Психология пәні және оның салалары. Психологияның басқа ғылым салаларымен байланысы

  Адамдардың жануарлардан баста  айырмашылығы оларды ойлау мен  сөйлеу процесінің болуы, яғни 1 және 2 сигналдық жүйесінің мазмұнына  байланысты.

1 сигналдық жүйе мазмұны мида  заттық көріністі бейнелейді.

2 сигналдық жүйе мазмұны ойлау  мен сөйлеудің мазмұны, яғни  мида заттық атауы із қалдырады.  Ол маңдай бөлігінде орналасқан. Бұл процестің болуы мен дамуына  басты себеп- еңбек.

            Түйсіну мүшелерінің түрлері

Адамдарда барлық түйсіну процесінің мазмұны жағынан тұйсіну мүшелеріні екі үлкен топқа бөледі:

1. Ішкі

2. Сыртқы

Сыртққы түйсіну мүшелері: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, тері түйсіну  мүшелері. Бұлар адамды сыртқы қоршаған өмірмен байланыстарды. Психологияда сыртқы түйсіну мүшелеріэкстрорецепторлар деп аталады. Ал ішкі түйсіну мүшелері екіге бөлінеді: 1. интрорецепторлар- органикалық түйсіну мүшелері

2. проприорецепторлар деннеің кеңістіктегі  орнын сезіну; қимыл әрекетінің  жылдамдығын сезу түйсіну мүшелері

Ішкі түйсіну мүшелерін әлі  күнге дейін толық классификацияланбаған.

 

1. көру түйсіну мүшесі- басты  органы – көз. Адам көру  түйсіну мүшесі арқылы сыртқы  ортадан 70-80 % ақпарат алады. Адамның  көзі заттар мен құбылыстардың  4 түрлі сапалық көрінісін ажыратады. 1. заттың түсін, 2. заттың қалпын, кеңістіктегі қалпын, 3. затардың кеңістіктегі ара-қашықтығын, 4. жарық қуатын ажырата алады. Осы сапалық көріністерді ажыратуда көздегі 2 түрлі аппарат негіхгі роль атқарады. 1. Колба аппараты- 70млн –күндіз көру аппараты, спектрлік түстерді ажыратады . Яғни жарықтың қуатын көп керек етеді. Бұл көздің ортасында орналасқан. 2. Таяқша аппараты- 130 млн – түнде көру аппараты. Ақ, қар, сұр түстерді ажыратады. Ал таяқша аппаратының саны көп болғанымен жарықтың аз кезінде жұмыс істейді.

Адамның көзі заттың 2 түрін ажыратады. 1. храмматикалық түстер. 2. аххроматикалық түстер.(40 астам қара, 30ға жуық ақ түсті, 100 тарта сұр түсті жатқызуға болады. Храмматикңалық түске негізгі спектрлік түстер жатады. (қызыл, қызғылт, жасыл, сары, көк, көгілдір, күлгін), спектр түрлер өзі 2ге бөлінеді:

Жылы	Суық
Қызыл Қызғылт Жасыл Сары	Көк Көгілдір Күлгін

 

Түстерді осылайша 2 топқа бөлу көп жағдайда күнделікті өмірде қөажет. Қоздырғыш түстер адамның нерв жүйесін  шаршатады. Ал керсінше бұл түстер техника  саласында пайдасы бар.

Есту түйсіну мүшесі

-негізгі органы құлақ. Есту  мүшесі негізінен дыбыстың екі  түрін ажыратады. 1. музыкалы дыбыс. 2. шулы дыбыс. Музыкалы дыбыс  деп бір секунд ішінде тербеліс  жиілігінің бір қалыпты тұрақты  болып келуі: М. Бұған адамның  сөйлеуі, дауысты дыбыстар, музыкалық аспаптар үні жатады. Шулы дыбыс деп, 1 секунд ішіндегі тербеліс санының әлдеқайда тұрақсыздығы. М: транспорт шуы, адамдардың шуы.

Шулы дыбыстар дамның нерв жүйесіне кері әсер етіп, олардың жұмыс істеу  қабілетін төмендетеді. Есту түйсіну мүшесі дыбыстың 3 түрлі сапасын ажыратады. 1. дыбыстың қаттылғы.дыбыстың қаттылығы көбінесе дыбыс толықының тербеліс санымен анықталады. 2. Дыбыстың жуан, жіңішкелігі. Дыбыс жуан-жіңішкелігі бір секунд ішіндегі тербеліс санының жиілігіне байланысты. Тербеліс неғұрлым жиі болса, соғұрлым жоғары, яғни жіңішке болады. Ал тербеліс саны азайып, баяулаған сайын дыбыс жуандай бастайды. Жуан дауыс1 Бас,2 Баритон, 3. Теньр (альт) жиі кездеседі. Ер адм дауысыәйел адамға тән дауыс 1. альт, 2. сапрано.  3 Дыбыстың тембрі. Көбінесі дыбыстарды бір-бірінен ажырату, оның негізгі сапасы

3 дәм сезу түйсіну мүшесі. Дәмді  сезетін айыратын адамның тіліндегі  дәм бүршіктері. Адамның тілі  дәмнің негізгі 4 түрін ажыратады.

