АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ МЕХАНИЗІМІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Әлемдік тәжірибеде өмірді сақтандыруға үлкен көңіл бөлінеді. Өйткені мұнда салық жеңілдіктері қарастырылған. Сақтандырудың жинақ  түрлері жинақ дәрежесін арттырады. Европалық Одақ және АҚШ елдерінде өмірді сақтандырудың жинақ түрлері бойынша сақтандыру сыйақылары жалпы сақтандыру  саласының сақтандыру сыйақыларының 50 % құрайды. Ал Қазақстанда, өмірді сақтандыру бойынша  сақтандыру  сыйақылары жалпы сыйақының 2 % жетпейді. Ендеше, өмір сақтандыру  бойынша сыйақылардан салықтық алым жеткіліксіз мөлшерде.

Сақтандыру компанияларының  келісім-шарт аннуитетінің мерзімінде алатын таза табысы  аннуиттет құныңан 4-5%  төмен.

Тәуекелдерді қайта  сақтандырудың үлкен үлесін шетелдіктер  алады. Оның себебі отандық сақтандыру компанияларының капиталдану дәрежесінің төмендігі. 2002 жылы резидент еместерге  15,5 млрд. теңге (Қазақстан нарығында жиналған сақтандыру сыйақыларының 68%  құрайды), 2003 жылы -15,7 млрд. тенге (54%), 2004 жылы - 11,4 млрд. тенге (42,3%).

Екі жылдың ішінде резидент еместерге қайта сақтандыруға берілген сыйақының жалпы сомасы 31,2 млрд. теңге, ал бұл сома 2003 жылы Қазақстан  Республикасында жинақталған сақтандыру сыйақыларының жалпы сомасынан  арттық.

Ендеше, сақтандыру ұйымдарының өзіндік капиталының минималды мөлшеріне талаптарды қою есебінің  әдістемесін өзгерту қажет.Осыған байланысты сақтандыру ұйымдарында мынадай прблемалар туындайды:

- Қазақстан Республикасында  резидент емес қайта сақтандыру  ұйымдарының саны қысқарады;

- қайта  сақтандырумен байланысты шығындар арттады.

Мысалы, SCOR компаниясы  активтері 750 млн. АҚШ долларынан арттатын компаниялар категориясына жатады. Барлық Қазақстандық компаниялардың активтерінің жиынтық мөлшері 148 млн. АҚШ долларын құрайды, ендеше, SCOR қайта сақтандыру компаниясының бір өзінің ғана активі Қазақстанның барлық компанияларының активінен бес есе арттық.

    Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық жағдайында ЖЗҚ (Жинақтаушы зейнетақы қорлары) жалпы капиталдың жеткіліктілігі нормативіне сәйкес. ҚҚА пікірінше  ЖЗҚ қызметіндегі негізнгі тәуекел несиелік тәуекел болып отыр, өйткені, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыруды зейнетақы активтерін жоғалту мүмкіндігі жоғары. 

Осы орайда, ҚҚА Базель комитеті ұсыныстарына сәйкес белгіленген, 0,12 шамасына өзгертілетін, несие тәуекелінің жеке коэффиценттеріне зейнетақы активтерінің ағымдағы құнына көбейту ретінде есептеп, өзіндік капиталдың минималды мөлшерін ұсынады.

Несие тәуекелінің коэффициенті әрбір ЖЗҚ инвестициялау құралдарына  сәйкес, әрқайсысына бөлек, жеке әдіспен  есептелінеді.  

ЖЗҚ пікірінше, зейнетақы  активтерінің жоғарғы қарқынмен  өсу жағдайында, ЗЖҚ иелігінде  болып табылатын зейнетақы активтерінің ЖЗҚ капиталының мөлшеріне тікелей  тәуелділігі қарастырылатын пруденциалдық  концепциясына көшу, ЖЗҚ өзіндік капиталының өзіндік капиталдың қызметі проблемалары туындайды.

Елдегі жалпы экномомикалық  жағдайдың өсуі кезінде - инвестициялық  табыстың төмендеуі және болмауы  2004 жылы ЖЗҚ табысының нақты коэффициенті  (-3,71) төмендеді.

Бұл жағдайдың негізгі себептерінің бірі  ифнляцияның жоғарғы деңгейі (1.10.2004ж. 7,7%), тәуекел деңгейімен есептегендегі табыстылықтың және қаржылық құралдардың жетіспеушілігі.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасының "ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" Заңында салымшының міндетті  жарнасын екі жақты сақтандыру қарастырған:

1) мемлекет тарапынан  - толық кепілдік;

2) банк- кастодиян және  ЖЗҚ тарапынан - олардың кінәлі  болған жағдайында.

"Кінә" қиын игерілетін  түсінік болғандықтан, ҚҚА 2005-2007 жылдары аралығында жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасы жобасы шеңберінде келесі моделдерді ұсынады:

1)  2007 1-ші, қаңтарынан бастап орташа номиналдық табыстың 12 айлық мөлшерінен 36 айлық мөлшеріне дейін ауытқу шеңберінде инвестициялық табысты қамтамасыз ету бойынша жауапкершілікті ЖЗҚ-ға бекіту;

2) жекелеген ЖЗҚ табыстың  орташа шамасы төмен мәнінде, 25 пайызға кеміген жағдайда, инвестициялық табыс бойынша жетіспеушілік төменгі шекке дейін резервтік капитал есебінен, зейнетақы      активтерін өзбетінше басқаруда, жетіспеушілік зейнетақы активтері бойынша резевтік капиталдың есебінен жабылады;

3) номиналдық табыстың  кері мәнінде инвестициялық табыстың  шығыны ЖЗҚ өзіндік активтердің  есебінен жабылады.

Бұл моделдің негізгі  кемшіліктері:

- ЖЗҚ әрқайсысының  өзінше стратегиясы бар, өзара бәсекелес болып табылады. Ұсынылып отырған модел барлық қорлардың стратегиясын өзара теңестіруді ұсынады, сондай-ақ олардың бір-біріне тәуелділігі арттады;

- бір кредитор шеңберінде  ЖЗҚ жұмысы барлық жұмыстың  тиімділігінің кепілі  бола алдамайды;

- бұл моделден ауысу  кепілденген жарналар моделінен  кепілденген төлем моделіне ауысу   мәнін береді;

- нарықта ЖЗҚ  инвестициялық  мүмкіндіктерінің шектеулігі проблемасы  бар.

 Зейнетақы қорларының  негізгі табыс көзі болып табылатын  комиссиондық сыйақы шамасы төмендеген. Қазіргі комиссионды сыйақы шамасында (зейнетақы активтерінен айына - 0,02 пайыз және инвестициялық табыстан 15 пайыз)  ЖЗҚ табысы тек зейнетақы активтерінен комиссиондық сыйақы есебінен құралады. Талдау көрсетіп отырғандай әртүрлі қорлар бойынша табыстар ЖЗҚ шығындарының 20-30 пайызын ғана жабады.

Зейнетақы қорларының алдында  бірінші кезекте табыс алу  емес, ағымды шығындарды нақты орналастыру  және талап етілетін қаржылық көрсеткіштер деңгейін тұрақты ұстау болып  отыр. ЖЗҚ қаражаттарының жетіспеушілігі  салымшыларға, ұсынылатын сервис сапасына және аймақтағы тармақтарды дамытуға ықпалын тигізеді.

Жинақтушы зейнетақы  жүйесінің аударамдары  зейнетақы қорының ішінде жүргізілгендіктен, орталықтандыру мүмкіндігінің болмауы жүйедегі өзгерістерді қадағалау мүмкіндігі жоқ.

Тұлғалардың зейнетақы  жарналарын аударуда  төлем тапсырмаларын  құруға қатысу, жұмысшылардың зейнетақы  қорын таңдауына әсерін тигізеді.

 Салымшылардың жинағы, қазіргі таңда, бірнеше қорларда  болуы мүмкін. Бұл бір жағынан қызмет механизмін қадағалау мүмкіндігін бермейді, ал екінші жағынан, жинақты бірнеше қорда сақтау қаржылық тәуекелді төмендетеді. 

  Әлуметтік тұрғыдан  зейнетақы заңдылықтарына өзгерістер  енгізу қажет, әсіресе ерікті  зейнетақы жарналарын алу үшін  жас шамасын өзгерету және зейнетақы төлемдерін ЖЗҚ және мемлекеттік зейнетақы төлем орталықтарына төлеу механизмін қайта қарастыру қажет.

 

3.2 Ақша –несие  саясатын жүзеге асырудығы проблемалардың 

      шешілу жолдары

 

   Қазақстан Республикасының  экономикасының қазіргі жағдайындағы қызмет атқарып отырған қаржы -несие саясатын одан әрі жетілдіруде негізді бөлікті банктер алатын болғандықтан, бірінші кезекте ,банк жүйесі ақша қаражаттарының негізгі шоғырландырушы және ақша айналымын реттеу негізгі органы ретінде олардың қызметтерін жетілдіру жолдарына тоқталамыз.

   Активтердің өсім  қарқыныңың  жоғары болуына байланысты, банк қызметінің тәуекелінің  арттуы және капиталдану деңгейінің  төмендеуі мынадай шараларды  қолдануды талап етеді:

- банктердегі тәуекелді  басқару жүйесін жетілдіру;

- капитал бойынша жаңа  келісімді ендіру (Базель - II);

- Базель - II  талаптарын  ендіру бойынша жұмыс тобын  құру;

- банктер есеп саясаты  және бағдарламалық қамтамасыздануына  өзгерістер ендіру қажет;

- әлеуметтік және жалпы  провизияларды есепке алу тәртібі кезеңмен енгізу мерзімін ұзарту қажет;

- МСФО  талаптарына  жету мақсатында екінші деңгейлі  банктерді пруденциялыды реттеу  нормаларына өзгерістер енгізу  қажет;

-  банк топтары және  банк үшін проденциялдық нормативтерге  сәйкес  өзіндік капиталдан еншілес компанияларға инвестициялық салымдарды аудару мәселлелерін реттеу қажет.

   Қазақстанның  сақтандыру нарығының негізгі  көрсеткіштерінің  тез өсу қарқының  ескерсек, онда:

-сақтандыру ұйымдаррының  төлем қабілеттілігі және қаржылық  тұрақтылығының жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету мүмкіндігін беретін өздіндік капиталдың минималды мөлшеріне  қойылатын талаптарды кезеңмен ендіру қажеттілігі туындайды;

- қоғамдық өзара сақтандыру  үшін заң базасын жасау мүмкіндігін  қарастыру. Сақтандырудың бұл  формасы кіші және орта бизнесті бамытуда өте тиімді;

   Қазақстаның қаржы  нарығы соңғы жылдарда бірқалыпты  дамуда. Осыған қармастан оны  жетілдіру барысында бірқатар  шаралар жүргізілуі тиіс:

• жобалық бағалы қағаздарды шығарушы Қазақстанның даму банк және өзге де эмитенттерге облигацияларды орналастыруды реттеу үшін ішкі нарықта валюталық позицияны теңгемен белгілеу;  
• ЖЗҚ негізгі бәсекелес болып табылатын, қаржылық мекемелердің мемлекеттік бағалы қағаздарды алу шегін белгілеу қажет;
• ҚР Үкіметі және ҚҚА  зейнет ақы қорларына зейнетақы активтерін инвестициялауда несиелік тәуеклдерді валюталық тәуекелдерді, сондай-ақ, болашақта сыйақы ставкаларының өзеру тәуекелін хеджирлеудің жекелген құралдарын ұсынуы қажет;
• Екінш деңгейлі банктердің салымдарына инвестициялаудың лимитін 10% - 25% көтеру;
• Арнайы сауда тізіміне неген ипотекалық облигацияларына орналастырудың лимитін 20% дейін арттыру;
• Зейнет ақы активтерін Қазақстандық компанияларға  SPV көмегімен шығарылған бағалы қағаздарға инвестициялауға рұқсат беру;

   Инвестициялық портфелдің сапасын және бәсекелік қаблетін жоғарылату мақсатында зейнет ақы қорларының активтерітің бір бөлігін  белгілі бір рейтингі бар шет елдік қаржылық институттарға  сенімдік басқаруға беруге рұқсат ету;

   Эмитент-резиденттерді  бағалы қағаздарды сыртқы нарықтарда орналасытруы үшін  ұлттық сауда  ұйымдастырушының ресми тіркеуінен өтуді міндеттеу.

   Теңгені айналысқа  енгізгеннен кейінгі пайыздық  саясаттың негізгі мақсаты - теңгені  несиеге деген сұранысын азайтатын,  ал оның артынан ақша массасының өсім қарқының азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.

    Қазақстандағы  жоғары карқынды инфляцияға қарсы  күресте пайдалануға мүмкіндік  беретін келесі бір факторға  шетел валютасына деген шектен  тыс сұранысты азайту шаралары  жатады.

     Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздык мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздык мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.

   Мемлекетгік қазыналық  міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.

  Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.

   Банк резервтерінің  шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспондентгік  шоттағы каражаттар) резервтік талаптардын  мөлшерін азайтып қана коймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем болмау керек еді.

   Ұлттық банк  орташа айлық қалдыкқа байланысты пайызды банктің корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын). Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында несие-лер және тартылған депозитгер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.

    Әлемдік тәжірибе  көрсеткендей міндетті резервтер  деңгейінің тым жоғары болуы  қаржы делдал түріндегі банкі  жүйесінін тиімділігін әлсіретеді, өйткені резервтердің минималды  нормасының үлкеюі несие ресурстарының экономикаға құйылуына кедергі жасайды.

   Үкіметтің несиелеу  көлемі әрқашан бюджет тапшылығының  деңгейімен және оны баламалы  көздер арқылы жабу мүмкіндігімен  анықталды. Қаншалықты бюджет  тапшылығы жоғары болса, солғүрлым  несие эммиссиясының ықтималдығы ұлкен болады да, ол инфляцияға ыкпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.