көркем тип- 1 сигналдық шартты рефлекстің басымдылығы

3. Орташа тип- екі сигнал жүйесінің  бір де бірі басымдылық көрсете  алмайды. адамдардың көпшілігі  осы орташа типке жатады. Адам  мінезінде бұлардан басқа да  мінез ерекшеліктерінің пайда  болуына әсекр етіп отыратын арнайы типтердің болуы ықтимал.

 

2. Мінез құрылымы әрқилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Кейбір мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді, өзара байланысты. Мінездегі осындай әртүрлі қасиеттерден құрылған біртұтас бірлікті мінез құрылымы дейді. Мінездегі өзара байланысты психикалық қасиеттердің жүйесі- симтопкомплекс (факторлар) деп аталады.

 Мінез қасиеттер жүйесі  4 түрлі жүйеге бөлініп адамның әралуан нәрселерге қатынас ерекшелігін көрсетеді.

 

1. Еңбекпен байланысты қасиеттері: еңбексүйгіштік, адамдық, еңбекке жауапкершілік, жалқаулық, немқұрайлылық