Кәсіпкерлік қызметтегі бухгалтерлік есептің негіздері

    Егер  кәсіпорын уақытша өзінің айналымында  басқа кәсіпорындардың қаржыларын  пайдаланса (мысалы, бұл есеп айырысу бойынша мерзімі келмеген, ал материалдарды кәсіпорын алып қойған жағдайда), онда қарыз кредиторлық деп аталады.

   Ал егер, керісінше, кәсіпорын басқа кәсіпорынның жұмысын орындап қойып, ал оның төлемі әлі жасалмаса, онда ол қарыз дебиторлық деп аталады.

   Шаруашылық  құралдары өз кезегінде айналымдағы,  негізгі және дерексіз болып  бөлінеді.

   Айналымдағы  құралдар – бірөндірістік циклда  ғана пайдаланылатын құралдар (бұйымдар). Бұларға материалдар, отын, жартылай  фабрикаттар, қуат ресурстары  жатады.

    Негізгі  құралдар өндірісте бірнеше рет  және бір жылдан артық мерзімде  пайдаланылады. Бұл: үйлер, ғимараттар, құрал жабдықтар, көпжылдық ағаштар  және т.б.

    Дерексіз  қаржылар деп жиынтық табыстан  бюджетке, әртүрлі қорларды ұйымдастыру,  сондай-ақ әртүрлі қайырылымдылық қорларға төлемдер аталады. Шаруашылық құралдардың белгілі көздері меншікті және қарыз болып бөлінеді.

    Меншікті  көздер болып жарғылық капитал,  жиынтық табыс саналады.

    Қарыз  көздеріне банктердің ссудалары  мен несиелері, әртүрлі қарыздар және кредиторлық қарыз жатады.

    Барлық  шаруашылық құралдары мен олардың  көздері бухгалтерлік есептің  объектілері болып табылады.

3. Бухгалтерлік есептің әдістері

   Бухгалтерлік  есеп кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық  қызметінің үлгісі (моделі) болып табылады. Бухгалтерлік есеп процесінің барысында төмендегі ерекше әдістер қолданылады:

1. Құжаттау
2. Шоттардағы қосарлы жазу
3. Калькуляциялау
4. Бағалау
5. Түгендеу
6. Баланс

    Түгендеу, бұл – бухгалтерлік есептің  құжаттарын кәсіпорындағы сақталу  орындары бойынша тауар-материалдық құндылықтардың нақты бар болуымен салыстыру.

    Түгендеу  Материалды жауапты тұлғалардың  есебіндегі материалдық құндылықтардың  сақталуын тексеру мен есептегі  қателерді айқындау үшін қажет.

    Бағалау.  Барлық құралдар ақша өлшегіші  болатын бірыңғай өлшемде көрсетілуі тиіс. Осы үрдіс бағалау деп аталады.

   Калькуляциялау, бұл үрдіс – өнім, жұмыстар  мен қызметтерді өндіру мен  өткізудегі шығындарды есептеу  әдісі. Өзіндік құнды қалькуляциялау  өнім мен қызметтерді өндірудегі шығындарды білу мен талдау, бағалары дәлелді түрде белгілеуге мүмкіндік береді.

    Басқа  әдістер соңына, тиісті бөлімдерде  қаралады.  

4. Бухгалтерлік баланс

    Есепке  жататын барлық зат екі көзқарастан:  есептің осы бъектісі нендей  заттан тұрады және ол қандай көздердің есебінен алынған, деген сауалдар тұрғысынан қарастырылады. Осы қатынас баланстық әдістің (тәсілдің) негізіне салынған. Ол төмендегі екіжақты тәсіл арқылы іске асырылады: актив (сол жағы) және пассивтен (оң жағы) тұратын кестеден құрастырылады. Активте есептің объектілері (шаруашылық құралдар), ал пассивте олардың сатып алыну немесе пайда болу көздері жазылады. Активтің жиынтығы пассивтің жиынтығына тең болуы тиіс.

    Бұл   жиынтықтардың мөлшері «валюта  балансы» деп аталады. Төмендегі кесте кәсіпорынның өз құрылтайшылары, салық инспекциясы және тағы басқалардың алдында есеп беру үлгісі болып та саналады, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын қорытындыланғын түрде көрсетеді.

    Баланс  көрсетілген мерзімге, әдеттегіше, есепке қойылатын талаптармен  белгіленген тоқсанның басына құрастырылады.

    Баланс  белгіленген мерзімге шаруашылық  құралдар мен олардың көздерінің  жағдайын көрсетеді. Олар үнемі  өзгеріп тұрады, яғни қозғалыста болады. Және ол қозғалыс қосарлы жазудың жәрдемімен бухгалтерлік шоттарда бейнеленеді.

   Енді  бухгалтерлік балансты қарастырып  көрейік.

Кәсіпорынның 20__ жылға арналған жай-күйі бойынша бухгалтерлік балансы (1-нысан)

 
 

Басшы ______________________________

Бас бухгалтер ________________________

     Активтердің  бірінші бөлімінде қысқа мерзімді  пайдаланатын шаруашылық құралдар  көрсетіледі. Мұнда қысқа мерзімді  активтер (ақша қаражаттары, қысқа  мерзімді инвестициялар, қорлар, қысқа мерзімді дебиторлық берешек және т.б.) кіреді. Одан басқа филиалдар мен алушылар (тапсырушылар), сондай-ақ басқа да заңды тұлғалар арасындағы қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар бейнеленеді.

