Бухгалтерлик есеп

 Өнімнің өзіндік құны оларды өндіруге және өткізуге кететін кәсіпорын көрсететін экономикалық категория болып табылады. Өзіндік құнның төмендеуіне әсер ететін негізгі фактор болып материалдық, еңбектік, және қаржылық ресурстарды  үнемдеу табылады. Осы мәселені шешудегі маңызды рөлді бухгалтерлік есеп атқарады. Ол өнім өндірумен байланысты шығындар есебінің дұрыстығын қамтамасыз етуі тиіс.

 Пайда болу уақыты бойынша өндірістік шығындар ағымдағы тұрақты өндірістік шығындарға және біруақыттағы бір реттік немесе кезең шығындарына бөлінеді.Шығындар жұмыстардың өзіндік құнына кіріктірілу  әдісіне байланысты тура және жанама (қосымша) шығындарға бөлінеді. Тура шығындар деп жұмыстың өзіндік құнына тікелей  қосуға болатын өнім өндірумен байланысты шығындар түсіндіріледі. Жанама (қосымша) шығындарға жалпы кәсіпорын қызметіне  қатысты өндірісті ұйымдастыру  және басқарумен байланысты шығындар жатады.

 Ұйымның барлық шығындарын орындалған жұмыстар көлеміне байланысты тұрақты және өзгермелі  шығындарға бөлуге болады.

 Қаржы ресурстарын пайдалану тиімдігі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына, өтімділігіне, төлемқабілеттігіне, іскерлік белсенділігі мен рентабельдігіне  әсер етеді.

 Ұйымның қаржылық жағдайын және оның қаржы  ресурстарын басқару тиімділігінің  маңызды сипаттамаларының бірі –  ұзақ мерзімді келешектегі қызметінің тұрақтылығы. Ол кәсіпорын балансының құрылымын, оны кредиторлар мен  инвесторларға тәуелдігінің дәрежесімен  байланысты. Бірақ, кредиторларға тәуелділік дәрежесі қаржы ресурстарының меншікті және қарыз көздерінің қатынасымен  ғана анықталмайды. Бұл меншікті капиталды, айналым және айналымнан тыс активтер құрамын, және зияндардың болуын немесе болмауын және тағы басқа бағалауды  кіріктіретін көп қырлы түсінік.

 Негізгі қорлар немесе өндірістік запастарға капитал салымын жабу үшін қаражат  көздерінің өзгеру шегінің шекті  мәні кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға және тұрақтылығын арттыруға  әкелетін шаруашылық операцияларының  ресурсын басқаруға мүмкіндік береді. 

 Өнімді  өндіру көлемі мен  динамикасын талдау 

 Егер  өнім өндіру мүмкіндігі шектеулі болып, ал өнімге деген сұраныс керісінше  көп болса, онда басымдылық өнімді өндіруге беріледі, өйткені сатылатын өнім көлемі  өндіріс көлемі арқылы анықталады. Керісінше өнімге деген сұраныс  толықтай қанағаттандырылып, бәсекелестік  деңгейі жоғары дамыған нарықтағы  өндіріс көлемін жоспарлау сол  нарықта сатылу мүмкіндігіне ие тауар  көлемі негізнде іске асырылады. Өнімді өндіру, сату және оның сапалық көрсеткіштерін жоғарылату кәсіпорынның шығындары  мен пайдасының көлеміне тікелей  әсер ететін  болғандықтан бұл талдаудың  маңызы зор.

 Талдаудың негізгі міндеттері: Өнімді өндіру мен сату жоспарларының орындалу деңгей мен динамикасын бағалау.

  -Осы көрсеткіштердің көлемінің өзгеруіне факторлар әсерін анықтау.

-Өнім өндіру мен оны сату көлемін ұғайтушы ішкі шаруашылық резервтерді ашу.

-Ашылған резервтерді іске қосу үшін іс-шараларын қарастыру.