Ащы	Тілдің түпкі бөлігі
Қышқыл	Тіддің шеті
Тұзды	Тілдің үсті
Тәтті	Тілдің ұшы

Тілдің астыңғы бөлігі дәмнің ешқандай түрін ажырата алмайды. таңдай барлық дәмнің сапасын ажыратқанымен тілдей ажыратуы төмен. Түйсіктің басқа  да түрі сияқты дәм түйсігі де адам қжетіне қарай жақсы дамиды. М: тамақ өнерк кәсібінде істейтін кондитер өз кәсібінде істейтін дегустаторлар дәмді жақсы ажыратады.

4. Адамда иіс сезу түйсіну мүшесі нашар дамыған. Адам өмірінде иіс пен дәм сезу мүшелері онша көп орын алмайды. бірақ та иіс пен дәм сезу түйсіну мүшесі барлық түйсіну мүшелерінің жұмысының белгілі бір сапада дұрыс өтуіне себеп болдаы. Дәм мен иіс сезу түйсіну мүшелері адамнан гөрі жануарларда өте жақсы дамыған. Тіпті кейбір жануарлардың бүкіл өмірі, тіршілігі, насекмодардың бүкіл өмірі, тіршілігі осы түйсіну мүшелерінің негізіне байланысты дамиды. Иіс сезіну түйсіну мүшелерінің түрлері көп. Бірақ әлі күнге дейін белгілі бір классифиуацияға түспеген.

5 тері түйсіну мүшесінің рецепторы  адамның денесінің өн бойында  орналасқан. Адамның терісі 4 түрлі  қасиетті ажыратады.1. жылылықты, 2. суықтықты, 3. ауырғанды, 4. заттың бетіндегі бетперделерін ажырату сипап сезу арқылы. Терінің түрлі бөліктерінде сезгіштік бірдей емес. М: тілдің, саусақтардың ұшы арқа тұс сәл нәрсенің тигенін сезеді. Ал ауырғанды жақсы сезетін бөлік арқа мен терлері және мойын сезімтал. Ал саусақ ұштары мен алақанда нашарлау. Ал ыстық пен суызты жалпы тесператураны денеің киім жауып тұрған жері жақсы сезеді. Тері түйсіну мүшесі көзі көмейтін адамдарда өте жоғары дәрежеде дамыған. М.немістің ұлы композиторы Людвиг Дан Бетходен құлағы нашар естіген. Ал музыканы естігенді ол арқасымен қарап естіген. Ольга Скороходова көзі көрмеген, құлағы естімелегн. Бірақ иіс сезу, дәм сезу, тері түйсіну мүшелерінің жұмысы өзінің әдеттегі шамасынан әлдеқайда жоғары дәрежеде жұмыс істеген. Психологиядан кандидаттық қорғаған.

Түйсіктің және түйсініу мүшелерінің  бір-бірінің жұмысына әсері.

          Негізінде  түйсіну мүшелерібірлесіп жұмыс  жасайды, бірінің қызметін бірі  толықтырып отырады. Яғни бір  анализатордың жұмысы екінші  анализаторға әсер тедеі. Бір мезгілде бір анализатор екінші анализатордың жұмыс істеу сапасыгарттырады немес әлсіретеді.м: музыкалық дыбыстың әсер етуі көру түйсіну мүшелерінің жұмысын жақсартады, яғни көрудің сезгіштігі артады. Ал қатты шулы дыбыс адамның көруін әлсіретеді. Сол сияқты бетті салқын сумен жуса көру түйсігінің жұмысы жақсартады. Шулы дыбыс адамның психикасына ғана әсер етіп қоймайдыішкі органдар істеу қызметін төмендетеді. Сырттан әсер еткен тітіркендіргіштер көрунемес терітүйсігін бірден салқындатса немесе қыздырса көргіштік төмендейді. Сондықтан бірте-бірте әсер ету керек. Алдымен мәлсіз тітіркендіргіштер, бірте-бірте күшті тітіркендіргіштермен әсер ету керек. М. Қараңғы түнде машина жүргізушілер алыс жолға шыққанды көруге кедері жасамас үшін үлкен жарығын өшіріп кіші жарығын жағып қояды.

