Есеп саясаты

Өзара алмасатын болып  табылмайтын қорлардың, сондай-ақ арнайы жобаларға шығарылған және арналған тауарлардың немесе қызметтердің жекелеген  баптарының өзіндік құны оларға жұмсалған жеке шығындарды ерекше сәйкестендіру жолымен айқындалуға тиіс.

Қорлардың өзіндік құны екі тәсілмен айқындалады: «бірінші түсім – бірінші жіберілім» (FIFO) немесе орташа өлшенген құнның формуласы бойынша. Субъект негізгі қасиеті және оларды субъектінің пайдалану тәсілі бойынша ұқсас барлық қорлар үшін өзіндік құнды есептеудің сол бір тәсілін қолдануға тиіс. Әр түрлі негізгі қасиеттерімен немесе олардың пайдаланылуы бойынша ерекшеленетін қорлар үшін өзіндік құнды есептеудің әр түрлі тәсілдерін қолдану ақталуы мүмкін. «Соңғы түсім – бірінші жіберілім» әдісін (LIFO) пайдалануға жол бермейді.

Субъект әрбір есепті күнге қорлар құнсызданды ма, жоқ па, яғни қорлардағы шығындардың орнын қаншалықты толтыруға болатындығын (құнсыздану зақымдану, ескіру немесе түскен сауда құны салдарынан болуы мүмкін) айқындауға тиіс. Қорлар баптары (немесе баптар тобы) құнсызданған жағдайларда субъекті аяқтауға және өткізуге жұмсалған шығындарды шегергендегі сату бағасы бойынша қорларды өлшеуге міндетті.

. Субъект осындай бағалауды қорлардың әрбір бабының  (немесе ұқсас баптардың тобының) баланстық құнын аяқтауға және сатуға жұмсалатын шығындарды шегере отырып, оның сату бағасымен салыстыру жолымен жүргізуге тиіс. Егер қорлар бабы (немесе тобы) құнсызданған болса, субъкт залалды баланстық құн мен аяқтауға және сатуға жұмсалатын шығындарды шегергендегі сату бағасы арасындағы айырмаға тең сомаға пайданың немесе залалдың құрамында тануға тиіс.

Егер қорлар үшін аяқтауға және сатуға жұмсалатын шығындарды шегергендегі сату бағасын бап бойынша негізде  анықтау іс жүзінде мүмкін емес болса, субъект құнсыздануды бағалау мақсатында бір географиялық облыста жүргізілетін және сатылатын дәл сондай тағайындауы немесе түпкі пайдаланымы бар бұйымдардың дәл сол түріне жататын қорлардың баптарын топтастыруы мүмкін.

 Субъект әрбір кейінгі кезеңде аяқтауға және сатуға жұмсалатын шығындарды шегергендегі сату бағасын қайтадан бағалауды жүргізуге тиіс. Егер бұрын қорлардың құнсыздануын туындатқан жағдайлар енді жоқ болса, немесе экономикалық шарттардың өзгеруіне байланысты құнсыздануға жұмсалған шығындарды шегергендегі сату бағасының ұлғаюы анық болған кезде субъект құнсыздану сомасын жаңа баланстық құн екі шаманың: өзіндік құн мен аяқтауға және сатуға жұмсалатын шығындарды шегергендегі қайта қаралған сату бағасының ең азы болып табылатындай етіп реверсиялауға тиіс (яғни реверсияланатын сома құнсызданудан болатын бастапқы залал сомасымен шектелген).

Бастапқы танығаннан кейін субъект жылжымайтын мүліккке инвестициялардың барлық объектілерін кейіннен өлшеулі екі моделдің бірімен жүзеге асырады:

1) Әділ құнмен есептеу моделі; немесе

2) Шығындарды күрделендіру моделі бойынша.

 

Әділ құнмен есептеу  моделін таңдаған субъект ХҚЕС (IAS) 40 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялар» таңдауға тиіс.

Шығындар бойынша есептеу моделі таңдаған субъект өзінің жылжымайтын мүлікке инвестицияларын негізгі құралдарға тән іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алуға тиіс.

Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде 1-параграфқа сәйкес не бастапқы құн бойынша есепке алу  үлгісін, не 2-параграфқа сәйкес қайта  бағалау үлгісін таңдауға тиіс және таңдап алған есеп саясатын жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың барлық тобына қолдануға міндетті.

