Салық реформалары

    Қайта бөлу қызметі арқылы әртүрлі субьектілер  табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бүл қызметтін  іс-эрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы  арқылы анықтайды.

    Барлық  негізгі сипатта фискалды функция  арқылы салықтың негізгі қоғамдық белгісін жасайды. Мемлекеттің қаржы ресурсының қалыптасуы, бюджеттен тыс қорлар жэне бюджеттік жүйені топтастыратын және меншік функциясын жүзеге асыру үшін қажетті (әскери-қорғаныс, әлеуметтік табиғи

қорғаушылық, басқарушылық жэне тағы басқа).

    Басқа салық функциясы экономикалык категория  ретінде салықтық түсім мөлшерін бейнелейтін мүмкіндік пайда  болады жэне қаржы ресурстарындағы  мемлекет мүқтаждарын салыстырады. Қорытынды функция көмегімен  эрбір салық каналына тиімділік бағаланады, салық саясатына салық жүйесіне өзгерістер енгізу шығарылады. Қаржы салық қатынасының қорытынды функциясы жағдайымен көрінеді. Салықтың қорытынды функциясын іске асыру, салық тәртібінің толықтылығымен жэне тереңдігімен байланысты. Оның мэні салық төлеуші өз уақытында жэне толық көлемде салық өаңдылығымен орнатылатын төлемі.

    Бөлу  функциясы - салық жинай отырып мемлекет сонымен бірге, экономикаға әртүрлі  ықпал етеді, элеуметтік саясатты жүзеге асырады, түрғындар арасындағы топтарды қайта бөліп, жағдайы төмендерді қолдайды жэне тағы басқа. Мысал ретінде прогрессивті ставкадағы табыс салығын айтуға болады. Салықтың негізгі функциясының бір болып өндіріс дамуының ықпал етуін реттеу болып табылады. Бүл функцияның мэні жинақтау жэне түлыну арасындағы пропорцияны қамтамасыз етумен бекітіледі, яғни ағымдағы кіріс бөлігін алу арқылы түрғындардың мүқтаждықтарын шектеп және оларды дамуына бүрады.

    Салықты реттеуде ынталандырушы және ұстанушы функциялары пайда болды.

    Ынталандырушы функциясы - бұл экономикалық өсу стимулын, техникалық жанартуды есеп беру-қарастыру және ғылыми жұмыстарды жүргізу, жергілікті халықтың өсуін қүрайды. Шектеу функциясы - мемлекетке сондай немесе басқа өндірістер тиімді еместігін бекітеді. Салық саясаты арқылы ол олардың дамуын шектеуді қамтамасыз ете алады.

    Мемлекет  жоғарыда көрсетілген салық функцияларын пайдалана отырып, салық жүйесін анықтайды жэне олардың қалыптастыру механизмін жетілдірді. Салық және олардың функцияларын шынайы базистік қатынас белгілейді, яғни салық қатынастар қозғалысының обьективті заңдылықтары. Бүл қатынастар салық механизмін қүрайтын әр түрлі қүрамдар арсеналы арқылы салық саясаты мемлекетпне пайдаланылады (салық ставкасы, салық салу тәсілдері, жеңілдіктері жэне тағы басқа).

    Салық механизмі өзімен бірге салық  салуды басқару тәсілдері және үтымдық - құқықтық нормасын көрсетеді. Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан береді және оны реттейді. Салық механизмі салық консепциясымен анықталады. Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмін манипуляциялау арқылы, мемлекет белгілі бір шектерде нарық шаруашылығы жағдайында экономикалық өсуде ынталандыра алады немесе үстап түрады.

    Бюджетке  төлемдердің түсуін қамтамасыз ету  бөлігінің тиімді кепілі болып бәрінен  бұрын салық жүйесінің қарапайымдылығы  табылады. Мемлекеттік барлық салық жүйелері талпынуға міндетті салық салу қағидалары:

    Салық қиыншылығын бөлу тең бөлуге қажетті, яғни әрбір қоғам мүшесі мемлекет кірістеріне өз «үлесін» салуға міндетті. Берілген принцпті жүзеге асыру әртүрлі үкіметтің қиын есебі болып табылады, немесе салық қиыншылықтарын дұрыс бөлуге жету арқылы тұрғындардың әр түрлі топтарын дұрыс бөлуге жету арқылы өте қиын. Салық қиыншылығы экономика өзгерісіне ықпал ету тәсілімен жалтарма болуы мүмкін, яғни өмір деңгейіне, пайдалылық деңгейіне және тағы басқаларға қарай келесідей көрсетуге болады:

    - салықтар әртүрлі тұлғалармен қабылданған экономикалық шешімдерге ықпал етуге міндетті, яғни мүндай ықпал ету минималды болу қажет;

    - әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін салық саясатын 
пайдалануда шаруашылық субьектілерін қзіне тартатын жою жэне әр түрлі 
жеңілдік минимумына мәлімет болжамдайтын салық салу әділдігін және теңдік қағидасын қабылдау керек;

    - салық құрылымы экономиканың өсуіне орнықтыру мақсатында салық саясатын пайдалануға мүмкіндік тудыруы қажет;

    - салық жүйесі  салық төлеушілерге түсінікті,  өздігімен талдауды 
жібермейтін қарапайым және анық болуы тиіс;

    - заңмен бақыланатын салықты басқаруда әкімшілік шығыстар төмен болуы керек.

