Кәсіпкерлік қызметтегі бухгалтерлік есептің негіздері

• Қысқа мерзімді дебиторлық берешек 12 «Қысқа мерзімді дебиторлық берешек» кіші бөлімінің шоттарында;
• Қысқа мерзімді міндеттемелер 3 «Қысқа мерзімді міндеттемелер» бөлімінің шоттарында бейнеленеді.

     Жалғыз ерекшелік, бұл - № 5410 «Есепті жылдық пайдасы (залалы)» шоты болып табылады. Бірақ, ол қалдықсыз сипатқа ие болып, жылдың соңында бір рет қана жабылады. Оның дебеттік жағында жұмсалған шығыстар мен жиынтық табыстың пайдаланылуы, ал кредиттік жағында есептелуі бейнеленеді.

    Қосарлы  жазу, бұл – әрбір шаруашылық  операциясының екіден кем емес  өзара байланысты шоттарда, біреуінің  дебеті бойынша және екіншісінің  кредиті бойынша бір сомада  бейнеленуі. Мысалы, 1000 теңге мөлшерінде  есеп айырысу шотынан кассаға қолма-қол ақша алу операциясы № 1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаттары» шотының дебеті бойынша және № 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаттары» шотының кредиті бойынша бірдей сомада жазылады. Қосарлы жазу баланспен қоса, бухгалтерлік есептегі бақылаудың қорытындылаушы жүйесінің басты элементтері болып табылады.

    Келесі  шаруашылық операцияны шоттарда бейнелейік.

    Қоймада  20000 теңге соманы құрайтын, әлі  ақысы төленбеген материалдар  бар. Одан басқа 30000 теңгеге  материалдар келіп түсті, бірақ жеткізушілердің қойылған шоттары төленген жоқ.

    С әрпімен 20000 теңге сомасындағы материалдардың бастапқы сальдосын белгілеп,     № 1310 «Шикізат пен материалдар» шотын ашамыз. Бұл шоттың дебетінде кәсіпорынға келген материалдардың сомасын жазамыз:

№ 1310 «Шикізат пен материалдар» шоты

                                                Дт                                       Кт

                                             С.20000

                                             1)30000          

      Материалдарды біз алып қойдық, бірақ олардың ақысы жөнінен  әлі есептескен жоқпыз. Кәсіпорынның  осы пайда болған қарызын көрсетуіміз  қажет, бірақ ол енді          № 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотында бейнеленеді.

     Бұл  пассивті шот, сондықтан бастапқы  сальдо (20000 теңге сомасындағы жеткізушілерден  материалдарды ала отырып, біз  оларға қаразымызды және 30000 теңгеге көбейтеміз. Бұл № 3310 «Төленуге тиісті шоттар» шотын ашып және бірінші операцияны жазғаннан соң, ол төмендегіше көрсетіледі:

№ 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешек»

                                      Дт                                                                            Кт

                                                                                            С. 20000

                                                                                            1) 30000

     Біз  байқағандай, бірінші операция  екі шотта - № 1310 шоттын дебеті бойынша және      № 3310 шоттың кредиті бойынша бірден бейнеленеді.

      Айдың соңына қалдықтардың есебін  мына мысалдардан көрейік.

Активті шотта қалдықты есептеп  шығару

Дт                            Кт

С.б. 20000

1) 30000

2) 20000          3) 60000                

Айн. 50000      Айн. 60000

С.с 10000 

   Бір ай  ішінде 20000 теңгеге материалдар алдық  (2), ал өндірістік мұқтаждықтарға 60000 теңгеге материалдар босаттық (3) делік. Айналымдарды есептейміз. Дебет бойынша: 30000+20000=50000, кредит бойынша: 60000.

   Соңғы (жаңа) қалдық: 2000 + 50000 – 60000 = 10000 теңге

           Бұл жерде:

С.б. – бастапқы сальдо

С.с. – соңғы  сальдо

Айн. – айналымдар 
 
 

Пассивті  шотта қалдықты есептеп  шығару

Дт                                                Кт

                                С.б. 20000

4) 50000                 1) 30000

                                2) 20000

Айн. 50000             Айн. 50000

                               С.с. 20000

     Бір  ай ішінде біз жеткізушілердің  қарыздары бойынша 50000 теңгеге  есеп айырыстық (4), оған қоса және  20000 теңгеге материалдар алдық (2), бірақ олар жөнінен есеп айырысқан жоқпыз. Айналымдарды есептейміз . Дебет бойынша: 50000, кредит бойынша: 30000 + 20000 = 50000.