 

Түйсіктің негізгі қасиеттері
Адаптация	Адаптация дегеніміз-сырттан тұрақты  әсер еткен тітіркендіргіштерге  түйсіну мүшесінің бейімделуі. Адаптация  латын тілінен қазақша «бейімделу»  деген мағына білдіреді. Түйсіну мүшелерінің анализаторларының барлығында адаптациялық құбылыс болады. Ең күшті адаптация теріде, дәм түйсігінде, иіс түйсігінде, көру түйсігінде кездеседі. Яғни сырттан әсер етуші тітіркендіргіштердің салдарынан адамның түйсіну мүшелерінің сезгіштігі өзгеріп отырады. Ең әлсіз адаптация есті түйсігінде болады. Көру адаптациясы жарықтан қараңғыға шыққанда, қараңғыдан жарыққа келгенде байқалады. М. Адам көзі жарыққа шағылысып еріксіз көзін жұмады. 2-3 минуттан кейін көздің жұмыс істеу қабілеті жарыққа үйреніп көру өзінің қалпына келеді. Сол сияқты адаптация тері түйсіну анализаторында жақсы байқалады. М: көлге суға түскен кезде алғашқыда денесі тітіркеніп, су салқын болып көрінеді. Біраздан кейін судың салдындығы білінбей кетеді. Сондай-ақ денеге түскен киімнің әсерін де сезбейді. Ал иіс түйсігіндег адаптацияда адамдардың газдың иодтың, әтірдің иісін бірден сезгнімен біраз уақыттан кейін байқалмайды. Сонда адаптация дегеніміз түйсіну мүшесінің сыртқы тітіркендіргіштерге бейімделуі.
Синестезия	Сырттан әсер еткен тітіркендіргішті сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа анализаторларды да түйсіктің болуына жағдай жасайды. М: алманы көрсетіп әңгімелессек сол сәтте көру түйсігі, есту түйсігі, иіс түйсігі, дәм түйсігі бірлесіп қызмет атқарады. Сондай-ақ кинаны көріп отырған кезде де есту мен көру түйсігі бірлесіп қызмет атқарады. Сонда синестезия дегеніміз түйсіктердің қосарлынап жұмыс жасауы
Сенсиблизация	Бұл физиологиялық құбылыс. Мұнда  анализаторларда тек ғана сезгіштіктің артуын көрсетеді. Яғни адамның сезім мүшелерінің біреуіне әсер теу арқылы екіншісінің сезгіштігін артырады. М. әлсіз тітіркендіргіштер өзімен бірге әсер етіп тұрған басқа тітіркендіргіштің сезгіштігін артырады. Ұшқыштар аспада ұшқан кезде көздеріне қоңыр-қызыл әйнек киеді. Бұл олардың көргіштігін артырады.

Түйсіктің қасиеттерімен қоса өзіне  тән жалпы заңдылықтары да бар. Бұған  жататындар: түйсіну мүшелерінің  сезгіштігі және сезгіштік табалдырықтары. Сырттан әсер еткен тітіркендіргішді адамның түйсінеалу қабілетін сезгіштік  дейді. Түйсіну мүшелерінің қайсысында болмасын әсер етуші сигналдардың қуатының белгілі бір жылдамдығынан бастап қана жұмыс істейді. Яғни адамның түйсіну мүшесі барлық сигналды бірдей қабылдай алмайды. біреулері сезсе, біреулерді сезбейді. Осыған байланысты түйсіну мүшелерінің ажырату табалдырығы қарастырылады. Мұндай табалдырықтарды абсолютті төмен ,абсолютті жоғары табалдырық деп бөледі. М: көрші бөлмедегі адамдардың сыбырлап сөйлесіп жатқандары естілмейді, түйсіну мүшесіне келіп жеткен дыбыс толқындары түйсік тудырмайды. Бұл өте әлсізболғандықтан түйсік тудыра алмады. Тітіркендіргіштердің байқалар байқалмас түйсік туғызатын ең аз мөлшерін түйсіктің абсолютті төменгі табалдырығы деп атайды. Көрші бөлмедегі сөзді естімеген себебіміз біздің есту анализаторымызға келіп жатқан тітіркендіргіштер мөлшері түйсіну табалдырығынан төмен болған. Есту түйсіну мүшелерінің абсолютті төменгі табалдырығы 16-20 гц дейін болады. Ал абсолютті жоғары табалдырығы 20-22гц-ке дейін болады. Мұндай жағдайда адам дыбысты естиді. Түйсіктің абсолююті табалдырығынан басқа айыру табалдырығы болады. М: адамның көзін байлап қойып алақанына 100гр жүк салса, осыған бірте-бірте салмақ қосып отырсабарлық адам бірдей салмақтың қосылып жатқанын білмейді. Салмақтың артқандығын білу үшін 1 граммға 4-5 грамм салмақ қосу керек. Егер де адам әсер етуші тітіркендіргіштің түйсіну мүшесіне байқалар байқалмас әсер етуін ажырататын болса, осыны айыру табалдырығы дейді. Түйсіну мүшелеріндегі айыру және сезгіштік табалдырықтары түйсіну мүшесінің жұмыс істеу сапасына байланысты. Әр бір адамның өзіне лайықты сезгіштігі және ажырату табалдырығы болады. Сондай-ақ бұған адамның профессионалдық қызметі де әсер етеді. М: аспазшыларда дәм сезу түйсігі өте жақсы дамиды. Соның ішінде дегустатор өзінің сезімталдығының арқасында шайдың, шараптардың дәмін ажыратып, қай жерде қашан дайындалғанын анықтайды. Композиторларда есту түйсігі, суретшілерде көру түйсігі жақсы дамыған.