    Көрсетілген салықтарды салу классикалық қолдануда  А.Смит өзі табиғатты зерттеу  және халықтың бай болу сабебін кітабында қалыптастырған. Бұл қағидалар ескерілмеген біздің заманымызға дейін және кейде мемлекет өзінің салық жүйесін құрғанда есепке алынады. Бұл жерде мемлекет саяси субьектісі ретінде көрінеді.

    Сонымен салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттің  қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативтік акты заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және жеке түлғалардан міндетті түрде қайтарылмайтын жэне ақысыз негізінде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер.

    Жоғарыда  айтылғандарды қорыта отырып, келесідей  тұжырым жасауға болады: салықтың экономикалық мәні - олар мемлекетпен өзінің функцияларымен тапсырмаларын жүзеге асыру үшін шоғырланатын жеке және заңды тұлғалардың ұлттық табысынан нақты бір үлес алу арқылы экономикалық қатынастарды білдіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    1.2 Салық жүйесін  реформалаудың әдістемелік  негізі мен теориялық  аспектілері 

    «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» тығыз байлансты. Мемлекетте алынатын салықтар түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін қүрайды.

    Қазақстан Республикасының салық жүйесі жүйеленіп, өзінің қалыптасу барысында бірнеше  реформалаудың әдістемелік негіздерін қамтыды². Сонымен, 1991 жылы 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде алғаш рет салық жүйесі жұмыс істей бастады. Салық жүйесінің қызметі «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңға сәйкес жүргізілді. Осы заңға негізделіп Қазақстанда 1992 жылғы 1-ші қаңтарынан бастап салықтың 43 түрі, оның ішінде 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпыға міндетті салықтар мен алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

    Салық реформасының ұзақ мерзімді бағдарламасы 1995 жылдың басында бекітіліп, республикадағы салық жүйесі мен салық салық саласындағы келеңсіз мәселелерді элемдік салық салу талаптарына сэйкес реттеу күн тәртібіне қойылды. Сол себепті 1995 жылы 24 сәуірде «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы шықты. Бүл Жарлыққа Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі №440-1 Заңына сәйкес заң мэртебесі берілді. Ең бастысы, салық саны 43-тен 11-ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.

    Салық жүйесіндегі ауқымды жетістік 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексімен айқындалды.

    Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы салық  жүйесіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың және төлемақылардың бірнеше түрлерінен түрады. Алым дегеніміз - белгілі бір қызмет түрін бастар алдына немесе осы қызмет түріне қүқық берер кезде төленетін міндетті төлем. Сонымен катар алым - анықталған құқықтық мәртебені бергені үшін төлем болып саналады.

    Төлемақы - белгілі бір қызмет түрін пайдаланған  кезде төленетін міндетті төлем.

    Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың  және басқа міндеті төлемдердің  түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші қүқықтық нормалар Қазақстан Республикасының  Салық кодексінде айқындалып тиісті нүсқаулықтарда келтірілген. Яғни, халықтардың жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы «Бюджет жүйесі туралы» Заң мен тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.

     Қазақстан республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді. Салық элементтері дегеніміз - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын қүрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше элементтері бар, атап айтқанда: салық субъектісі; салық объектісі; салық көзі; салық мөлшері; салық жеңілдіктері; салық ставкасы; салық кезеңі; салықты есептеу тәртібі; салық есептілігі; салықты төлеу тәртібі.

    1. Салық субъектісі.

    Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді атаймыз.

    Салықты төлеушілер:

    - қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар:

- шаруашылық субъектілері - капмтал иелері, яғни заңды тұлғалар. 
Салық төлеуші - салықты жэне бюдетке төленетін басқа да міндетті

төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.

Тұлға - жеке тұлға  және заңды тұлға болып бөлінеді.

    Жеке  тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам.

    Салық тасымалдаушылар - іс үзінде салық ауыртпалығы  түсетін жеке тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.

    Заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарына сәйкес азаматтық, оының ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құралым.

    Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу шот есебі болады.

    Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па — оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретінде қарастырылады.

           2.Салық объектісі.

    Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б. осы аталғандардан салық төленеді.

    Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.

    Тауар - қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан

алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез  келген еңбек өнімі болып табылады.

    Мұра - қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.

    Жер - белгілі бір мөлшердегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады.

    3. Салық көзі.

    Салық көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленетіндігін анықтау.

    Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаржылары.

    Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешімде шешілуін көрсетеді.

    Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде -ұлттық табыс қатысады.

    Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:

• табыс;
• қор және жинақ;
• өндірістік капиталдың- ақша бөлігі, айлналым қаражаттары қорын қоса алғанда;
• қаражаттар,   мұлікті   өткізуден   түскен,   оының   ішінде   өндірістік 
  капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.

    Табыс - үлттық табысты бөлу барысында  мемлекетке, кәсіпорынға, мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай  немесе материалдық ресурстар.

    Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды  тұлғалардың салық төлеу көздерінің айырмашылықтары бар.

    Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына байланысты болады және бірнеше нысандары бар: