ДСҰ кіруін есепке ала отырып, ҚР кеден баждарын төлеуді бақылау тиімділігін арттыру ресурстары

       ^{2) фискальды, мемлекеттік  бюджеттік қамсызданудағы  қызмет түрі. Әлемдік  тәжірибе көрсеткеніндей,  елдің экономикалық  дамуындағы мемлекеттік  табыс көзі болып  есептелетін импорттық  баждар ролі төмендеуде. АҚШ-та 19 ғасыр соңында бюджетке түскен барлық түсімдердің 50%-і импорттық баждар есебінен өтелген болса, ал қазіргі уақытта бұл үлес 1,5%-тен аспай отыр. Бұған ұқсас көптеген басқа өнеркәсіптік дамыған мемлекеттерде – бұл сәйкес көрсеткіш 1%-тен аспай отыр, ал табысы орта деңгейдегі мемлекеттерде - 9%-ті құрайды. Қазақстанға келетін болсақ, фискальды қызметті атқаруда бұрынғыдай кедендік органның басым бағыты болып отыр, себебі алынуы кедендік қызметтерге жүктелген кедендік төлемдер мен салықтар республиканың мемлекеттік бюджетін толтырудың бірден бір көзі болып табылады. Сондықтан да әрине, Қазақстанда кедендік істі ұйымдастыруда мемлекеттік бюджеттің қалыптасқан жалпы сомасының едәуір меншікті салмағын (20% шамасында) құрап отырған кедендік төлемдер мен салықтардың толығымен және уақытылы төленуін бақылау мәселесіне көп назар аударылып отыр.}

       ^{Жоғарыда  айтылғандардан түйетініміз, Қазақстан үшін кедендік тарифтердің фискальды  қызметінің маңыздылығы  салық тәртібінің төмен және нақты  секторлардың “ақшасыздығы”  жағдайында импорттық баждар мемлекеттік қазынаны толтырудың аса сенімді көздерінің бірі болып саналады.}

       ^{3) реттеуші қызмет, оның мәні елдің  сауда және төлем  балансының тұрақтылығында.}

       ^{Бұл қызметтерді тиімді жүзеге асыру аясында  импорттық кедендік баждар  негіздемесі туралы сауал туындайды. Белгіленген шамада бұл импорттық баждардың экономикалық болмысының әлі күнге дейін анықталмағандығымен байланысты. Ал бұл, өз кезегінде баждардың болмысын, олардың қызметі мен қалыптасу әдістемесін ашуға мүмкіндік берері анық.}

       ^{Экономикалық  әдебиетте осы  күнге дейін баждардың  жанама салық түрі болып табылатындығы  жөніндегі тұжырымдамасы  басым болып келген. Бұл көзқарас Үлкен  Кеңес Энциклопедиясында  айқындалған: “Баждар  жанама салық түрі болып табылады”4. Кедендік баждардың ұқсас анықтамасы сыртқы экономикалық қызмет туралы көптеген әдебиеттерде келтірілген. Ол сыртқы экономикалық байланыс мәселелері бойынша басқа жарияланымдарда кеңінен таралған.5.}

       ^{Соңғы жылдары РТА ғылыми еңбектерінде кедендік баждардың экономикалық табиғатына басқа көзқарас қалыптасып отыр, ол келесі анықтамаларға телінеді: баждар әрбір тауар бойынша оның негіздемесін болжайтын бағалық негізі бар баға элементі болып табылады. Бірақ ол іштей салық формасы ретінде шығады, себебі ол мемлекет иелігіне өтіп, ел бюджетіне түседі. Баждар табиғатын түсіндіруде олардың қызметі мен негіздемесін түсінудегі айырмашылықтар туындайды.}

       ^{Егер  баждар жанама салық  түрі болып табылса, онда олар фискальды  қызметтерді, яғни бюджет табысын толтыру  қызметін атқарады, олардың негізінде салықтарды негіздеуде қолданатын сол әдістерді пайдалану қажет болады.  Кедендік баждар табиғатына РТА ғалымдарының (В.Е.Новиков, М.В.Кокорев) көзқарасы аса негіздеме болып табылады.6.}

       ^{Кедендік  баждардың бағалық  табиғатын мойындауда олардың құн негіздемесі мен оны анықтау әдістері туралы сауал туындайды. Әкелінген баждар әлемдік шығындар және жоғары ұлттық шығындар және сәйкес өнімді импорттаушы елдердің бағалары арасындағы айырмашылық түрінде қалыптасады.}

       ^{Тауарлар  мен өнімдер топтарына  әкелінетін кедендік баждарды дифференциациялау – аса күрделі және жауапты мәселе, оның шешіміне отандық нарық жағдайы және оның қатысты тауарлармен толықтырылуы, отандық өндіріс техникасы мен технологиясының деңгейі, оның түрлі салалары мен өндіріс түрлерінің дамуы, ғылым мен мәдениеттің дамуы, халықтың денсаулығын және қоғамдық үлгі-өнегені сақтау, экология жағдайы және т.с.с. жайттар байланысты болады. Бұдан шығатыны, бұл мәселе шенеуніктердің тар шеңберінде және сәйкес коммерциялық құрылымдардың мүдделерін әрекеттендірусіз шешіле алмайды, оны шешуде мемлекеттік көзқарас және қоғамдық мүдде қалыптасуы қажет.}

       ^{Мәселенің күрделілігі оны  әзірлеуге түрлі  мамандықтар бойынша  білікті мамандарды – тауартанушыларды, технологтарды, экономистерді, қаржыгерлерді, халықаралық  құқық саласында мамандандырылған заңгерлерді, экологтарды, медицина қызметкерлерін, ғылым, мәдениет, өнер саласының және т.б. салалардың мамандарын жұмылдыру қажеттілігін де анықтайды.}

       ^{Баждар  деңгейі оның ұлттық және интернационалдық шығындар арасындағы айырмашылық шамасына қарай, баға мен мемлекеттің сыртқы сауда саясатына байланысты дифференцияланады. Ең төмен әкелінген баждар экономикалық дамыған елдерде қолданылады, себебі олардың экономикасындағы жоғарғы бәсекелестік оны сақтау үшін жоғары баждарды қолдануды қажет етпейді. Дамушы елдер олардың экономикасы бәсекелестікке әлсіз болғандықтан, мемлекет тарапынан шетелдік бәсекелестерден қорғауды қажет етеді. Қазақстан экономикасының бәсекелестікке қабілеттігінің төмендігі ұлттық өндірісті қорғау үшін импорттық баждардың аса жоғары мөлшерлемесінің қажеттігін анықтап отыр. Баждар мөлшері өнімдердің түрлері мен топтары бойынша, сәйкес салалар мен өндірістердің тиімділігі мен бәсекелестікке қабілеттілігін есепке ала отырып, дифференциациялау арқылы белгіленеді: ең төмен баждар мемлекет тарапынан қорғау шараларын қажет етпейтін тиімді және бәсекелестікке қабілетті өнімдерді әкелуге белгіленеді, аса жоғарылары – шамалы тиімді және бәсекелестікке қабілетті емес өнімдерге қолданылады.}

       ^{Экономикалық  артта қалған елдердің тауарларына, ереже бойынша, әкелінім баждары  салынбайды, бұл олардың экономикасының тиімсіздігімен және бәсекелестікке қабілетсіздігімен түсіндіріледі.}

       ^{Баждар  деңгейіне ұлттық экономиканың салалары мен кішкене салалары қатысында сәйкес елдердің үкіметтерімен жүргізілетін экономикалық саясаты ықпал етеді. Бұл саясат әртүрлі ммақсаттарды көздейді және соларға сәйкес импорттық баждар мөлшерлемесі анықталатын болады. Егер мемлекет ішкі нарықтағы отандық және импорттық тауарларға бәсекелестік шарттарын теңестіру шарттын қойса, онда ол импорттық баждар мөлшерлемесін әлемдік және ұлттық шығындар мен бағалар арасындағы айырмашылықтармен толық сәйкестікте анықтай алады. Мұндай саясатты, қатаң түрде ескерсек, протекционистік деп есептеуге болмайды, себебі ол отандық тауар өндірушілерді қоса алғанда, тараптардың біреуі үшін бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыра алмайды.}

