Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу есебі және аудиті

Мұндай жағдайда олар жалған немесе ақауы бар чек табылғаны  туралы акт жасайды. Акт бекітілген нысанда 4 данада толтырылады және банктің немесе оның филиалының жетекшілері бекітеді. Актінің бірінші данасы банкте қалады. Екінші данасы жалған чекті қоса бірден ішкі істер органына жіберіледі. Бұл кезде жалған чектің көшірмесі алынып, сыртқы бетінде анықтау және тергеу органдарының өкілетті лауазымды тұлғаларының қолы қойылады. Бас бухгалтер чектердің клирингі бойынша таза позиция шығарғанға дейін телефон немесе байланыс құралдары арқылы жалған немесе ақауы бар чектердің табылғаны туралы тез хабарлауға тиіс, хабарлағанда осындай чектердің мәліметтерін және олардың клиринг палатасына тапсырылған жазбаша тізбесін көрсетеді. Клиринг палатасы банктен жоғарыда көрсетілген хабарды алысымен аталған чектер бойынша ақпаратты өңдеу үрдісін сол мезетте тоқтата тұруы тиіс. Таза позиция – бұл клирингте барлық қатысушылардың ақшалай мідеттемелер бойынша төлем құжаттары сомасының арасындағы бір қатысушыға қатысты ақшалай міндеттемелер бойынша төлем құжаттары сомасы арасындағы айырма.

Күн ішінде актінің бір  данасы күн қорытындысы бойынша  ақпаратты жою үшін Клиринг палатасына жіберіледі. Жалған чектің куәландырылған көшірмесі және төртінші данасы чек  берушінің банкіне жолданады.

Ақауы бар чек актінің екі данасымен чек ұстаушының банкіне немесе жалған чек табылған күннің ертеңгі күнінен кешіктірілмей чек ұстаушының өзіне жіберіледі. Чек ұстаушы банк немесе чек ұстаушы қайтарылған ақауы бар чектер мен жалған чектердің көшірмелерін қоса тіркелген актілерімен бірге қабылдауға міндетті. Чек кітапшасының қолданылу мерзімі бітер кезде немесе чек беруші чектерді пайдаланып одан әрі операция жүргізуді тоқтатарда чек кітапшасындағы сома бойынша қалдық қалса, ол оларды чек берушінің банкіне тапсыруға міндетті, жабатын соманың қолда бар қалдығын банк чек берушіге қайтаруға, соңғысы чек кітапшасын қайтаруға тиіс. Чектер қолдану туралы келісімде көзделген жағдайда чек кітапшасындағы соманың қалдығын баланстық шотқа сақтауға және жаңа чек кітапшасының сомасын белгілегенде есептеуге болады.

Чек кітапшасын қайтарғанда  немесе толық пайдаланғанда чек  кітапшаларын тіркеу журналында тиісті белгі жасалады. Чектерді толық пайдаланып, чек сомасы бітпеген жағдайда, клиентке соманың қалдығына жаңа чек кітапшасын беруге болады. Чек кітапшасы жоғалған жағдайда, чек беруші бұл туралычектердің қолданылмаған номерлерін көрсете отырып, чек берушінің банкіне тез арада хабарлауы тиіс. Мұндай чектердің деректемелері чек беруші банкінен басқа банктерге және клиринг палатасының назарына жеткізілуі тиіс. Егер зиянкестік немесе төлеушінің абайсыздығын пайдалану мақсатында чектің төленгендігі дәлелденбесе, жоғалағн немесе ұрланған чектер бойынша төлеушіден (банктен) болған зиян чек берушіден өндіріледі.

Жоғарыда атлғандар, чек  айналамында банктер арасындағы бір-біріне деген түсінбестігін  туғызады. Мысалы: А.банкінің клиенті, Б.банкінің сол қаладағы клиентіне 550000 теңге көлемінде чекпен төледі. Ол чекті Б.банкі инкассоға тапсырды. Бір мезетте Б.банкінің клиенті А.банкі клиентінің есебіне 540000теңге көлемінде чек жазады және соңғысы өндіріп алу үшін өз банкіне жолдады. Бұл кезде өзара келесі талаптар туындайды.

А.банкі Б.банкіне 550000 теңге, Б.банкі А.банкіне 540000 теңге төлеуге  міндетті. 540000 теңгені екі жақ  та өзара есепке алып, 10000 теңге төлеумен шетелуіне болады. Тәжірибеде мұндай есеп үлкен техникалық қиындықтармен  байланысты, қйткені үлкен қаржылық орталықта ондаған және одан да көп  банктердің бір-біріне талаптары бар. Бұл кезде арнайы есеп айырысу  ұйымының қажеттілігі тындайды, сол  себепті банктердің бір-біріне өзара  талаптарын орындайтын клирингтіе ұйымдар  құрылады.

