Салық реформалары

    2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік салық 11 пайыздық ставка бойынша есептеледі⁹.

    «Салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының салық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» 04.07.2003 жылғы №475-11 Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 2004 жылдан бастап қосымша құн салығына өзгеріс енгізілді. Ал, қазір 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚҚС 13 пайыздан 12 пайызға төмендетілді.

    Салық кодексіндегі енгізілген өзгерістерге байланысты фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарына техникалық қызмет көрсету орталықтары қайта бағдарлауды фикальдық чек 12 пайыз қосымша құн салығы болып шығатындай етіп жүргізуге міндетті. Бұл рәсім күрделі емес және техникалық қызмет көрсету орталығы бұл жұмысты қысқа мерзімде жасай алады.

    Сонымен бірге негізінен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және қосымша құн салығын төлеуші болып табылатын заңды және жеке тұлғаларда фискалдық чектің болу қажеттігі туындайтынын атап көрсеткен жөн, ал оның бер жағында халық үшін ең алдымен фискалдық чекте көрсетілген қосымша құн салық ставкасы емес, тауардың бағасы маңызды.

    Салық кодексінің 242-бабына сэйкес шот-фактура  барлық қосылған құн салығын  төлеушілер  үшін  негізгі құжат болып табылатынын атап өту қажет, сондықтан, егер фискалдық чек бойынша қосымша құн салығы 12 пайыздық ставка бойынша шығарылса, салық төлеушілер ҚҚС ставкасы дүрыс көрсетілген шот-фактура беруді талап етуі қажет, бұл қосымша қүн салығы сомасын есепке жатқызу үшін растаушы құжат болып табылады. Мүндай шот-фактура болған жағдайда, салық төлеушілерге айыппұл санкциялары қолданылмайды.

    Алайда  тағы да қайталап айтайын, қайта бағдарлау  рәсімі күрделі болмай, тауар өткізетін барлық салық төлеушілердің мүддесі үшін көп уақыт талап етпейтіндіктен, бұл рәсімді неғұрлым тезірек өткізу керек, өйткені оның бір мезгілде фискалдық чек ұрып, салықтық шот-фактура беруіне тура келеді. Оның үстіне, сатып алушылар салық органдарымен ешқандай жаңылыстарды болғызбау үшін қосымша құн салығы дұрыс көрсетілген фискалдық чектер алуға да мүдделі.

Салық кодексінің 152-бабына енгізілген толықтырулар ескеріліп, 2009

жылдың 1 қаңтарынан бастап жеке табысынан  жасалатын мынадай салықтық шегерімдер көзделген:

• қызметкерлерге   айлық   есептік   көрсеткіш   мөлшеріндегі   соманы шегеру;
• отбасының әрбір мүшесіне - асырауындагы адамға айлық көрсеткіш 
  мөлшеріндегі соманы, шегеру;
• жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналары 
  зейнетақы заңдарында белгіленген мөлішерде;
• өз пайдасына енгізілетін ерікті зейнетақы жарналары ай сайын он еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын мөлшерінде:
• жинақтаушы   зейнетақы   қорларыиа   ерікті   кәсіптік   зейнетақы 
  жарналары ҚР заңдарында белгіленген мөлшерде;
• әмір мен денсаулықты жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша жеке тұлғаның өз пайдасына енгізген сақтандыру сыйақылары ай сайын 5 еселенген айлық есептік көрсеткіш шегінде.

    Қазақстан Үкіметінің 15.03.1999 жыл № 245 қаулысымен бекітілген міндетті зейнетақы жарналарын есептеу мен ұстап қалу Ережелерінің 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылатын жаңа редакциясының 5-тармағына сәйкес (ҚР Үкіметінің 16.02.2004 жылғы №185 қаулысымен өзгерістер енгізілуіне байланысты) міндетті зейнетақы жарналары қызметкердің ай сайын есептелетін табысынан есептелуге және ұсталуға тиіс.

    Міндетті  зейнетақы жарналарын есептеген  кезде, одан МЗЖ есептелетін қызметкерлерге есептелген табыстың 75 еселенгеи айлық есептік көрсеткіштің мөлшерінен аспайтын сомасындағы шектеуді ескерген жөн.