 

 

Қабылдау

               Жоспар:

1. Қабылдау туралы жалпы ұғым
2. Қабылдаудың жалпы ерекшеліктері
3. Байқау және байқағыштық
4. Кеңістік пен уақытты қабылдау
5. Қабылдау саласындағы айырмашылықтар, оларды қалыптастыру жолдары

       

  Егер түйсік сыртқы дүние  мен құбылыстарының жеке қасиеттері  мен сапаларының миымызда бейнеленуі  болса, қабылдау заттар мен  құбылыстардың мида тұтастай  бейнеленуі болып табылады.  

          Қабылдауда  заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б қасиеттерітұтас  күйінде бейнеленеді. Мысалы, алманы  қабылдауды алайық. Мұнда біздің  анализаторларымызға оның қызыл  түсі, дәмі т.б осындай қасиеттері  бір мезгілде әсер етеді де, миымызда тұтас зат бейнесі пайда болады.

          Қабылдау  процесінде адамның өткендегі  тәжірибесі ерекше маңыз алады.  Сыртқы ортадан бәрін бірдей  дұрыс қабылдай алмайды, немесе  үлгермейді. Егер бала өмір бойы  поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды. адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.

          Қабылдау  – ми қабығының күрделі анализдік  және синтездік қызметінің нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақытша жүйке байланыстары жатады. Мұны И.П.Павлов қатынас рефлексі деп атаған. Мәселен, көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы (яғни тітіркендіргіштердің бір-бірімен байланысы) заттың түрі, түсі, мөлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді.

          Сөйтіп, қабылдау – түйсіктегідей бір  анализатордың ғана қызметі емес, бірнеше анализатордың бірлесіп қызмет істеуінің нәтижесі. Мәселен, киноны көру, екі анализатордың (көру, есту) өзара байланысын жұмыс істеуінен болады.

2. Қабылдаудың тұтастығы

          Қабылдаудың  обьектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бөліктерден тұрғанымен, біз  оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.

Кей кезде бұрынғы тәжірибемізде  ұшыраған кейбір объектілердің жеке бөліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, біз бұларды тұтас  зат формасында қабылдаймыз. Егер «Дудараай» операсындағы Мариям әнінің басталуын  ғана құлағымыз шалса, осы әннің мазмұнын тұтастай қабылдайтын боамыз. Адам алдындағы 3 нүктені жеке ноқат ретінде қабылдамаймыз. Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өйткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін құрайды.

 

            Қабылдаудың мағыналығы

          Бұл  ерекшелікте қабылдаудың түйсіктерден  негізгі айырмашылығын жақсы  көрсетеді. Ол объектілердің мазмұнын  жақсылап түсінбейінше, белгілі  тұжырымдар мен сөз арқылы  аталмайынша,ол толық қабылданбайды.

          Қабылдауда объектінің аты сөзбен (екінші сигнал жүйесі) берілсе, қандай нәрсе болса да оңай және тез қабылданады. Мәселен, өзіміз түсінбейтін тілде сөздерді мүлде ұқпайтын болсақ, азын-аулақ хабарымыз бар тілді шала-шарпы қабылдаймыз. Адам ана тіліндегі сөздерге жақсы, толық түсінетіндіктен ғана оларды толық қабылдай алады.