Аудиторлық мәнділік деңгейін анықтау

Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай есептеледі. Материалдық  емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе қарастырылған жағдайлармен анықталады.

Тауарлы- материалдық  қорлар есебі № 2 «Босалқылар» бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі қоймал карточкаларында және типтік құжаттарда жүргізіледі.Тауарлы-материалдық қорлардың  өзіндік құны оларды сатып алу, транспорттық –дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн әдісімен бағаланады. ФИФО және арнайы ұқсастыру әдістері қолданылмайды.

Серіктестікте өндіріс  шығындарын есепке алу үшін 8110 «Негізгі өндіріс» 8210 «Көмекші өндіріс», 8310 «Үстеме шығындар» шоттары ашылған».

Серіктестікте қызметтерді  өткізу барысында есептеу әдісі  қолданылады.

ТМҚ өткізу кезінде тапсырыс берушіге шот-фактура ұсынып, оның құнына қоймалық сақтау шығыны 8.5 пайыз, ҚҚС пайызы қосылады.

Бухгалтерлік есептің  №12 стандартына және оның әдістемелік  нұсқауларына сәйкес құрылыс қызметі  бойынша есептің басты міндеті  әрбір есеп кезеңі бойынша табыстар мен шығындарды дұрыс анықтау.

 «Нұрлы жол» серіктестігінің банктерде есеп айырысу шоттары бар. Ақшаның есебін жүргізген кезде қолданыстағы заңдылықтар мен нормативтік актілерді жетекшілікке алады. Серіктестікте кассадағы ақшаны жоспардан тыс тексеру айына бір рет жүргізіледі .Оны құрамында бас бухгалтер, бухгалтер, ішкі аудит бөлімінің өкілі бар комиссия өткізеді.

Бухгалтерлік есептің  барлық бөлімдері бойынша жүргізілетін алғашқы құжаттар, регисторлар 5 жыл, жұмысшылар мен қызметкерлердің  жеке шоттары 75 жыл сақталынады.

Есепті кезең болып 1 қаңтар 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл табылады[8].

 

2 СЕРІКТЕСТІКТЕГІ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ

 

2.1 Жарғылық  капитал салымының есебі

 

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексте шаруашылық серіктестікті  қалыптастыру, құқық және міндеттерінің  тәртібі анықталған. АК 58 – бабында  шаруашылық серіктестігі жарғылық капитал құрылтайшыларының (қатысушылары) үлесіне (салым ақшасы) бөлінген коммерциялық ұйым ретінде сипатталады, ал өзінің қызмет процесінде жасаған, жинаған немесе құрған мүлік жеке меншігіне жатады. Шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталындағы салым ақшаға ақшалай қаражат, құнды қағаздар, заттар, мүліктік құқық, оның ішінде ақыл – ой меншігі (интеллектуальная собственность) және басқа нәрселер жатуы мүмкін.

Әрбір шаруашылық жүргізуші  субъектіні құру үшін құрылтайшылық  құжаттары (бұл құжаттардың ең негізгісі Жарғы болып табылады) болуы керек. Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғыда субъект серіктестік құрылтайшыларының салым ақшаларынан тұратын жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге жатады.

Шаруашылық серіктестік  мына ныандар бойынша құрылуы мүмкін:

• Толық серіктестік – жарғылық капиталы оның құрылтайшысын анықтайды, алайда заң актісімен (АК 64 – бап) белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек;
• Коммандиттік (сенімге негізделген) серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшері заң актілерімен белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек. Салымшылардың жиынтық мөлшері коммандиттік серіктестіктің (АК 74 – бабы) жарғылық капиталдың 50 % құрауы мүмкін;
• Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшерін серіктестік құрылтайшылары анықтайды және заңда белгіленген (АК 78 – бабы) ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек;
• Қосымша жауапкершілікті серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшері жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндей анықталады, алайда бұл серіктестіктің қатысушылары жарғылық капиталдағы өз салым ақшаларымен оның міндеттемелері бойынша жауап береді, ал бұл соманың жетіспеушілігіне өз мүліктерінің еселенген мөлшерінде өздерінің салым ақшаларына қосады (АК 84 – бабы) ;
• Акционерлік қоғам – жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең, алайда заңда қарастырылған ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек. Акцияларға ашық жазылыс жарғылық капиталдың толық төлеміне дейін жеткізілмейді (АК 88 – бап).

Акционерлік қоғамның жарияланған  жарғылық капиталының ең аз деңгейдегі көлемі – бір айлық есеп айырысу көрсеткішінің 50000 есе мөлшерін құрайды (13.05.03 ж. №415 «Акционерлік қоғамдар туралы» заңның 10 – бабы) және мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күннің ішінде төленуі керек (11 – бап, 2 – тармақ).  Артықшылықты акцияны шығару барлық жарияланған акциялардың жалпы санының 25 % көп болмауы керек (13 – бап, 2 – тармақ).

• Еншілес және тәуелді шаруашылық серіктестігі – жарғылық капитал акционерлік қоғамдардың бір – бірімен өзара қатысумен қалыптасады;
• өндірістік капитал- жарғылық капитал кооператив мөлшерінің пай салу есебінен қалыптасады (АК 97 – бап);
• мемлекеттік кәсіпорын – шаруашылық меншік құқына немесе оперативтік басқаруға негізделеді (АК 102 – бап);
• коммерциялық емес ұйымдар – басқарушылық, әлеуметтік – мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы меншіктенушілермен құрылатын және қаржыландырылатын ұйым (АК 105 – бап) [9].

Шаруашылық жүргізуші  субъекті жарғылық капиталға мүліктік және ақыл – ой (интелектуально) қызметі  түрінде қаржылық салымды жүзеге асырса, басқа субъектілер кәсіпкерлік  табыс, капитал проценті мен өсімін алу мақсатында акция пакетін алу жолымен бұл қызметке ықпал етіп, бақылау жүргізеді. Мұндай салуды (яғни салымды) инвестиция деп атайды. Бухгалтерлік есептің 13 «Шоғырландырылған (консолидированная) қаржылық есеп берушілік және еншілес серіктестіктегі инвестиция есебі» стандартына және оның әдістемелік ұсынысына сәйкес – егер дауыс беру құқымен инвестрленген объектінің 50 % акциясынан көбіне ие болса, онда бұл иелену бақылау жүргізуге мүмкіндік береді.

Бақылауды қолына алған  инвесторлар негізгі серіктестік деп танылады, ал инвестицияланатын объект – еншілес шаруашылық серіктестік болады.

Егер басқа заңды  тұлға оның дауыс беру акциясынан 20 % көьіне ие болса (АК 95 – бап), онда акционерлік қоғам тәуелді шаруашылық серіктестігі деп танылады. Басқа  субъектінің дауыс беру акциясының 20 % - тен азына ие болуына сәйкес бақылау бірігіп жүргізіледі.

Ұйымның меншікті капиталында  негізгі орынды жарғылық капитал  алады.

Жарғылық капитал –  бұл акционерлік қоғамда құрылтайшылардың акцияларды нақтылы құны бойынша  және инвесторларға оларды орналастыру  бағасы бойынша сатылатын барлық шығаруға жарияланған акциялардың жиынтық құндары есебінен немесе жаңадан құрылған ұйымның жарғылық қызметін қамтамасыз ету үшін шаруашылық басқа да түрлерінде құрылтайшылардың (қатысушылардың) ақшалай қаражаттары немесе басқа да мүліктік (негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық қорлар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар, соның ішінде жерді пайдалану құқығы және интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және өзге мүлікке құқығы) түріндегі салымдардан қалыптасып, құрылтайшы құжаттарда (ұйымның жарғысында) тіркелген меншікті капиталдың бастапқы сомасы.

Жарғылық капиталдың нақты міндеті (қызметі), орындайтын функциялары мен қалыптасу тәртібі  ең алдымен ұйымның ұйымдастыру-құқықтық нысанына байланысты және Азаматтық  Кодекс пен «Акционерлік қоғам туралы», «Шектеулі және қосымша жауапкерлігі бар серіктестіктер туралы» Заңдарымен реттеледі.

Акционерлік қоғам мен  жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің капиталы үш негізгі функциялар атқарады:

ол бастапқы капитал, яғни қоғамның қызметі үшін мүліктік негіз              болады;

ол қоғамдағы әрбір  құрылтайшының (акционердің, қатысушының)              салымының үлесін (пайызын) анықтауға  мүмкіндік береді, өйткені оған жиналысқа  қатынасушының дауыстарының саны және оның табысының (дивидендінің) мөлшері  сәйкес болады;

жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғаның алдындағы              міндеттемелерді орындауға кепілдік беру мүмкіндігін береді, сондықтан оның ең төменгі мөлшері заңдармен белгіленеді.

Акционерлік қоғам мен  жауапкершілігі шектеулі серіктестікте  жарғылық капиталдың қалыптасу тәртібі мен мөлшері әртүрлі.

Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған ұйымның жарғылық капиталы құрылтайшылардың (жалғыз құрылтайшының) акцияларды оладың нақтылы құны бойынша  және инвесторлардың (инвестордың) Қазақстан  Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» Заңында белгіленген талаптарға сәйкес айқындалатын орналастыру бағалары бойынша төлеу арқылы қалыптастырылады және ұлттық валютамен көрсетіледі.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері  тиісті қаржылық жылына арналған Республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.

Акция – бұл акционерлік  қоғам шығаратын және акционерлік  қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша  дивиденд және қоғам таратылған жағдайда оның бір бөлігін алу құқығын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңда және өзге де заң кесімдерінде (актілерінде) көзделген өзге де құқықтарды куәләндыратын бағалы қағаз.

Дивиденд – бұл  акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін кірісі.

Акцияның нақтылы құны – бұл барлық жай және артықшылықты акцияларға арналған және акционерлік  қоғамның құрылтай шартында (жалғыз құрылтайшының  шешімінде) айқындалатын бірыңғай баға, осы баға бойынша құрылтайшылар арасында орналастырылады (жалғыз құрылтайшы төлейді).

Орналастыру бағасы –  бұл акцияларды бастапқы бағалы қағаздар рыногына орналастырылған кезде  акцияның белгіленетін бағасы.

Акционерлік қоғам жай  және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда шығарылады.

Жай акция дауыс беруге енгізілетін барлық мәселелерді  шешкен кезде акционерге дауыс беру құқығы мен акционерлердің жалпы  жиналысына қатысу құқығын, қоғамда  таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.

Артықшылықты акциялардың  меншік иелері – акционерлердің жай  акциялардың меншік иелері – акционерлеріне қарағанда акционерлік қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын-ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және акционерлік қоғам таратылған кезде заңмен белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар.

Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған коммерциялық емес мекемелердің артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ.

Акционерлік қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған  акцияларының жалпы санының жиырма бес пайызынан аспауға тиіс.

Артықшылықты акция  акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын бермейді, келесі жағдайларды қоспағанда, егер:

қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысының шешімі бойынша              артықшылықты акцияларды иеленуші акционердің  құқығын шектеуі              мүмкін мәселені қараса. Шектеу қою орналастырылған (сатып              алынғандарын шегере отырып) артықшылықты акциялардың жалпы              санының кемінде үштен екі бөлігі жақтап дауыс берген жағдайда ғана              мұндай мәселе бойынша шешім қабылданды деп есептеледі; 

қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы қоғамды қайта              ұйымдастыру, не тарату туралы мәселені қараса;

артықшылықты акция  бойынша дивиденд төлеу үшін белгіленген              мерзім өткен күннен бастап үш ай ішінде толық мөлшерінде төленбесе, артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын береді. 

Құрылтай жиналысы (жалғыз құрылтайшының шешімі) немесе акционерлердің жалпы жиналысы жарғылық капиталды  қалыптастыруға және дивидендтер алуға  қатыспайтын бір «Алтын акцияны» енізуі мүмкін. «Алтын акция» иесінің акционерлердің жалпы жиналасының, директорлар кеңесі мен атқарушы бойынша вето қою құқығы болады. «Алтын акция» куәландырған вето қою құқығы басқаға берілмеуі тиіс.

Акцияның шығарылуын мемлекеттік тіркеуден кейін  оны құрылтайшылар арасында орналастырылатын (құрылтайшылар сатып алатын) акционерлік қоғамның (ұйымның) жарияланған акциялардың саны, түрі және орналастыру бағасы, сондай-ақ құрылтайшылар (жалғыз құрылтайшы) төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері құрылтайшылық құжаттарда (жарғыда, құрылтайшы шартында) белгіленеді.

Мекеме заңды тұлға  ретінде мемлекеттік тіркелген  күннен бастап немесе акционерлердің жалпы жиналасының жарияланған  акциялардың санын көбейту туралы шешім қабылдаған күннен бастап бір  ай ішінде жарияланған акцияларды шығаруды мемлекеттік тіркеу үшін құжаттарды өткізуге міндетті. Егер акционерлік қоғамның (ұйымның) жарғысымен бұл мәселе акционерлердің жалпы жиналасының құзыретіне жатпаса, онда жарияланған акциялар санының шегінде акционерлік қоғамның акцияларын орналастыру туралы шешімді қоғамның директорлар кеңесі қабылдайды.

Акционерлік қоғам өзінің акцияларын олардың шығарылымын  мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін аукциондар, жазулар арқылы орналастыруға құқылы. Жазулар арқылы орналастырылатын акциялар қоғамның директорлар  кеңесі белгілеген орналастыру бағасы бойынша сатуға жатады. Мұндайда акцияларды сатып алған барлық тұлғалар үшін бірдей болуы керек.