• Натуралды-заттай:  (тонны, кг, куб, га, км. т.б.)
• Жеке өнім түрлері (дана, метр, т.б.)
• Шартты натуралды: консерві з/д – шартты жалпылама өлшем мың банкі, полграфия – шартты басылым қағаз, жөндеу жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында жұмыстарын жүргізуші кәсіпорында – шартты жөндеу.
• Құрамдастырылған натуралды: киловат, тонна, километр (т/км) (жалпылама өлшем).
• Еңбек шығындары: еңбек сағ,, еңбек-күн, еңбек-минут (жалпылама өлшемдер).
• Ақшалай өлшем: теңге, мың теңге млн.теңге (жалпылама өлшем).

 Сатылған  өнім көлемін есептеу:

• Кассаға немесе есеп шотқа келіп түскен ақша көлемі
• Сатып алушыға артып жіберген өнім көлемі көлемі (ақшалай өлшемде)
• Сонымен қатар: жоспарлы, салыстырмалы, ағымдық бағалардағы сатылған  өнім көлемі (өндіріс көлемі де есептеледі).

 Өнімді  өндіру мен сатуды талдау. Талдау өнімді өндіру мен сату динамикасын, базистік, тізбектік өсу және өсім қарқындарын  есептеуден, зерттеуден басталады. 
 
 
 
 
 

 3.2Қаржылық  есептілікті талдай

 Қаржылық  есептілік және оны  талдау 

           Ұйым қаражаттары құрылымның  маңызды сипатын негізгі қаражаттардың,  капиталдық салымдардың, құрал-жабдықтардың, өндірістік запастар мен аяқталмаған  өндірістің құндық сомаларының  баланс қорытындысына қатынасына  тең өндірістік арналымдағы мүлік  коэффициенті береді.

 Шаруашылық  тәжірибенің мәліметтері негізінде  нормалы болып 0,5 көрсеткіштерінің төменгі шегі табылады. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында бұл көрсеткіш 2009 ж. 0,31 құраған, ал 2010 ж. 0,50 дейін өсті. Бұл коэффициент мәні норма шегінен төмен болды, ал оның өсуі кәсіпорынның өндірістік арналымдағы мүлкінің көбеюін білдіреді.

 Ұйым  қаражаттарының көлемін сипаттау үшін автономия, қарыз және меншікті қаражаттардың  қатынасы, маневрлік коэффициенттерімен қатар, көздердің шектелген топтарының құрылымының өзгеруіндегі әртүрлі  тенденцияларды көрсететін жеке көрсеткіштер де қолданылады. Мұндай көрсеткіштерге, бірінші кезекте, ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттары мөлшерінің кәсіпорынның меншікті қаражаттары  және ұзақ мерзімді несиелері мен  қарыздарының көздерінің сомасына қатынасына тең қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенттері жатады. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС бүкіл талдау жүргізу кезеңінде ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары берілмеген, яғни компания балансында ол жоқ.

 Оперативтік (жұмыс) жоспар (есеп). Ол әрбір кезеңдегі  фирманың және  оның мақсатты рыноктарының әрбір рынок пен тауар бойынша  арақатынастарының нәтижелерін  көрсетеді. Фирмада бұл құжатты  маркетинг қызметі жасау тиіс.

 Тауарды өндіру бойынша кірістер мен шығыстар туралы жоспар (есеп). Ол фирманың тауардың әр түрін сатудан пайда алатындығын  көрсетеді. Бұл құжат фирманың экономикалық қызметімен тауардың әрбір түрі бойынша  жасалады.

 Ақша  қозғалысы туралы жоспар (есеп). Бұл  құжат фирманың іс жүргізу кезіндегі  ақшаның түсу және шығу процесін көрсетеді. Ол фирманың қаржылық қызметімен жасалады.

 Баланстік есеп. Ол өткен кезеңдегі фирманың экономикалық және қаржылық ісінің нәтижелерін  қорытындылайды, бас бухгалтериямен құрастырылады.

 Негізгі қаражаттардың және өзгеде айналымнан тыс активтердің қор қайтарымдылығы, құралдарының бірлігінің құнына келетін  сату көлемімен олардың өлшенетін  пайдалану тиімділігін сипаттайды. ЖШС кәсіпорнында бұл көрсеткіш 2009 ж. 3,354, ал 2010 ж. 2,369 дейін төмендеді. Негізгі қаражаттарды пайдалану тиімділігінің төмндеуі – кәсіпорын жұмысының теріс факторы.

 Меншікті  капиталдың айналымдылық коэффициенті меншікті капиталдың айналу жылдамдығын  сипаттайды, ол акционрлік қоғамдар үшін акционрлер тәуекелге баратын қаражаттардың  белсендігін білдіреді. «Темир Строй Сервис и Ко» ЖШС кәсіпорнында бұл көрсеткіш 2009 ж. 1,598, ал 2010 ж. 1,985 дейін өсті. Бұл коэффициенттің өсуі меншікті қаражат бөлімнің белсенді жұмыс істегенін көрсетеді.Жоғарыда қарастырылған процестің нәтижесінде компанияның жалпы фирмалық (корпоративтік) деңгейдегі қаржылық жоспарлардың қалыптасатынын айта кету керек.

 Бұл жоспар табыстар мен шығындардың, активтер мен пассивтердің, сәйкесінше, кірістер мен шығыстардың тең болуын қажет  етеді. Әдетте, ресурстарды алу және оларды жұмсаудың нақты процесі  орталықтандырылмаған болғандықтан (ең алдымен орта және ірі компанияларда), корпоративтік қаржылық жоспарлау  ішкі фирмалық жоспарлаумен жалғасады. Ішкі жоспарлау шеңберінде жауапкершілік  орталықтары бойынша табыстар мен  шығындардың, кірістер мен шығыстарды жоспарлау жүзеге асырылады. Егер компанияның  құрылымында дербес балансы бар  бөлімшелері болса, онда бұл бөлімшелер бойынша активтер мен пассивтерді  жоспарлау жүзеге асырылады.

 Егер  кәсіпорын заңды түрде дербес және мүліктік жағынан байланысты компаниялардың тобы болып табылса, онда қаржылық жоспарлаудың толық циклы осындай әрбір  компания деңгейінде де, негізгі (холдингтік) компания деңгейінде де жүзеге асырылады. Мұндай жағдайларда жалпы корпорация деңгейінде активтер мен пассивтердің жиынтық балансы, табыстар мен шығындардың  жиынтық жоспары қалыптасады.

 Қысқа мерзімді қарыз коэффициенті кәсіпорынның жалпы міндеттер сомасында қысқа  мерзімді міндеттемелердің үлесін көрсетеді. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында бұл көрсеткіш 2008 жылы 0,63 құраған және 2009 жылы 0,40 дейін төмендеді. Осы коэффициенттің төмендеуі қысқа мерзімді міндеттемелердің кәсіпорынның міндеттемелерінің жалпы сомасында үлесінің артуын білдіреді. Осылайша, қаржылық тұрақтылық коэффициенті абсолютті көрсеткіштер негізінде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың қорытындыларын растайды.

 Баланс  өтімділгін талдау қажеттілігі қаржылық шектеулердің күшеюімен және кәсіпорынның несие алу қабілеттілігін бағалау  қажеттігіне байланысты туындайды. Баланс өтімділігі кәсіпорын міндеттемелерін  оның активтерімен жабу дәрежесі ретінде  анықталады. Олардың ақшалай нысанына айналу мерзімі міндеттемелерді  өтеу мерзіміне сәйкес келеді.

 Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына  айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын  активтері келесі топтарға бөлінеді:

 А1 (айтарлықтай  өтімді активтер) – кәсіпорынның ақша қаражаттарын және қысқа мерзімді қаржылық салымдар.