    Соңғы (жаңа) қалдық: 20000 + 50000 – 50000 = 20000 теңге

    6.Синтетикалық және аналитикалық шоттар. Субшоттар

    Тәптіштеудің  дәрежесі бойынша шоттар синтетикалық, аналитикалық және субшоттар  болып бөлінеді.    

      Синтетикалық шоттар, бұл – есептегі қорытындылаудың ең жоғарғы деңгейі. Синтетикалық шоттарда намесе олардың көздерінің түрлері бойынша есеп қана құндылық көрінісінде жүргізіледі.

      Қазақстан Республикасында есептегі  бірлікті қамтамасыз ету үшін 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап кәсіпорындарда  қолданылып жүрген синтетикалық  шоттардың арнайы тізімі (номенклатурасы) келтірілген, субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарына енгізілген болатын. Типтік жоспары басты. Ал, 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап олардың орнын бухгалтерлік есеп шоттарының Жұмыс жоспары басты.

    Құралдар  мен олардың көздерін одан  әрі тәптіштеу үшін аналитикалық  шоттар қолданылады. Мысалы, № 1310 «Шикізат пен материалдар» синтетикалық шотында кәсіпорында бар барлық материалдар ақшалай түрде есепке алынады. Бірақ, бұл шоттан біз алатын ақпарат жеткіліксіз, өйткені қоймада қандай материалдар бар екенін, мөлшерде дұрыс жұмыс жүргізу үшін дәл қандай материалдар және қанша жетіспейтіндігін біз біле алмаймыз.

     Бұл  сұрақтарға жауабын алуға мөлшерлі  сипаттары, бірліктің бағасы мен  т.б. көрсеткіштермен қоса, шаруашылық құралдардың (немесе олардың көздерінің) әрбір аталуына жүргізілетін (ашылатын) аналитикалық шоттар жәрдем етеді.

    Мысалы, материалдық екі түрі: кабель  мен сым бар делік. Онда № 1310 «Шикізат пен материалдар» шоты бойынша екі аналитикалық шот ашамыз.

КАБЕЛЬ

Өлшем бірлігі  – ұзындық/метр. Бір ұ/м-ң бағасы – 250 теңге

 

СЫМ

Өлшем бірлігі  – ұзындық/метр. Бір ұ/м-ң бағасы – 100 теңге 

 

   Аналитикалық  шоттардың мәліметтері синтетикалық  шоттардың мәліметтерімен салыстырылады.

1. Айдың басына сальдо:  10000 + 10000 = 20000
2. Дебет бойынша:             50000 + 0 = 50000
3. Кредит бойынша:           59500 + 500 = 60000
4. Айдың соңына сальдо:  500 + 9500 = 10000

     Аналитикалық  есеп мөлшерлі сомалық есептің  карточкаларында (келтірілген мысалға  қараңыз) немесе, егер мөлшерлі  бейнелеуді талап етпеген жағдайда, контокоррентті (күнделікті) карточкаларда  жүгізіледі. Сол себептен оларда жеткізушілермен есеп айырысудың аналитикалық есебін жүгізуге болады.

Контокоррентті (күнделікті) карточка

    Синтетикалық  және аналитикалық шоттардан басқа, есепте субшоттар да қолданылады. Субшоттар синтетикалық және аналитикалық шоттардың арасындағы аралық орынға ие болады. Мысалы, № 1310 «Шикізат пен материалдар» синтетикалық шотына қосымша     № 1311 «Сатып алынған жартылай фабрикаттар» 1312 «Отын», 1313 «Ыдыс және ыдыстық материалдар», 1314 «Қосалқы бөлшектер» және т.б. субшоттарды ашқан жөн саналады.

    Субшоттардың  түрлері мен олардың саны туралы  мәселені кәсіпорын қызметінің  сипатына байланысты бухгалтердің  өзі шеше алады. 

20__ж. 1 қаңтарына кіріспе бухгалтерлік баланс

 

Шаруашылық  операциялардың бірінші  типі.

«Активті – активті»

     Баланстық  мәліметтер бойынша № 1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаттары» мен № 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаттары» шоттарын ашып және оларда: шаруашылық мұқтаждықтарға есеп айырысу шотынан кассаға 1000 теңге ақша келді деген (1) шаруашылық операциясын жазамыз.

1040 «Банктік  шоттардағы                                                      1010 «Кассадағы теңгемен ақша

Теңгемен ақша қаражаттары»                                                                     қаражаттары»