Салық реформалары

    Салық жүйесі құрамында салық службасы органдары уәкілетті мемлекеттік органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комиттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полицияларының бөлімшелері жатады. Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарнамаларының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады. 
 
 
 

    1.3 Қазақстан Республикасы  салық органдары  қызметтерінің құрылымын реформалау ерекшеліктері 

    Салықтар  мемлекеттік бюджеттің ең мол  түсім көзі болғандықтан олар қандай да болмасын мемлекеттің өсіп - өркендеуінің материалдық негізі болып есептеледі. Сондықтан салықтар мақсатының басты бағыты мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық, сондай-ақ саяси құрылыс бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету болып табылады.

    Бұл жерде мемлекетті қоғамның саяси жүйесінің субъектісі екенін ескерсек, оның қызмет аясы тек қана өз ақшалай мәселелерін шешіп қоймай, сонымен қатар қоғамның да ақшалай инфрақұрылымын құруға бағытталған. Сонымен, салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде, мемлекет бір уақытта екі сипатта болады: саяси жүйесінің субъектсі ретінде және мемлекеттік бюджетке жұмылдырылған ақша қаражаттарының меншік иесі ретінде.

    Салықтық  қызметті мемлекет қазынасын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет, дәлірек айтсақ қаржылық қызметтің бір түрі деп есептеуге болады. Сонымен салықтық қызметке мынадай анықтама беруге болады: салықтық қызмет дегеніміз, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді заңда және басқа нормативтік актілерде белгіленген мөлшерде және мерзімдерде бюджетке алу, қажет кезінде ставкаларын, түрлерін өзгерту, сондай - ақ олардың дұрыс есептелініп, бюджетке дер кезінде түсулеріне бақылау жүргізу процесін жүзеге асырушы мемлекеттің өзінің немесе оның өкілетті органдарының іс - әрекеттері.

    Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай - ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі.

    Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының қалыптасуы мен реформалау кезеңдеріне  тоқталатын болсақ, олар мынадай:

• 1990 жыл қаңтар - КСРО Министрлер Кеңесінің «Мемлекеттік салық 
  қызметі туралы» Қаулысы жарық көрді. Мемлекеттік салық қызметі осы 
  жылдың ақпан айында Қазақ ССР Қаржы Министрлігі жүйесінде пайда болды. Оның   құрамында   мыналар   болды:   Министрліктің   мемлекеттік   салықинспекциясы, облыстар, қалалар, аудандар, қалалардағы аудандар бойынша мемлекеттік салық инспекциялары.
• 1991 жыл шілде - ҚССР Президентінің «Қазақ ССР-да мемлекеттік 
  салық қызметін құру туралы» Жарлығы шықты. Осы нормативтік актіге сәйкес салық қызметіне өз бетінше қаржылық институты статусы берілді. Мұндайжағдай жаңа экономикалық кезеңде салық салу жүйесі арқылы қаржысаласындағы   мемлекеттік   мүдделерді    қорғау   қажеттігімен   туындады. Мемлекеттік салық қызметі мынадай құрылымдық бөлімшелерден тұрды: Қазақ ССР Қаржы Министрлігінің сәйкес бөлімшелері негізінде Қазақ ССР-ның Бас салық инспекциясы, Қазақ ССР экономика бойынша мемлекеттік комитет жанындағы бағалар Комитеті, облыстар, қалалар,  аудандар, қалалардағы аудандар бойынша мемлекеттік салық инспекциялары және халық депутаттары атқарушы Кеңесінің бағалар бөлімі.
• 1991 жыл тамыз - Қазақ ССР Министрлер Кабинетінің Қаулысы 
  бойынша Қазақ ССР Бас мемлекеттік салық инспекциясы құрылды.
• 1991 желтоқсан - Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. 
  «Қазақстан Республикасы бюджет жүйесі туралы» заң күшіне енді.
• 1992 жыл қараша - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасында кеден, салық және қаржы қызметтерін қайта құру туралы» Жарлығына сәйкес Бас салық инспекциясы Қаржы Министрлігі орталық аппараты құрылымымен біріктірілді.
• 1993 қыркүйек - аударымда және редакциялық қызмет Басқармасының құрамында  сыртқы   байланыс  бөлімі  пайда  болды.   Бақылау-ревизиялық басқармасы Қаржы Министрлігінің құрамынан шығарылды. Оның негізінде мемлекеттік қаржылық бақылау Комитеті құрылды.
• 1994 жыл қаңтар - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан 
  Республикасында орталық атқарушы органдар құрылым жетілдіру туралы» 
  Жарлығы сәйкес Қаржы Министрлігі Қазынашылығының Бас басқармасы 
  Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі жанындағы Қазынашылық деп 
  қайта құрылды.
• 1994 жыл ақпан - Қазақстан Республикасы Президенті «Қылмыстықпен күресті нығайту туралы» Қаулысына қол қойды. Осыған байланысты Қаржы Министрлігі салық қызметінің құрамында салық милициясы пайда болды, кейін ол салық полициясы деп өзгерді.
• 1995 жыл сәуір - Бас мемлекеттік салық инспекциясы Қазақстан 
  Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бас салық инспекциясы деп атын өзгертті. Осы жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар Жарлығы шықты.
• 1996 қыркүйек - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан 
  Республикасында мемлекеттік салық комитеті туралы» Жарлығы шықты, осы нормативтік - құқықтық актіге сәйкес Бас салық инспекция Қазақстан 
  Республикасы мемлекеттік салық комитеті болып өзгерді. Осы жылы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі екіге бөлінде: Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі және Қазақстан Республикасы Салық Комитеті.
• 1998 жыл қазан - Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 
  бойынша Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Кіріс Министрлігі құрылды. 
  Оның құрамына мыналар кірді: Салық комитеті, Кеден комитеті, салық 
  полициясы Департаменті, кәсіпорындарды жою және қайта құру Агенттігі және алкоголь өнімдері өндірісі мен айналымын мемлекеттік бақылау Комитеті.
• 2001 жыл қаңтар - салық полициясы салық полициясы Агенттігі болып аталып, Мемлекеттік Кіріс Министрлігі құрамынан шығарылды.