       ^{Мемлекет  отандық өндірушілер  өнімдерінің ішкі нарықта өткізілу мүмкіндігін кеңейту  үшін тауарларды әкелуді  шектеуді алға мақсат етіп қояды. Бұл мақсатқа жету үшін ұлттық және интернационалдық шығындар мен бағалар арасындағы айырмашылықтың артуы деңгейінде импорттық баждарды белгілейді. Мұндай баждар өнім импортерлері үшін тыйым салынған және отандық тауар өндірушілер үшін пртекционистік деп есептелуі мүмкін.}

       ^{Бұрын байқағанымыздай, Қазақстанда  баждар жүйесі ғылыми-әдістемелік  ақпараттық қамсыздандырусыз, білікті мамандардың, мұндай жұмыстар тәжірибесінің, сәйкес сынамалар  мен қателер әдісінің болмауы жағдайында қалыптасқан болатын. Импорттық баждар жүйесін құру жөніндегі жұмыс асығыстықпен және ВАҚ, ССҰ және алдағы позицияларды дамыған елдер алып отырған басқа халықаралық және аймақтық одақтардың қысым жасауымен жүзеге асырылды. Әрине, бұл одақтар мен келісімдер экономикалық дамыған елдер үшін пайдалы саналатын шегіністерге Қазақстанның көндігінуіне қол жеткізді. ВАҚ қысым жасауымен 1996 жылы Қазақстанда ел мүддесіне қайшы келген, бірақ оның батыстық серіктестері үшін пайдалы саналған экспорттық баждар төлемі байқалған. Нәтижесінде ұлттық нарықта ішкі бағалар көтерілді, ол шығындардың инфляцияға ұшырауына және келешекте қазақстандық тауарлардың бәсекелестікке қабілеттігін төмендетуіне қосымша себеп болды. Нәтижесінде елдегі өндіріс одан ары төмендей бастады.}

       ^{Экономикалық  негізделген баждар жүйесін қалыптастыру мәселесі ТМД елдері үшін қандай мәнге ие болса, Қазақстан үшін де маңызы зор болып отыр. Баждар СЭҚ реттеудің басты экономикалық құралы болып табылады. Экономикалық негізделген импорттық баждар жүйесінің және отандық тауар өндірушілерді қорғау мен экспорттық өндіріс пен экспортты ынталандыру жөніндегі тиімді шаралардың болуы елдің сыртық экономикалық саясатын, қазақстан экспорты мен импорт стратегиясын, ел экономикасын құрылымдық-технологиялық қайта құрудың сәйкес міндеттерін табысты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.}

       ^{Қазіргі кездегі қолданыстағы импорттық тарифтер жүйесі халықаралық  практикада жалпыға  бірдеу қабылданған  принциптерге құрылған. Бұл принциптерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының  Кеден кодексі  және басқа заңнамалық актілер қатарында  сәйкес нормативтік-құқықтық база құрылған.}

       ^{Қазақстанның  кедендік тарифтерін талдай отырып, әлемдік  тәжірибедегідей, әртүрлі  тауарларға белгіленген  импорттық тарифтердің  базалық құрылымы (ең алдымен адвалорлық тарифтердің) бірыңғайландырылған  және 0 ден 30% диапазонында өзгеріп отырады. Бұл бірыңғайландыру тарифтердің сандық градациясына ғана қатысты – адвалорлық мөлшерлемелер 5% қадаммен өзгеріп отырады (яғни 5-10-15-20-25-30%). Мұндайда импорттық тарифтердің құрылымдық кескіні көбіне әкелінетін тауарларды қайта өңдеу шегінде анықталады. Бастапқы шикізат пен материалдарға (бастапқы өңдеу) кедендік тариф тағайындау импортталатын тауарлардың кедендік бағасының 0-5% шегінде тіркеледі, жартылай фабрикаттарға және оның құрамдарына – 5-15%, импортталатын дайын өнімдерге – 15-30% аясында тіркеледі.}

