Салық реформалары

     ІЗ. Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым.

     14. Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз (ордер) үшін алынатын алым.

     15. Ит иелерінен алынатын алым.

    16. Спиртті ішімдіктерден сауда-саттық жасау құқығы үшін алынатын лицензиялық алым.

    17. Жергілікті аукциондық өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін алынатын лицензиялық алым.

    Салықтар  санының осындай көптігі, заңдылықтың тұрақсыздығы, есеп айырбасы өзіндік құн болатын төлемдер санының көптігі, жеңілдіктер санының көп қолданылуы салық жүйесін іс жүзінде басқаруға көнбейтіндей және тиімсіз етіп шығару Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жылы басталған еді.

    Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің  даму тарихы 1994 жылы белгілі орын алады. Нақ осы жылы салық жүйесін реформалауға алғашқы нақты қадам жасалды. Ірі екі салыққа өзгеріс енді: жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және кәсіпорынның кіріске салынатын салық. Қазақстан Республикасындағы Президентінің заң күші бар «Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу туралы», «Заңды тұлғалардың пайдалары мен кірістеріне салынатын салықтар туралы» Жарлықтары қабылданды. Аталған заң актілері қабылданғаннан кейін негізгі екі салық түріне өзгеріс енгізілді. Табыс салығы жеке тұлғаларға жылдық кірісін анықтау негізінде салық салуға көшті.

    Заңды тұлғаларға арналған бөлімде мына аспектілеріне өзгеріс енді: пайдаға салынатын салық ставкасын саралау күшін жойып, оның орнына екі ставка бекітілді: барлық заңды тұлғаларға банктер мен сақтандыру компаниялары үшін - 45 пайыз. Алғаш рет салық төлеушілер қатарына бюджеттік ұйымдар қосылып, олар кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстарынан салық төлейтін болу жеңілдіктер ретке келтірілді (бұрын қабылданған 30-дың орнында 6 жеңілдік қалды). Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 1994 жылы болған өзгерістерді саралағанда олардың қазыналық сипаттағы артықшылықтары жайында тұжырым жасауға итермелейді. Осыншама шешуші шараларға қарамастан жалпы ішкі өнімге түскен салықтың үлес салмағы 1993 жылғы 14,8 пайызтен 1994 жылы 8,4 пайызке төмендеді.

    Қатаң салық саясаты «Салық торы» аталатынға апарып соғып, салықтар ставкасының жоғарылығына қарамастан олардан түскен түсім салық салу базасын қысқарту нәтижесінде төмендеп кірістің болмауы кәсіпорынның бір бөлігі жария емес бизнеске көшті. Салық салудан өз табысын жасырды. Солар есепке алынып, Қазақстан Республикасындағы салық реформасының негізгі мақсаты ретінде келесі кезеңдерде мыналар ұсынылды:

    1. Нарық қатынастарын ынталандыру. Атап айтқанда:

• кәсіпкерлікті белсенді қолдау;
• жеке салық төлеушілерді алған кірістерін кәсіпкерлік қызметке 
  жұмсауға ыңталандыру;
• салық салуға байланысты заңды база шығару;
• кірістерге қос, үш салық салудан қорғау механизмік құру.

    2. Салық салудан белгіленген жетістікке жету.

• аз қамтылғанды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
• табыс алынатын көздерге байланыссыз салық салудың біріңғай шәкілік құру;
• мемлекеттің ұлттық және аумақтық мүдделерлік есепке алу;
• салық      салу     жүйесін     құруда     дүниежүзілік     тәжірбиені 
  шығармашылықпен қолдануға ұмтылыс.

    Осындай мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының барша салық жүйесін өзгертуге және оны әлемдік стандартқа жақындатуға талпыныс жасалды.

    Қазақстандағы салық реформасының II кезеңі.

    Екінші  кезеңнің міндеттері салық ауыртпалығын төмендету, салықтар санын қысқарту, Қазақстан' салық жүйесін әлемдік стандартқа жақындату. Негізінен осы талаптарға 1995 жылғы 24 сәуірде қабылданған Қазақстан Президентінің заң күші бар «Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы» Жарлығы жауап берді⁷. Осы заңнамалық акті қолданысқа 1995 жылдың 1 шілдесінен бастап енгізілді. Оны әзірлеуге Халықаралық валюта қорынан, Халықаралық салық бағдарламасының, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымынан, Гуверов Институтынан, Стэнфорд Университетінен, АҚШ-тың Гарвард Университетінен өкілдері мен сарапшылары қатысты.

    Қазақстанның  жаңа салық заңына сәйкес біртүтас мемлекеттің ерекшелігі есепке алына отырып, салықтар мен алымдардың 11 түрі қолданылатын болды:

    Жалпы мемлекеттік салықтар:

1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
2. Қосымша құнға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері. 
   Жергілікті салықтар мен алымдар:

    1. Жер салығы.