 А2 (тез  өткізілетін активтер) – дебиторлық қарыздар.

 А3 (жай  өткізілетін активтер) – запастар (алдағы кезең шығындарын алып тастағанда) және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.

 А4 (қиын өткзілетін активтер) – алдынғы  топтарға енгізілген баптарды қоспағандағы негізгі құралдар. 

 «Темир Строй Сервис И Ко»ЖШС балансының өтімдігін талдау 

 Өтімді  қаражаттар құрамындағы кәсіпорынның ақша қаражаттарын және қысқа мерзімді қаржылық салымдар. 2009 жылы  916 мың  теңгены құрап 2010 жылы 4308000 теңгены  құраған бұл «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС ның осы жылдардағы қысқа мерзімды  ақша қаражаттарын ұтымды басқарғандығын көрсетеді ал дебиторлық қарыздар 2009 жылы 753181 мың теңгены құрап 2010 жылы 320415 мың теңгеге азайған жалпы 2009 жылы «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС тауарын сатып алушылар қолма-қол есеп айрысқанын көрсетеді, тез өтімді активтерді анықтау үшін қатысты көрсеткіштің бөлгішіне дебиторлық қарыздар мен өзге де активтер жатқызылады.

 Өтімді  қаражаттар құрамындағы тез өтімді активтерді анықтау үшін қатысты  көрсеткіштің бөлгішіне дебиторлық қарыздар мен өзге де активтер жатқызылады. Бұл көрсеткіш дебиторлық қарыз  айналымының орташа ұзақтығына тең  кезеңге, кәсіпорынның күтілетін төлем  қабілеттігін анықтайды. «Темир Строй Сервис И Ко» ЖШС кәсіпорында кезең ішінде аталған көрсеткіш нормадан төмен болды.

    Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау және баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымын белгілеу бойынша әдістемелік ережелер құрамындағы төлем қабілеттілік критерийлерін қарастырайық. Осы құжатқа сәйкес  баланс құрылымы 2 көрсеткіш негізінде бағаланады және қолданады: ағымдағы өтімділік коэфициенті және меншікті қаржылармен қамсыздандырылу коэфициенті. Осы құжатқа сәйкес баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорындарды - төлем қабілетсіз деп мойындау үшін негіз болып келесі шарттардың бірінің  бар болуы табылады:

• ағымдағы өтімділік коэффициенті есепті кезең  соңында 2 ден аз мәнге ие;
• меншікті қаржылармен қамсыздандыру коэффициенті есепті кезеңнің аяғында 0,1-ден аз мәнге ие.

 Тұрғындарға қызмет көрсеткен және жұмысты орындағанына байланысты кәсіпорынның әкімшілік  бағасының өсуінен пайданың өскені байқалады. Кәсіпоры шығынының деңгейі 3,2%-ке төмендеді, бұл пайдалылықтың  жоғары деңгейінде көрініп, алынған  табыстың деңгейіне мақсатты түрде  әсер етті.Меншікті капиталының пайдалылығының көрсеткіші бір теңге меншікті қаражатқа  қанша тиын пайда келетінін көрсетеді. Бұл көрсеткіштердің есепті нәтижелері кәсіпорынның меншікті салымшылары  әрбір ақша қаражатының өлшемдерін алуымен пайданың өсуі туралы айтады.

 Есептелінген  пайдалылық коэффициенттері шаруашылықты жүргізуде өндірістік саясатты түбегейлі  қарау қажеттілігін анықтайды. Келешекте  кәсіпорын орындалған жұмыстар бағасының  өсу есебіне байланыссыз, шығындарды төмендету, сапаны жоғарлату және өндірісті  әртараптандыру есебі бойынша, яғни қызмет көрсету аясын кеңейту, сондай-ақ өндірістік қорлардың айналымын  жеделдету арқылы өндіріс көлемін  ұлғайту қажет.