       ^{Кедендік  тарифтерді белгілеудің  аталған принциптері  тәжірибеде әрқашан  қолданылып отырған  жоқ. Нарықтық экономика  жағдайында импорттық  тарифтерді басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыру Қазақстанда бастапқы сатыда болып отырғандығын атап өткен жөн. Оның көрсетілген жағдайларға негізделген аса маңызды кемшіліктері  өзінің ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етілмеуімен, сондай-ақ мемелекеттік экономикалық саясаттың басқа бағыттарымен әлсіз байланыста болып отырғандығымен түсіндіріледі. Нәтижесінде, көптеген жағдайларда, импорттық тарифтер қажетті негіздемесіз және қабылданған шешімдердің салдарын ашатын қажетті аналитикалық есептеулерінсіз айқындалып отыр. Осы себептермен тауар топтарына тарифтердің өзгертілуі қажетті өзара байланыссыз жүзеге асырылады және көбінесе жүйесіз түрде болып отыр.}

       ^{Біздің  жүргізген талдауымыз көрсеткендей,  қазіргі  кезде Қазақстанда  қолданылып отырған  тарифтік жүйесіне соңғысының үлесіне шешілетін  кедендік салымдардың  орташа номинальды және орташа есептелген деңгейі арасында едәуір алшақтық тән болып отыр. Егер тарифтік мөлшерлемелердің орташа номинальды деңгейі нарықты қорғаудың жалпы, формальды режимін анықтаса, онда орташа есептелген деңгейі – кедендік тосқауылдың нақты деңгейін белгілейді, яғни нақты импортталатын тауарлар шеңбері бойынша қорғау дәрежесін анықтайды. Орташа есептелген тарифтер мөлшерлемесінің номинальды тарифтер мөлшерлемесінен асуы елде нақты импорт жүзеге асырылып отырған тауар позициялары бойынша аса жоғары әкелім тосқауылдары туралы  көрнекті түрде бейнелеп береді. әлемнің көптеген елдерінде жағдай керісінше болып отыр – онда орташа номинальды тариф орташа есептелген тарифтен асып отыр (1 кестені қараңыз) .} 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Кесте1 - АҚШ-та, ЕО елдерінде, Жапонияда және Қазақстанда орташа номиналды және орташа өлшенген тарифтік мөлшерлемелер, %*

* Алымда – орташа номинальды тариф, бөлгішінде – орташа есептелген тариф

Дерек көзі: расчеты ИМЭИ при Минэкономики РФ и расчеты автора (по РК) 

      ^{Аталған импорттық тарифтермен  қатар қолданыстағы жүйеге басқа кемшіліктер  қатары тән, оның ішінде:}

      ^{ішкі  нарықты протексионистік  қорғауға емес, фискальды мақсаттарға  айрықша бейімделу – 5% деңгейінде төмен мөлшерлемелер өте көп. Мысалы,  5% мөлшерлеме бойынша бәсекелес емес импорт позициясындағы көптеген тауарларға салынады; егер нарықты қорғау тұжырымдамасына ғана сүйенетін болса, баждардың нөлдік мөлшерлемелерін белгілеу дұрыс болар еді, осылайша қазақстандық тұтынушылар мен инвесторлары үшін қолайлы экономикалық жағдай туғызу;}

      ^{бір ғана тауарлық топтағы  өнімдер аясында  мөлшерлемелерді  дифференциациялауға  негізделген экономикалық тұрғының болмауы, бұл әкелінетін тауарлар кодын бұрмалап декларациялау және бюджет түсімдерінің жеткіліксіздігі нәтижесіндекедендік әкелінім баждарын төлеуде импортерлердің “үнемдеу” мүмкіндігін ашып береді.}