    - 2002 жыл қаңтар - Салық қызметі  органдары Қазақстан Республикасы  Қаржы Министрлігінің құрамына берілді.

    Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай - ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комиттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комиттері жатады. Салық органдары тиісті жоғары тұған салық қызметі органына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды. Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындайды.

    Салық қызметі органдары уәкілетті  мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдармен өзара іс-қимыл жасайды, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бірлескен бақылау шараларын әзірлейді және қабылдайды, өзара ақпарат алмасуды қамтамасыз етеді. Уәкілетті мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі міндеттерді орындауда салық қызметі органдарына жәрдемдесуге міндетті. Салық қызметі органдары мен кеден органдары өздеріне жүктелген салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі міндеттерді өзара іс-қимыл жасау арқылы орындайды.

    Салық қызметі органдары мен жергілікті атқарушы органдар салық жинауды жүзеге асыру бойынша Салық Кодексінің 23-бабында белгіленген тәртіппен бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайды. Уәкілетті мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі өкілеттіктері Салық кодексінің ерекше бөлімінде айқындалады. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдармен өзара іс-қимылды Салық кодексінде белгіленген тәртіппен электрондық тәсілмен жүзеге асыруға құқылы.

    Салық қызметі органдарының міндеттері мен құрылымы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2 Қазақстандағы салық реформасының өту кезеңдерің бағалау

    2.1 Республикадағы салық  реформасының бастапқы  кезеңінің негізгі  бағыттарын сипаттау 
 

    Республикада  салық жүйесі өз алдына сала болып  қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.

    Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың  үш кезеңінен өтті. Реформалаудың  алғашқы екі кезеңінде қабылданған құқықтық іс-шаралар еліміздің салық жүйесінде бұрын-соңды болмаған экономикалық өрлеудің бастапқы қадамдарының негізгісі болды.

    Қазақстандағы салық реформасының I кезеңі.

    1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР  Президентінің «ҚазКСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.

    Қазақстанның  салық жүйесін құруда қалыптасқан  өзіндік тәжірибесі болмағандықтан негізінен көрші елдердің, бәрінен бұрын Ресей Федерациясының тәжірибесі пайдаланылды. 1991 жылғы 25 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі» туралы Заң Ресей заңының көшірмесі болған еді. Сондықтанда Қазақстанда федеративті мемлекетке тән үш звенолы салық жүйесі кұрылды. Оның құрамына салықтардың үш тобы енді⁶ :

1. жалпы мемлекеттік;
2. жалпыға міндетті жергілікті салықтар және алымдар;
3. жергілікті салықтар және алымдар.

    I. Жалпы мемелкеттік салықтардың түрлері:

1. Қосылған құнға салынатын салық.
2. Пайдаға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық.
5. Экспорт пен импортқа салынатын салық.
6. Кеден тарифі және баж салығы.
7. Пайдалы қазбаларды геологиылық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым.
8. Тіркелген (ренталық) төлемдер.
9. Транспорт құралдарына салынатын салық.

    10. Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық.

    11. Автотранспорт  құралдарының  Қазақстан  Республикасына  келіп 
кіргені үшін төленетін ақы.

12. Заңды үйымдардың мүлкіне салынатын салық.
13. Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.
14. Мемлекеттік баж салығы.
15. Табиғат ресурстарына салынатын салық.
16. Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.

    II. Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Жер салығы.
2. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық.
3. Орман табысы.
4. Су үшін төленетін ақы.
5. Табысқа салынатын салық.
6. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым.
7. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан алынатын алым.
8. Заңды үйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын 
   алым.
9. Елтаңбалық алым.

    Ю.Мүрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан  мүлікке салынатын салық.

    III. Жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы объектілер құрылысына 
   салынатын салық.
2. Курорттық салық.
3. Азаматтардан алынатын мақсатты алым.
4. Жарнамаға салынатын салық.
5. Автотранспорт    құралдарын,    есептеу    техникасы    және    жеке 
   компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық.
6. Автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым.
7. Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алым.
8. Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым.

9. Ат  жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым. 
10. Ипподромдарда    тотализатор    ойынына    қатысушы    адамдардан

алынатын  алым.

    11. Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде жасалған мәмілелерден алынатын алым.

     12. Аукциондық сатудан алынатын алым.