    «2004 жылға арналған республикалық бюджет туралы» 5.12.2003 ж. №505-11 Қазақстан Республикасының  Заңымен ең төменгі айлық жалақының  мөлшері 6600 теңге сомасында бекітілген, демек, одан міндетті зейнетақы жарналары есептелуге тиіс қызметкердің табысы 2004 жылы 495 000 теңгеден (6600 х75) аспауға тиіс.

    Бұған қоса міндетті зейнетақы жарналарын есептелуге тиіс қызметкерлердің жалақысын анықтаған кезде Ереженің 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген жаңа 5-1 тармағына сәйкес міндетті зейнетақы жарналары салық кодексінің 144-бабындағы тізбеге кірген, қызметкерлерге төленетін төлемдердің 15 түрінен және салық кодексінің 316-бабының 4-5 тармақшаларында көрсетілген төлемдердің екі түрінен ұсталмайды.

    2004 жылғы 1 қаңтардан бастап қызметкердің  міндетті зейнетақы жарналарын есептеуге арналған табысынан пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін қызметкерлерге төленетін өтемдер және жеке шарты бұзылған кезде еңбек заңдарында көзделген жағдайлар мен мөлшерлерде төленетін өтемдер алынып тасталуға тиіс.

     2004 жылғы 1 қаңтардан бастап міндетті зейнетаның  жарнасын есептеген кезде табыс сомасы айлық есептік көрсеткіштерге кемімейді. Міндетті зейнетақы жарнасын есептеуге арналған базадан Ережеге 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілген 5-1 тармақта көрсетілген төлемдер ғана алып тасталуға тиіс.

    Салық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілуіне сәйкес 2004 жылғы 1 қаңтардан  бастап салық кодексінің жер салығы, мүлікке салынатын салық пен көлік құралдарына салынатын салық бойынша ағымдағы төлемдердің есеп-қисабын берудің тәртібі мен мерзімдерін реттейтін нормалары өзгерді, сондай-ақ «Салық есептілігін жасау Ережелерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі салық комитетінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 493 бұйрығына сәйкес аталған есеп-қисаптардың нысандары да өзгертіліп, толықтырылды.

    2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданылатын  салық кодексінің 525-бабындағы 2-тармағына  өзгерістер енгізілді. Салық кодексінің 525-бабындагы 2 тармағының редакциясына сәйкес шартты түрде шығарып тастау тек заңды тұлғалар бойынша ғана жүргізілдеі.

    Бұған қоса, Салық кодексінің 525-бабындағы 2-тармағын қолдану мақсатында әрекетінсіз заңды тұлға ұғымы енгізілген салық органдарының назарда ұстағаны жөн.

    Сонымен, егер заңды тұлға мынадай шарттарға сәйкес келген жағдайда:

• корпорациялық   табыс   салығы   туралы   декларацияны   немесе жеңілдетілген декларацияны салық кодексінде белгіленген оларды беру мерзімінен бір жыл өткеннен кейін табыс етпесе;
• салық  берешегі  болмаса,  онда мұндай  заңды  тұлғалар  салық төлеушінің тіркеу нөмірі сақтала отырып шартты түрде тастауға жатады.

    Бұл ретте шартты түрде шығарып тастаған кезде мынаны ескерген жөн:  жоғарыда аталған заңды тұлғалар тиісті есепті салық кезеңінен бастап шартты түрде шығарып тасталған кезге дейін сондай-ақ салық есептілігінің басқа да нысандарын табыс етпейді және салық пен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлемейді.

    Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тізілімінен  салық төлеушілерді шартты түрде шығарып тастау тәртібі қосымша енгізілетін болады.

    Салық кодексінің 70-бабындағы 1-тармағына  сәйкес салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің салық кодексіне белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алынған жағдайда, уәкілетті мемлекеттік орган салық декларациясын табыс ету мерзімін үш айдан аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы.

    Осыған   байланысты   ҚР   ҚМ   СК   Төрағасының   2003   жылғы

25 желтоқсандағы № 534 бұйрығымен корпоративтік табыс салығы бойынша декларацияны табыс ету мерзімін үзарту туралы салық төлеушіден өтініш алынған жағдайда салық органдарына 2003 жыл үшін корпоративтік табыс салығы бойынша декларацияны табыс ету мерзімін бір айдан аспайтын кезеңге, яғни 2004 жылдың 30 сәуірін қосқандағы кезеңге ұзартуға құқы берілді. Бұған қоса, жоғарыда аталған бұйрықтарға сәйкес 2004 жылдың бірінші жарты жылдығында берілетін салық есептілігін табыс ету мерзімі:

• қосымша   құн   салығы   жөніндегі   декларация   бойынша - он бес 
  күнтізбелік күннен аспайтын кезеңге;
• салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің өзге де түрлері жөніндегі декларация   бойынша он күнтізбелік күннен аспайтын кезеңге ұзартылады.

    Бұл ретте мынаны айтқан жөн, корпоративтік табыс салығы мен қосымша құн салығы бойынша да, сондай-ақ салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің өзге түрлері бойынша да деклаарқияларды табыс ету мерзімін ұзарту құқығын салық есептілігін электрондық түрде табыс ететін салық төлеушілер ғана пайдалана алады.

    Осы құқықты пайдалану үшін салық декларациясын табыс ету мерзімі келгенге дейін міндетті түрде салық декларацияларын табыс ету мерзімін ұзарту туралы жазбаша өтінішпен салық органдарына беру қажет.

    Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының  Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығына қосымша ретінде «экспортталатын шикі мүнайға, газ конденсатына рента салығы» қосылды.

    2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап «елтаңбалық алым»  алынып талды. 2005 жылы алымдарға өзгерістер енгізілді, яғни: «жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым» және «кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін» және «туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды, туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін» алымдары қосылды.

    2002 жылы төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға өзгеріс енгізілді.  Радиожиілік спектрін пайдаланғаны  үшін төлемақыға қосымша ретінде  «қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы» төлейді. Жалпы, Салық кодексінде жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірмей қабылдануы және олар қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

    Нарықтық  экономика жағдайында дамып келе жатқан Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының негізі болып табылатын салық -бүгінгі күні қоғам алдына тұрған басты міндеттерді шешуге арналған жүйелі реформалардың бір бөлігі болуы қажет. Сол себепті, салық жүйесін реформалау мен дамыту процесін жеделдету үшін республика бюджетіне қаржы жинақтауға қатысты барлық мәселелердің жиынтығын жүйелеу маңызды екендігі айқын.

    Қазіргі кезде мемлекеттік қаржы саясатының негізгі бағыты, өндірістің дамуын демейтін, инвесторларды кең көлемде  қамтып, Қазақстанның табиғи байлықтарын жан-жақты пайдалануға қол жеткізетін салық жүйесін дамыту болып табылады. Сондықтан да салықтар мен төлемдерді нарыққа сай реттеуде негізінен мына екі мақсатты көздейді: бір жағынан республиканың табиғи байлықтары үнемді пайдаланылады, екінші жағынан мемлекеттің бюджетін толықтыруға мүмкіншілік туып, халқымыздың әлеуметтік жағдайын жақсартуды қолдауға жол ашады.

    Салық жүйесі қызметі экономиканы жанама түрде реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады. Осы мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, экономканы тұрақтандыруға пайдаланылады.

    Салықтар  мемлектпен бірге пайда болды  және мемлекетпен өмір сүріп, оның дамуының негізгі болып табылады. Адамзат  дамуының бүкіл тарихы бойында салық  нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

    Мемлекетке  түсетін салық түсімдерінің сипатты  ерекшелігі олардың сан алуан  қоғамдық қажеттерге кейін иесіз  пайдаланылуы болып табылады. Осы  салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа  жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатан мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аудырымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімінің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстын, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.

    Еліміз  жоспарлы экономикадан нарыққа көшкен жылдары салық жүйесін реформалаудың қажеттілігі туындады. Қазақстан Республикасының салық жүйесі өзінің қалыптасу барысында бірнеше реформалаудың әдістемелік негіздерін қамтып, жүйеленді. Сонымен, 1991 жылы 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде алғаш рет салық жүйесі жүмыс істей бастады. Салық жүйесінің қызметі «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңға сәйкес жүргізілді. Осы заңға негізделіп Қазақстанда 1992 жылғы 1-ші қаңтарынан бастап салықтың 43 түрі, оның ішінде 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға міндетті салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.