Мемлекет және құқық теориясы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.Мемлекет нысаны. ҚР нысаны (құрылымы)

Мемлекет нысаны

Баскару нысаны –мемлекеттік биліктің жоғары органдарын ұйымдастыру

Саяси режим  – саяси

билікті жүзеге асырудың

тəсілдері мен əдістерінің

жиынтығы

 

Мемлекеттік құрылым нысаны – мемлекеттің əкімшілік-аумақтық жəне ұлттық бөлінісі

 

 

                    

монархия

республика

Антидемокр-атиялық

Демократия-лық

күрделі

жай

 

біртұтас

- империялар;

- конфедерация-

лар;

- федерациялар;

- достастықтар;

- кауымдастық-

тар;

- одақтар

 

аристократиялық

шексіз

(абсолют-

тік)

 

- деспотия;

- тирания;

- тоталитаризм;

- фашизм;

- авторитаризм

 

демократиялық

шектелген

(конститу

циялық)

 

президенттік

дуалистік

парламент-тік

парламент-тік

 

 

 

 

 

 

 

6.Мемлекет механизмі.

Мемлекеттік аппарат

1. Мемлекет механизмінің  түсінігі. Əдетте заң əдебиеттерінде«мемлекет механизмі» жəне «мемлекеттік аппарат» түсініктерісиноним сөздер ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі – бұлмемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруғабағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет аппара-тының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдіңбарлық салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуінқамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушы-лық қызмет құрайды.Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдармен құқықтық механизмдердің қолданылу шамасына байланысты.Осыған сəйкес мемлекеттік аппарат қызметінің келесі нысандарынбөліп қарастыруға болады:

1) тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен,тəжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбегенқызмет түрлері;

2) құқықтық нысандар – құқықтық заңды сипаттағы қызметтүрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табы-лады жəне мемлекеттік-міндетті салдарды туындатады. Мемлекетаппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналаржатады:

а) құқықшығармашылық қызмет – бұл нормативтік актілержобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байла-нысты қызмет;

ə) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жү-зеге асырумен байланысты қызмет;

б) құқыққорғаушы қызмет – бұл заңдардың сақталуын бақылаумен жəне қадағалаумен, кінəлі тұлғаларды заңды жауапкер-шілікке тартумен т.б. байланысты қызмет.

2. Мемлекет механизмінің  құрылымы. Бұл құрылымға мына-лар кіреді:

1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асырубарысында тығыз байланыстағы жəне өзара бағыныстылықтағымемлекеттік органдар;

2) биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білімберу, мəдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпыəлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер менкəсіпорындар;

3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;

4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшінқажетті ұйымдастырушылық,қаржылық жəне күштеу құралдары.

3. Мемлекеттік  аппаратты ұйымдастырудың жəне  оныңқызметінің қағидалары – бұл мемлекеттік органдарды құру менолардың қызмет етуінің негізгі бағыттарын анықтайтын баста-машылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарыныңартықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сəйкес, мемлекеттік қыз-метшілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы жəнеқорғауы тиіс;

2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдарқызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кеңкөлемде қатысуын білдіреді;

3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билікоргандары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз əрекеттердіболдырмауға негізделген;

4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметші-лердің Конституцияны, заңдар мен заңға сəйкес актілерді сақтауміндеттілігін білдіреді;

5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттікоргандардың тəжірибелік қызметіне қатысты құқық субъекті-лерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;

6) кəсібилік қағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қыз-метінде мейлінше кəсіби қызметкерлерді пайдалануға қолайлыжағдайлар жасайды,

7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл қағидамемлекеттік аппараттың демократиялық жəне бюрократиялық бас-тамаларының саналы сəйкестігін қамтамасыз етеді;

8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесу қағидасы,бұл қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен орта-лықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;

9) бағыныстылық (иерархичность) қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдардың мемлекеттік аппараттағы əртүрлі деңгейде орналасқанын білдіреді.

4. Мемлекет органдарының  түсінігі жəне түрлері. Мемле-

кеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жəне осы

мақсатта сəйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе

мекеме. Əрбір мемлекеттік органға мыналар тиесілі:

а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер;

ə)қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру

көзі;

б) өзіне тəн ұйымдастырушылық құрылымы, онымен

байланысты қызметтік бағыныстылық жəне қызметтік тəртіп

жүйесі;

в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың

негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды

міндетті əрекеттерді жүзеге асырады.

 

Мемлекеттік органдардың түрлері:

1. Мемлекеттік қызметті жүзеге  асыру нысанына қарай мем-

лекет органдары өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық жəне

басқа да бақылаушы-қадағалаушы органдар болып бөлінеді.

 

2. Биліктің тармақтарға бөліну  қағидасы бойынша – заң шыға-

рушы, атқарушы жəне сот органдары.

 

3. Қызметінің құқықтық нысандары  бойынша – құқықшығару-

шы, құқыққолданушы жəне құқыққорғаушы органдар. 

 

4. Бағыныстылық деңгейіне байланысты  – республикалық жəне

жергілікті органдар. 

 

5. Өкілеттіктерінің мерзіміне байланысты  – тұрақты (қызмет

ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) жəне уақытша (қысқа

мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады). 

 

6. Құзіретінің сипатына қарай  – жалпы (мысалы, Үкімет) жəне

арнайы (мысалы, министрлік) құзіретті органдар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет механизмі

 

 

Биліктік басқару функцияларын атқару кезінде өзара тығыз

əрекеттесетін мемлекеттік органдардың, мекемелер мен

ұйымдардың күрделі жүйесі

 

Нені білдіреді

 

Мемлекеттік басқарумен арнайы айналысатын адамдардан

құралады (заң шығарушылық, заңдарды атқару, заңдарды

бұзушылықтардан қорғау)

 

Құрамы

 

Өзінің функционалдық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті

материалды — техникалық, қаржылық жəне басқа да құралдармен

қамтамасыз етіледі

 

Қамтамасыз етілуі

Құқықтық тәртіпі, құқықтармен  бостандқтарды берік қөрғау мен сақтау, ел тұрғындарының міндеттерді орындауын қамтамасыз ету.

Бағытталуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет органы заңды тəртіпте құрылады

 

Заңмен анықталған құзырет  аясында əрекет ететін мемлекет

механизмінің өз алдына жеке құрылымдық элементі

 

Нені білдіреді

 

Қоғамның қалыпты қызмет етуін, сыртқы қауіпсіздік пен мемлекеттің аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің баска да органдарымен өзара əрекеттесуі

 

 

Əрекеттесуі

 

 

 

Құрылу тəртібі жəне атқаратын  міндеттерінің сипаты бойыншамемлекеттік органдар төмендегідей топтастырылады:

Заң шығару мекемелері, жергілікті өзін-өзі басқару мен билік  етуоргандары

Өкілдік

 

Мемлекет басшысы, үкімет, министрлік басшысы, жергілікті

атқарушы органдар

 

Атқарушы

Конституциялық сот, сот  төрелігі органдарының жүйесі

Сот органдары

 

 

 

7.Мемлекет функциясы

1. Мемлекет функцияларының  түсінігі. Мемлекет функция-лары – бұл мемлекеттің қызметінің негізгі бағыттары, оларданмемлекеттің мəні мен мақсаты көрініс табады. Мемлекеттіңфункциялары оның міндеттерімен тығыз байланысты, олар мем-лекеттің мəніне тəуелді болып келеді жəне оның өзгеруіне қарайөздері де өзгереді. Сонымен, мемлекет функциялары – ауыспалысипаттағы категория. Олар мемлекет түрінің басқа түрге ауысужағдайында да өзгереді.

2. Мемлекет функцияларының  түрлері. Мемлекет функция-ларын  түрлерге бөлуді əртүрлі негіздер  бойынша жүзеге асыруғаболады:

а) əрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты жəнеуақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекет дамуы-ның барлық кезеңдерінде жүзеге асырылса, уақытша функциялартөтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз əрекетінжояды.

ə) маңыздылығына қарай – негізгі жəне қосымша функциялар;

б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына бай-ланысты – ішкі жəне сыртқы функциялар. Мемлекеттің ішкі функциялары – оның алдында тұрған ішкіміндеттерді шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функ-цияларға мыналар жатады: адам жəне азамат құқықтары мен бос-тандықтарын қорғау, құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету функция-сы, экономикалық функция, салық салу функциясы, əлеуметтікқорғау функциясы, экологиялық функция жəне мəдени функция. Мемлекеттің сыртқы функциялары – оның алдында тұрғансыртқы міндеттерді шешуге байланысты қызметінің негізгі бағыт-тары. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: мемлекетті қорғауфункциясы, бейбіт тəртіпті сақтау функциясы, басқа мемлекеттер-мен одақтасу функциясы жəне т.б.

3. Мемлекет функцияларын  жүзеге асырудың нысандары –бұл  мемлекеттің функцияларын жүзеге  асыруға бағытталған оныңоргандарының  біртектес қызметі. Мұндай нысандарды екіге бөлуге болады: құқықтық жəне ұйымдастырушылық нысандар. Құ-қықтық нысандарға мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық – бұл нормативтік актілерді дайындаумен шығаруға қатысты қызмет;

ə) құқыққолданушы – бұл құқық қолдану актілерін шығаруарқылы нормативтік актілерді жүзеге асыруға байланысты қыз-мет, бұл заңдарды орындау мен басқарушылық сипаттағы əртүрлімəселелерді шешуге байланысты күнделікті жұмыс;

б) құқыққорғаушы – бұл адам мен азаматтың құқықтары менбостандықтарын қорғауға, құқықбұзушылықтардың алдын алуғажəне кінəлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартуға жəне т.б.байланысты қызмет.

Ұйымдастырушылық нысандарға мыналар жатады:

а) ұйымдастырушылық-реттеуші – бұл белгілі бір құрылымдар-дың  құжаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар  жүргізумен т.б.байланысты мемлекеттік  органдардың қызмет етуін қамтамасызетуге  бағытталған ағымдағы жұмысы;

ə) ұйымдастырушылық-шаруашылық – бұл бухгалтерлік есеп-пен, статистикамен, қамтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-техникалық жəне шаруашылық жұмыс;

б) ұйымдастырушылық-идеологиялық – бұл жаңадан қабыл-данған нормативтік  актілерді түсіндірумен, қоғамдық көзқарастықалыптастырумен  жəне т.б. байланысты мемлекеттің əртүрліфункцияларын  орындауды идеологиялық қамтамасыз етудегі күн-делікті тəрбие жұмысы.

 

1. Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сəйкес тарихи  ке-зеңде туындайтын оның маңызды  жақтары мен қасиеттерініңқатаң  жүйесін білдіреді. Белгілі бір  кезеңдегі барлық мемлекет-терге  белгілі бір сипаттар тəн болып  келеді. Мемлекеттерді типкебөлу  негізінен формациялық жəне өркениетті  тəсілдер тұрғысынанжүзеге асырылады. 

2. Мемлекеттерді типке  бөлудегі формациялық тəсіл.  Фор-мациялық тəсілдің шегінде  негізгі талап ретінде əлеуметтік-эко-номикалық  факторлар, яғни, қоғамдық-экономикалық  формацияорын алады. Бұл тəсіл  тұрғысынан мемлекет типі қоғамның  эко-номикалық базисімен тығыз   байланысты қоғамдық құрылымғасəйкес  мемлекеттің өзара тығыз байланысты  белгілерінің жиын-тығы ретінде  анықталады.  Экономикалық базистің  типтеріне қа-рай мемлекеттің  төмендегідей типтерін бөліп  қарастырады: құ-лиеленушілік, феодалдық,  буржуазиялық жəне социалистік  мемле-кеттер. Бұл типологияның артықшылықтары  болып екі мəселе табы-лады: мемлекеттерді  əлеуметтік-экономикалық негізінде  бөлуидеясы өте дұрыс, себебі, шынымен де бұл факторлар қоғамға  зорəсерін тигізеді, ол мемлекеттің  дамуының табиғи-тарихи сипатын,кезеңділігін  көрсетеді.   Ал формациялық  теорияның əлсіз жағыоның тарихтың  əртүрлі сипаттарын ескермеуінен  жəне руханифакторларды бағаламауынан  көрінеді.