Клиринг ұйымы Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес құрылтай құжаттары негізінде құрылады және клирингтік қызмет лицензиялауға жатады. Клиринг ұйымы – Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің клиринг операциясын жүзеге асыру лицензиясы негізінде клирингті және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы ұйым. Клирингтік операцияларды жүргізуге лицензия беру, тоқтату және жою Ұлттық банктің нормативтік-құқықтық актілерімен бекітіледі. Лицензия алу үшін клиринг ұйымы Ұлттық банктің нормативтік-құқылық актілерінде қаралған банк операцияларын лицензиялау мәселесін реттеуші құжаттарды Ұлттық банкке ұсынуы тиіс, сондай-ақ келесі құжаттар мен мәліметтерді ұсынады:

• клирингті жүзеге асырудың экономикалық негізі;
• клиринг ұйымының жоғары басқару органында бекітілген клирингті жүзеге асыру ережесі;
• клиринг қатысушылармен типтік келісім;
• клирингті жүзеге асыру үрдісінде ұолданылатын бағдарлама, техникалық құралдар туралы мәліметтер.

Клиринг ұйымы мен клиринг қатысушылары арасындағы қатынас келесі міндетті шарттардан құрылатын келісіммен бекітіледі:

• төлем құжаттарымен және басқа да төлем туралы ақпараттар алмасу тәсілі және тәртібі;
• клирингті жүзеге асыру және оның нәтижесі бойынша ақша аударымы кезіндегі қатысушылардың құқы мен жауапкершіліктері;
• ақпарат құпиялылығының шарттары және оны сақтамағаны үшін жауаптылық;
• клиринг нәтижесі бойынша ақша аударымын жүзеге асыру тәртібі және мерзімдері;
• клирингті жүзеге асыру және оның нәтижесі бойынша ақша аударымы кезінде қолданылатын тәуекелділікті басқару әдістері;
• өз міндеттемелерін орындамаған клиринг қатысушыларына қолданылатын әсер ету шаралары;
• клирингті жүзеге асыру бойынша өз міндеттемелерін орындамаған клиринг ұйымының жауаптылығы.

Клиринг ұйымы мен клиринг  қатысушысы арасындағы келісімде Қазақстан  Республикасының заңдылығына қайшы  келмейтін басқа да шарттар көзделуі мүмкін. Клирингтік ұйымдарда чектерді негізі және алдын ала клирингтеу жүзеге асырылады. Ол күн сайын, чектер клирингінің негізін жүргізгенге  дейін, банктер чектерді чек берушілер  банктері бойынша сырттан, чектердің  сомалары мен реквизиттерін көрсете  отырып, берілген чектердің тізімін  толтырады.

Чектердің негізгі клирингін  жүзеге асыру тәртібі бойынша  басында чек клирингіне қатысушы банктер тіркеледі, одан соң оның өкілдері өздеріне бөлінген орындарға  жайғасады, өкілдер пакет алмасады және өздерінің қолын қойып тізбелерді және жалған (ақауы бар) чектерді анықтау  туралы актілерді куәландырады, клиринг  ұйымының қызметкерлеріне жолдайды. Одан соң қатысушы банктер және клиринг  ұйымы арасында құжат алмасу аяқталады, чек алмасу бойынша қорытынды  анықталып,чектердің негізгі клирингіне қатысушы банктердің таза позициясы анықталады. Клирингте қатысушылардың таза позициясын анықтау барлық қатысушылардың төлем құжаттары бойынша ақшалай міндеттемелерін клирингтің бір қатысушысына қатысты және клирингтің аталған қатысушысының ақшалай міндеттемелер бойынша сомаларын клирингтің қалған қатысушыларына қатысты анықталады. Клиринг қатысушыларының таза позицияларын анықтау кезінде барлық қатысушылардың таза позицияларын анықтау кезінде барлық қатысушылардың дебеттік және кредиттік таза позициялардың сомалар айырмасы нөлге теңесуі керек. Егер барлық кредиттік және дебеттік таза  позициялар бір-біріне теңеспесе, клирингтік ұйым аталған сомалардың сәйкеспеу себебін анықтап, клиринг қатысушыларының таза позицияларының қайта есебін жүргізеді.