   Активтің  екінші бөлімінде кәсіпорынның  өндірістік циклында ұзақ үақыт ішінде бірнеше рет қолданылатын шаруашылық құралдардың, яғни ұзақ мерзімді активтердің жағдайы бейнеленеді. Бұлар: негізгі құралдар, биологиялық және материалдық емес активтер.

    Баланстың  пассивінің бірінші бөлімінде  қысқа мерзімді міндеттемелер  келтіріледі. Бұлар: салықтар, басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша, сондай-ақ өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер.

    Екінші  бөлімде ұзақ мерзімді (мерзімі  1 жылдан асатын) міндеттемелер көрсетілген.

    Баланстық  пассивінің үшінші бөлімінде  капитал келтіріледі. Бұлар: шығарылған капитал, эмиссиялық кіріс және резервтер. Оларға қоса бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) да бар.

    Баланста  баптар бойынша берілген сомаларды  біз шоттарды ашу мен күнделікті  есеп жүргізу үшін пайдаланамыз.

5. Шоттар мен қосарлы жазу

     Қосарлы  жазу. Қосарлы жазу үшін арнайы  бухгалтерлік шоттар қолданылады.  Оларды дүкенде тауарларды сату  кезінде жазылатын шоттармен  шатастыруға болмайды.

     Бухгалтерлік  шоттар есепті регистрлар болып  саналады. Оларда шаруашылық операциялар жазылады. Құралдар мен олардың көздерінің әрбір түрі үшін жеке шот қарастырылған.

     Өзінің  тәсілі бойынша – бұл сол  жағы «дебет» деп, ал оң жағы  «кредит» деп аталатын кесте  түрінде көрсетіледі.

Сызба түрінде  оны төмендегіше көрсету қалыптасқан:

Шоттың нөмірі мен аталуы

        ДТ                                                                                                  КТ 

     Баланстан  (тиісті бап бойынша) шотқа  біз жататын сома айдын басындағы  «қалдық» немесе «сальда» деп  аталады. Одан соң ай бойы шотта шаруашылық операцияларды жазамыз, айдың соңында дебет пен кредит бойынша айналымдарды есептейміз және жаңа қалдық шығарамыз. Оны біз келесі айдың (кезеңнің) басына баланс құрастыруда пайдалануымыз мүмкін.

    Шоттар  активті және пассивті болып  бөлінеді.

    Активті  шоттар, бұл – кәсіпорынның құралдары  мен дебиторлық қарыздарының  есебі жүргізілетін шоттар.

    Пассивті  шоттар – сол құралдардың көздері  мен кредиторлық қарыздың есебі  жүргізілетін шоттар.

    Активті  шоттарда кәсіпорынға құралдардың  келуі дебет бойынша, ал шығыс етілуі кредит бойынша бейнеленеді (жазылады).

    Пассивті  шоттарда, керісінше, құралдар көзінің  (немесе шаруашылық құралдары  үшін алынған қарыздың) көбеюі  кредит бойынша, ал кемуі дебет  бойынша бейнеленеді.

     Шатасып  қалмау және есеп айырысулардың мерзімдерін өткізіп жібермеу үшін әрбір дебитор мен кредитор бойынша қосымша есеп ұйымдастыру қажет.

     Шоттарда  шаруашылық операцияларды бейнелеуден  алдын, оларды ашу қажет. Ол  үшін шоттардың дебетіне немесе  кредитіне баланстан алынған бастапқы қалдықтар жазылады. Активті шоттарда бастапқы қалдық (бастапқы сальдо) дебетке, ал пассивті шоттарда кредитке жазылады.

    Бухгалтерлік  есеп шоттарының кеңестік дәуірдегі  жоспарында (егер онымен таныс  болсаңыз) активті-пассивті шоттар  болған. Олардың дебеттік жағында дебиторлық қарыз немесе шығыстардың, ал кредиттік жағында есептеу бойынша айналымдардың көбеюі есепке алынатын.

    Мысалы, № 46 «Өткізу» шотын алайық. Оның дебеттік жағында шығындар, ал кредиттік жағында табыстардың есептелуі бейнеленген. № 80 «Пайдалар мен залалдар» шотының дебеттік жағында пайданы қолдану, ал кредиттік жағында оның есептелуі бейнеленген. № 76 «Әртүрлі дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар» шотының дебеттік жағында кәсіпорынның дебиторлық қарыздары, ал кредиттік жағында кредиторлық қарызы бейнеленген.

    Шоттардың  Бос, Типтік жоспары, ал одан  соң Жұмыс жоспарының негізгі  ерекшеліктерінің бірі, ол тапсырыс берушілер мен мердігерлердің арасындағы нақты қатынастарға негізделген.

    Сондықтан,  бұл шоттар өзінің маңызы бойынша активті және пассивті болып бөлінеді. Мысалы, өнім, жұмыс немесеқызмет өткізу фактісі төмендегіше:

• Кірістер келтіруші бойынша VI ,бөлімінің шоттарында;
• Нақты шығыстар бойынша VII бөлінінің шоттарында бейнеленеді.

    Кәсіпорынның  дебиторлық және кредиторлық қарыздары да екі шотта: