Бухгалтерлик есеп

 Бастапқы  құны – негізгі құралды сатып алуға немесе  кеткен нақты өдіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан, сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар және т.б. шығындардан тұрады.

 Ағымдағы  құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны.

 Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдың бастапқы немесе ағымдық  құны.

 Сату  құны – бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге дайын тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін құн.

 Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің, металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.

 Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың  бастапқы және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне ұйымның шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:

• пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
• нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдардың тозуын есептейді.

 Негізгі құралдардың аудиті бағдарламасының  құрамдас элементері болып келесі тексерістер  табылады:

1. негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітабының мәліметтерімен сәйкестігі;
2. негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;
3. мүлік  негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша ттоптастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;
4. негізгі құралдардың түсуі мен  істен шығуы жөнідегі операциялардың есебінде бағаланудың, рәсімдеудің және көрсетудің дәлелдігі;
5. негізгі құралдардың тозуы мен жөндеу есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі
6. бухгалтерлік есеп пен есептіліктің регистрлеріне негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысытуралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі;
7. негізгі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі және т.б.

      Негізгі қорлар қозғалысын қадағалау. Негізгі құралдар аудитінде тексерілген құжаттар бухгалтерлік баланс, бас кітап 1210 журнаол ордерлер тозу сомасы мен негізгі құралдарды қайта бағалау есептеулері бойынша. Әзірлеме кестелер, келісім шарттар, түгендеу бойынша тізімдемесі және салыстыру ведомстілер, түгендеу карточкалары және т.б.  
 

3. Ағымдағы  активтер аудиті

                      Тауарлық-материалдық қорлар аудиті 

    Тауарлық-материалдық қорларға сатып  алу циклінің функционалды аудиті  қаржылық  есеп берудің мәліметтерін  және белгілі бір кезең ішінде  олардың қозғалысы туралы алғашқы  құжаттарды қарастырудан басталады.  Бастапқы есепті ұйымдастыруды  қабылдауды, құжатты рәсімдеуді , тиеу  – тасу жұмыстарын, материалдық  ресурстардың қозғалсысын, сақталуын  және ұтымды қолданылуын бақылау  мен орналастыруды тікелей жүзеге  асыратын қойма шаруашылығы қызметкерлері  маңызды рөл атқарады.

    Шаруашылық жүргізуші субъектілерді  сатып алу, өндіріс және дайын  өнім өткізу циклдерінің функционалды  аудитінің маңызды кезеңдері  мыналар:

1. Материалдық ресурстармен жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын тексеру.
2. Қалыптасқан тауарлы-материалдық қорларды басқару жүйесін талдау.
3. Қорлардың жағдайын және олардың қолданылу деңгейін бағалау.
4. Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру.
5. Тауарлық-материалдық қорлармен жасалатын операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығын тексеру.
6. Қорларды түгендеудің жүйелілігі мен дұрыстығын зерттеу.
7. Тауарлы-материалдық құндылықтарды қолдануды ішкі бақылау жағдайын бағалау.
8. Жабдықтау-дайындау іс-қызметі есебін, басқаруды және талдауды жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

 Тауарлы-материалдық  қорларды құру мен басқару белгілі  бір шығындарға кездеседі. 

           Тауарлы-материалдық қорлардың аудит бағдарламасы

                              Дебиторлық берешек аудиті 

    Есеп айырысудың ықпалды тәсілі  дебиторлық эәне кредиторлық  берешектердің кірістік қатынастарды  тіркеудің дұрыстығына функционалды  аудитті уақытылы өткізу, тіркелген  қатынастарды төленген қатынастармен  салыстыру болып табылады. Бұл  тұрғыдан қарағанда кірістік  ордерлер бойынша алынған ашаны  сіңіріп кетуді жеңілдететін  жағдайы анықтау қажет. Кассалық  ордерлерді төленгенде және төлеушінің  қолына құжат беруді тіркеудің  жоқтығы эәне шоттардың төленбеуін  атап өту маңызды. Дебиторлық  және кредиторлық берешекте,әсіресе,  көбіне теріс пайдаланулар жасалады. Дебиторлық борышты көбінесе  кәсіпорын еңбектерінің берешегін  жедел өндіріп алу, теріс пайдалануға  келергі келтіретін маңызды шара  болып табылады. Ордерлерді дұрыс  тіркеу мен түбіртекті тікелей  кассаға беру, бухгалтерияға төленбеген  кірістік ордерлер, қайтаруды бақылау  жазбалардың анық сеніиділігін  арттырады және теріс пайдалануды  болдырмайды. Кәсіпорындар арасындағы  есеп берулер әдетте қолма-қол  ақшасыз аударым тәртібімен банктер  арқылы жасалады. Банктер арасында  жасалатын есептік және несиелік  опреациялар арнайы ережелермен  реттеледі.Алайда есеп айырысудың  іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның  теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін  толықтай болдырмайды. Оларды  негізінен басшылар, бухгалтериялар  мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері  жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер  банк шотына көшірмені өңдеуде  жалған жазумен және бұл опреацияларды  есептік регистрлерге жазу сипатында  болады.

    Дебиторлық берешектің құрылымының  басты мақсаты-іс жүзіндегі бухгалтерлік  нормативтік актілер мен салық  есебінің ұстанымы тұрғысынан  дебиторлық берешекті жіктеу  мен дұрыс көрсетуді белгілеумен  қорытындыланады. Дебиторлық берешектің  нақты жауапкершілігін көтеру  және аудит жүргізілетін субъектінің  қаржылық жағдайын жақсарту болып  табылады.

    Осындай мақсатты жүзеге асыру  кезеңіндегі мекеменің ішкі саясаты  белгіленген есеп беру мезгілінде, қаржылық есепті көрсеткенде  және мекеменің қаржылық жағдайын  дұрыс бағалауды іске асыру  қажеттілігі туындайды.

    Дебиторлық берешектің құрылымдық  аудиттерінің міндеттері:

• сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есеп айырысуларын түгендеуді өткізу;
• дебиторлық берешектің жинақтамалық және сараптамалық есебінің дұрыс жүрзізілуін анықтау;
• резервтің заңды құрылуы мен оның күдікті қарыздарға пайдаланылуын тексеру.

 Осы қойылған мақсаттан шығатын тағы бір міндеті-бір немесе бірнеше  аудиттік бекітілуге тиісті қаржылық есеп берудің растамасын алу болып  табылады. Олар мындай түрле анықталады: қолда барлығы және қатысуы, толықтығы, кұқығы және міндеті, бағалау мен  бөлу, өлшеу таныстыру мен ашу (ХАС 500,б 13).

                     Есеп беруші тұлғалар  мен есеп айырысу  аудиті 

   Есептесудің аудиті ақшалай және  кассалық-банктік операцияларды  жүргізу заңнамалық, жалпы мемлекеттік,  ведомствалық және басқа нормативті  актілермен жеткілікті түрде  қатаң реттеледі, сондықтан төлеу  циклі функционалды аудитін өткізуге  дайындық кезінде қабылданған  қолдануын, қаржылық бақылаудың  нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің  тараптарын мұқият оқып-білу қажет.  Операциялық аудитор сапалы жақтары  туралы анық тұжырымдамаларын  қамтамасыз ету қажеттілігіне  байланысты проблемалық сипаттағы  көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық, қаржылық, есептік,  экономикалық мәселелерін шешудің  баламалы мүмкіндіктерін қарастырған  жөн