Бастапқы құн бойынша  есепке алу үлгісі

1. Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны бойынша ескерілуге тиіс.

Қайта бағалау үлгісі

2. Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуға тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын баланстық құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуге тиіс.

   Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті бағалаушылар жүргізетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте, бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.

Қайта бағалау жасау  жиілігі жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың әділ құнындағы өзгерістерге байланысты болады. Егер қайта бағаланған активтің әділ құны оның баланстық құнынан елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау қажет болады. Кейбір жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілерінің әділ құны елеулі және туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын қайта бағалап отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы өзгерістерге ұшыраған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері үшін талап етілмейді. Осындай объектілерді қайта бағалау қажеттігі үш немесе бес жылда бір рет пайда болуы мүмкін.

35. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін қайта бағалағаннан кейін қайта бағалау күніне жинақталған кез келген амортизация мына тәсілдердің бірімен ескеріледі: 

(а) активтің жалпы баланстық құнының өзгеруіне қайта бағаланғаннан кейін активтің баланстық құны оның пайыздық құнына тең болатындай етіп қайтадан тепе-тең қайта бағаланады. Актив индекстеу арқылы амортизацияланған қалпына келтіру құнына дейін қайта бағаланған кезде бұл актив жиі пайдаланылады.

(b) жалпы баланстық құнға қарсы алып тасталады, ал таза мөлшер активтің қайта бағаланған өлшеміне дейін қайта есептеледі. Бұл әдіс көбінесе ғимараттарға қатысты қолданылады.

Жинақталған амортизацияны  тепе-тең қайта бағалау немесе оны есептен шығару кезінде туындайтын түзету мөлшері баланстық құнды ұлғайтудың немесе кемітудің жалпы сомасының бір бөлігін құрайды

Егер жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың жеке объектісі қайта бағаланса, онда осы актив жатқызылған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың барлық тобы да қайта бағалануға тиіс.

Егер активтің баланстық құны қайта бағалау  нәтижесінде ұлғаятын болса, осы  ұлғаю «қайта бағалаудан болған өсім»  деген тақырыппен капиталдың өзінде көрсетілуге тиіс. Алайда бұл ұлғаю  пайдада немесе залалда бұрын  пайдада немесе залалда танылған сол активті қайта бағалаудан залалды реверстейтін дәрежеде танылуға тиіс.

Егер активтің баланстық құны қайта бағалау  нәтижесінде кемитін болса, бұл  кему пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта бағалаудан болған кему тап сол активке қатысты  қайта бағалаудан болған өсімде кез келген кредиттік сальдо болған жағдайда «қайта бағалаудан болған өсім» деген тақырыппен тікелей капиталға дебеттелуге тиіс.

Активті амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізде  оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.

Активтің жойылу құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және, егер ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8-«Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес бұл өзгерістер міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.

Амортизация есептеу әдісі

Амортизация есептеудің пайдаланылатын әдісі ұйымның  болашақ экономикалық пайдаларды болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуге тиіс.

Активке қолданылатын амортизация  есептеу әдісі ең болмағанда әрбір  қаржы жылының соңында қайта  қаралуға тиіс, және, егер активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың  болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті көрсету үшін түзетілуге тиіс. Ондай өзгеріс 8 IAS сәйкес бухгалтерлік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.

Активтің амортизацияланатын құнын оны пайдалы пайдалану  мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін. Бұларға біркелкі есептеу әдісі, азайтылатын қалдық әдісі және өндіріс бірлігінің әдісі жатады. Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, активтің пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты амортизация сомасын есептеу болып табылады. Азайтылатын қалдық әдісі пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді. Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады. Ұйым активте жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдап алады. Таңдап алынған әдіс, осы болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі түрде қолданыла береді. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе залалға қосылуға тиіс (егер 17 IAS кері жалдап сату кезінде өзгеше талап етпесе). Пайданы кіріс ретінде сыныптауға тиым салынады.

Жылжымайтын мүлік, үйлер  мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әр түрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен). Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен кірісті тануға арналған 18-«Табыс» IAS Халықаралық стандартының өлшемдерін қолданады. 17 IAS кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады

 

Қаржылық есептілікте  субъект негізгі құралдардың  әрбір сыныбы үшін мынадай ақпаратты  ашуға тиіс:

1) жалпы баланстық құнды анықтау үшін пайдаланылатын өлшем базасын;

2) амортизацияны  есептеудің пайдаланылатын әдістерін;

3) пайдалы  пайдаланудың қолданылатын мерзімі немесе амортизация нормаларын;

     

         Бақылау сұрақтары:

 

1.Халықаралық   стандарттарды  кімдер   және   қайда жасалынады, бұлар қандай ресми құжаттардан құралған?

2.Әрбір жекелеген стандарттардағы міндетгі ақпараттарды атап көрсетіңіз.

3.Халықаралық   қаржылық   есеп стандарттарының аталуы мен санын айтыңыз.

3.Үлттық есеп стандарттарына қарағанда ХҚЕС-тің артықшылығы неде?

 4.  ХҚЕС қашан және қандай мақсаттар үшін құрылған?

  5. ХҚЕС қандай қызметтер мен міндеттер атқарады?

    6.  Қаржылық есептіліктің жуйесін гармониялық үйлесімділікке келтірумен қандай халықаралық үйымдар айналысады?

     7.   Әлемде қандай көп тараған үлттық бухгалтерлік есеп моделдері бар? Бұл моделдерді кысқаша сипаттаңыз.

8. ХҚЕС бойынша есеп  саясатында активтерді есептеу тәсілдерін атаңыз.

 

6.Типтік бухгалтерлік есеп шоттарын және  бухгалтерлік есеп жүргізу ережесін есеп саясатын құрастыруда қолдану.

 

Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары  «Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептілік туралы»  Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес әзірленді.

 Үлгілік жоспар  қаржылық есептілік элементтерін  топтауға және құндық мәнде  ағымдағы көрсетуге арналған.

 Үлгілік жоспарда  бухгалтерлік есептің синтетикалық  шоттары осы Үлгілік жоспарға  қосымшаға сәйкес нысан бойынша  өтімділігін азайту тәртібімен орналастырылған. Үлгілік жоспарда бухгалтерлік есеп шоттары нөмірлерінің төрт саны бар. Нөмірдің бірінші саны бөлімдерге тиістілігін, екіншісі – кіші бөлімдерге тиістілігін, үшіншісі – синтетикалық шоттардың топтарына тиістілігін көрсетеді, төртінші санды ұйым дербес анықтайды.

Операциялар мен  оқиғалардың талдамалық есебiн жүргiзу тәртiбiн дара кәсiпкер немесе заңды  тұлғаның лауазымды адамдары белгiлейдi, олар Қазақстан Республикасының  заңнамалық актiлерiне және құрылтай құжаттарға сәйкес есеп саясатында дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қажеттiлiктерiн негiзге ала отырып ағымдағы басшылықты және iстердi жүргiзудi жүзеге асырады.

 

 Үлгілік жоспар  мынадай бөлімдерді қамтиды:

1-бөлім –  «Қысқа мерзімді активтер»;

2-бөлім –  «Ұзақ мерзімді активтер»;

3-бөлім –  «Қысқа мерзімді міндеттемелер»;

4-бөлім –  «Ұзақ мерзімді міндеттемелер»;

5-бөлім –  «Капитал мен резервтер»;

6-бөлім –  «Кірістер»;

7-бөлім –  «Шығыстар»;

8-бөлім –  «Өндірістік есепке алу шоттары».

 «Қысқа мерзімді активтер» 1бөлімінің шоттары қысқа мерзімді ретінде жіктелетін ұйымның активтерін есепке алуға арналған.

Олар  мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:

1000 – «Ақша  қаражаты»;

1100 – «Қысқа  мерзімді қаржы инвестициялары»;

1200 – «Қысқа  мерзімді дебиторлық берешек»;

1300 – «Қорлар»;

1400 – «Ағымдағы  салық активтері»;

1500 – «Сатуға  арналған ұзақ мерзімді активтер»;

1600 – «Өзге  қысқа мерзімді активтер».

1000 «Ақша қаражаты»  кіші бөлімі  мынадай шоттардың  топтарын қамтиды:

1010 – «Кассадағы  ақша қаражаты», онда кассадағы  ұлттық және шетел валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;