Барлық осы рәсімдерден  соң «Чектер клирингінің нәтижесі»  деген клиринг есебі толтырылады, ол есепке клиринг ұйымының өкілетті тұдғалары қол қояды, мөр басылады

Мүдделі банктер арасында клиринг палатасының қатысынсыз алғашқы клиринг өткізіледі, ол негізгіге  қарағанда көмекші болып саналады. Негізгі клирингтің жұмысы басталғанға  дейін чектердің бір бөлігін  алдын-ала өзара алу және тапсыру  негізінде банктер арасында өткізілетін  клиринг алғашқы клиринг деп аталады.

Чектердің алғашқы клирингіне қатысатын банктер клиринг палатасында  алдын ала негізгі клиринг басталғанға дейін өзара чектер алмасады, ал клиринг палатасына тізбелер әкелінеді, солардың негізінде чектердің алғашқы клирингіне қатысатын банктердің таза позициясы есептеліп шығарылады. Чектердің алғашқы клирингіне қатысқан банктердің таза позициялары чектердің негізгі клирингтің нәтижесіне қосылады. Міржақыпова

Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу есебінің аудиті

Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).

Пайда болу сипатына қарай  кредиторлық берешек қалыпты  және ақталмаған болып бөлінеді.

Қалыпты кредиторлық берешек  пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау  барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстарын  санаған жөн.

Бұларға төлеу мерзімі  келмеген акцептелген есеп-қисап  құжаттары бойынша – қаржы  органдарына, еңбекті өтеу бойынша – кәсіпорын қызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша – жабдықтаушыларға және т.б.мерзімі өткен берешектер саналады.

Кредиторлық берешекті тексерудің басты міндеттері мыналар:

1. Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
2. Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
3. Кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру.
4. Есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.

Кредиторлармен есеп айырысу  жағдайын бақылауды ұйымдастыру  келісім-шарттық және есептік тәртіптің  нығаюына тапсырылған ассортиментте  және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті  арттыру сапасымен өнімді жеткізу  жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешекті қысқартуға және соған орай шаруашылық жүргізуші  субьектінің қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.

Кредиторлық берешектің есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы  баланста мынадай баптардың қалдықтарымен  сипатталады:

1. Төлеуге тиісті шоттар мен вексельдер.
2. Алынған аванстар.
3. Салықтар бойынша берешек.
4. Төлеуге тиісті дивиденттер.
5. Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішігдегі операциялар бойынша берешек.
6. Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек.

«Төленуге тиісті шоттар мен  вексельдер» бабан тексергенде  аудитор оның қалдығын 3310 «Төленетін шоттар»  шотымен салыстыруы қажет, ол мыналар үшін жабдықтаушылармен  және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі  ақпаратты жинақтап қорытуға арналған:

а) алынған қорлар мен  айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар мен тұтынылған қызметтер;

ә) алынған қорлар айналымнан тыс активтер, есеп-қисап құжаттары  әлі түспеген (фактураланбаған жеткізілімдер) жұмыстар мен көрсетілген қызметтер;

б) қабылдау кезінде табылған қорлар артығы мен айналымнан тыс  активтер;

в) тасымалдау мен т.с.с.бойынша  алынған қызметтер (кесте).

     Бұл шот  бойынша есептеулерді мынадай  екі бағыт бойынша жүргізу  қажет:

1. Қабылданған материалдық құндылықтар, орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін төлемнің дұрыстығын талдау.
2. Жабдықтаушылардан алынған қорлар кіріске алудың толықтығын талдау.

Аудитор жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысуды тексеру  бағдарламасын жасағанда, ішкі бақылау  мен есеп жағдайын анықтайтын ішкі аудит жұмысына да жүргізілген жұмысқа  қаншалықты сүйенетіндігін айқындауы  тиіс.

Басқа да кредиторлық  берешек аудиті

Қалдықтардың жыл басы мен соңындағы «басқа да кредиторлық  берешек» баланстық бабы бойынша  анық сенімділігін анықтауға баса назар  аударған жөн. Сонымен бірге оларды Бас кітапта көрсетілген 3350 «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу», 3360 «Жалгерлік міндеттемелері», 3380 «Төленілетін сыйақы» 3399 «Басқалар» шоттары бойынша жиынтық қалдықтармен, сондай-ақ 9 журнал-ордердің 3350, 3360, 3380, 3393-3399 шот кредиттері бойынша мәліметтермен салыстыру қажет

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудитінің  бағдарламасы