2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
3. Көлік құралдарына салынатын салық.
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды 
   тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.
6. Аукциондардан алынатын алым.

    1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы  мемлекеттік салықтар мен алымдардың  құрамына жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамтамасыз ету алымы және автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағына кіргені үшін алынатын алым қосылды. Бұрын бұл төлемдер бюджеттен тыс қорлардың көзі болды; кейін жол салығы және әлеуметтік қамтамасыз ету алымы күшін жойды. Қазақсатан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі заңына сәйкес Қазақстан Президентінің заң күші бар «Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы» Жарлығы заң мәртебесіне ие болды. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі осы құжатқа сәйкес өзінің құрамына мынандай салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді енгізді. Бюджетке төленетін салықтар және өзге міндетті төлемдер:

1. заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. қосымша құнға салынатын салық;
3. акциздер;
4. бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені және мемлекеттік тіркеуге 
   жатпайтын акциялар эмиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын алымдар;
5. жер   қойнауын   пайдаланушылардың   арнайы   төлемдерң   мен 
   салықтары;
6. әлеуметтік салық;
7. автокөлік   қүралдарының   Қазақстан   Республикасының   аумағы 
   бойынша жүргені үшін алынатын алымдар;
8. жер салығы;
9. заңды және жеке тұлғалардың мүлктеріне салынатын салық;

10) көлік құралдарына салынатын алық; 
10-1) бірыңғай жер салығы;

11. кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды 
    тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
12. қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін 
    алынатын лицензиялық алым;
13. аукциондық саудадан алынатын алым;
14. Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды сату құқығын бергені үшін алынатын алым;
15. Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
16. заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз 
    фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында 
    пайдаланғаны үшін алынатын алым;

    16-1) заңды (мемлекеттік кәсіпорындарды, мемлекеттік мекемелер мен коммерциялық емес ұйымдарды қоспағанда) және жеке тұлғалардың «Қазақстан», «Республика», «Ұлттық» деген сөздерді (түбір сөз, сондай-ақ олардың кез келген туынды сөзі түрінде) өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету және тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым.

    17) жеке тұлғалардың ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.2   Қазақстандағы   салық   реформасы    және   оның   экономикалық жетістіктері  мен қызметін талдау

    Республикадағы  салық реформасының үшінші кезеңінің  негізгі міндеті бюджетке, қазыналық  органдарға және салық төлеушілерге қатысы бар мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастардың құқықтық аспектілерін нығайту болып табылды.  Жалпы алғанда, 1995 жылы құрылған салық құрылымын қайтадан жетілдіріп, оңтайландыру керек болды. Осыдан келіп салық заңдылығын реформалау қажеттігі туады. 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап, 2001 жылғы 12 маусымда қабылданған «Бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі⁸ (Салық кодексі) қолданысқа енгізілді.

    Жаңа  салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөліктен түрады:

1. жалпы;
2. айрықша;
3. салық әкімшілігі.

    Жалпы бөлім - салық заңының «конституциясы»  істепті. Онда салық заңдылығын құру принциптері анық анықталған.   Кез-келген өзгерістің

бюджетті  қабылдаған кезде ғана заңдылыққа енгізілуіне  мүмкіндік беретін. Календарлық жылдың басында қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң принциптер кіргізілген. Алайда, бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын реттеуші кеден бажының акциздеріне, ставкаларына қатысты емес. Аталған принципті ережелер жалпы бөлімдегі салық заңының негізгі болып, келесі жылдары олар елеулі өзгеріске үшырауға тиіс.

    Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және

салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын жақтайтынын атап кеткен жөн.

    Салық әкімшілігі бөлімінде процессуалдық мәселелер анықталады.

    Қазақстан Республикасының салық заңдары  Салық кодексінен, сондай-ақ қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік-құқықтық актілерден тұрады.

    Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.

    Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер - Салық кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды.

    Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге тыйм салынады.

    Салық заңдары Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында қолданыста болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері қолданады.

    Жаңа  Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Сол кезеңде:

    І.Салықтың түрлері:

1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.

    4.1. Экспортталатын шикі мүнайға,  газ конденсатына рента салығы.

5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік салығы.
9. Мүлік салығы.

    II. Алымдардың түрлері:

1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

    3. Жылжымайтын   мүлікке   құқықтарды   және   олармен   жасалған 
мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

    3.1. Жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік  тіркегені үшін алым (2005 жылы 1 қаңтардан)

    4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғандарды

    мемлекеттік тіркегені үшін алым.