Мемлекет және құқық теориясы

1. Формациялық  тәсіл; 2. Өркениеттік тәсіл. Мемлекеттерді формацияға бөлу қоғамның экономикалық және әлеуметтік құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұндай тәсілді қолдану нәтижесінде қоғам таптарға бөлінеді де, олардың әрқайсысының экономикалық жүйеде өзінің ерекше орны болады. Құлдық дәуір коғамында негізінен екі үлкен тап: құл иеленушілер мен құлдар болған. Жеке меншік құл иеленушілердің қолында болып, құлдар тек жұмыс істейтін құрал ретінде пайдаланылған. Сондықтан мемлекет те негізінен, құл иеленушілердің еркін білдіріп, солардың мүддесін қорғаған. Ондай мемлекетті құл иеленушілік мемлекет дейді. Феодалдық қоғам феодалдар мен шаруаларға бөлініп, ол қоғамның экономикалық негізін феодалдар және шаруалардың жеке меншігі құраған. Бұл қауымды феодалдық қоғам деп атайды. Феодалдық қоғамда да екі негізгі тап: феодалдар және оларға басыбайлы шаруалар болды. Мұндай қоғамдағы мемлекет феодалдық мемлекет деп аталды. Себебі, ол негізінен, феодалдардық еркін білдіріп, солардың мүддесін, меншігін қорғайды, шаруаларды феодалдарға бағынуға мәжбүрледі. Буржуазиялық қоғам да негізінен, екі таптан тұрады: буржуа жеке меншік иелері және өз еңбегінің күшімен ғана өмір сүретін жұмысшылар, шаруалар, ой еңбегі қызметкерлері. Мұндай қоғамда мемлекет, негізінен, жеке меншік иелерінің мүддесін қорғайды. Сонымен қатар қоғамда таптардың арасында қайшылықтардың асқынып кетпеуі үшін шаралар қолданылып, құқықтық тәртіп орнатуға қажетті әрекеттер жүзеге асырылады.

Марксизм-ленинизм ілімі  негізінде XX ғасырдың басында социалистік мемлекет дүниеге келді. Мұндай мемлекеттің типі әр түрде қалыптасты. Оның басқа типті мемлекеттерден түбегейлі ерекшелігі – еңбекшілердің, жұмысшы табы мен шаруалардың еркін баянды етіп, солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде жариялануы болды.

Формациялық тәсілді пайдаланып мемлекеттер типологиясын жасағанда  айырымдық белгі ретінде қоғамдық-экономикалық формация категориясын яғни өндіріс тәсілінің әйтеуір біріне негізделген қоғамның тарихи түрі (типі) алынады. Формациялық типология бойынша мемлекеттердің төрт түрі болады, олар:

- құл иеленуші;

- феодалдық;

- буржуазиялық;

- социалистік.

Қазіргі кезде мемлекеттің шығыстық типі (түрі) деген қарастырылуда, ол құл иеленуші мемлекеттен бұрын болған.

Мемлекет типтерін егжей-тегжейлі қарастырар болсак, онда төмендегідей мемлекеттер сипаттарына тоқталамыз:

1. Шығыстық мемлекет (батыс елдері ғалымдарының зерттеулерінде осылай аталады) (Египет (қазақша: Ежелгі Мысыр), Вавилои (қазақша: Ежелгі Бабьш). Бұл мемлекеттердің географиялық орналасуы мен табиғаттық жағдайлары ірі-ірі суландыру жүйелерін салу жұмыстарын ұйымдастыруды қажет еткен.

Сондықтан да бұл мемлекеттерде  жерді суландыру құрылыстарына  мемлекеттік меншік болды және мұның  өзі сол мемлекеттің экономикалық негізін құрады. Осыдан барып шығыстық мемлекеттің қызметтері анықталды, ол қызметтер:

а) Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;

б) Салықтар мен алымдарды  өндіріп алу (жинастыру);

в) Өзінің аумағын қорғау немесе бөгде мемлекеттің жер  аумағын жаулап  алу;

г) Қауымдастар мен құл-күндердің  қарсылықтарын басу.

Мемлекеттік биліктің ұйымдастырылу  түрі шығыстык деспотия түрінде болатын. Бүкіл билік мұрагер монархка тиесілі болып, мемлекетті қуатты әскери-бюрократтық  аппараттық күшімен басқарған.

2. Құл иеленуші мемлекет (Ежелгі Грекия, Ежелгі Рим). Бұл мемлекеттердің экономикасының негізі (базисі) тек өндіріс құралдары мен жабдықтары ғана емес, сонымен бірге өндіруші күштер болып табылатын құлдар да құл иеленушілердің меншігі болатын. Мұнда құл иеленушілер және құлдар негізгі таптар еді, бұлардан басқа әлеуметтік топ – қоленершілер болатын және т.б.

Мемлекеттің қызметтері:

а) құл иеленушілердің жеке меншігін қорғау және қызметкерлерді қанауға жағдайлар туғызу болатын;

б) құлдардың қарсылықтарын  болдырмау, оларды басып, езу-жаншуды  ұйымдастыру;

в) тәртіпті сақтау, тәртіпке келтіру мақсатында идеологиялық күш  жұмсап ықпалын тигізіп отыру.

Бұл мемлекеттерде мемлекеттік  билікті (өкіметті) ұйымдастырудың монархия және республика түрінде болатын.

3. Феодалдық мемлекет, бұл мемлекеттердің экономикалық базисі (негізі) - жерге, толық басыбайлы шаруаларға жарым-жартылай түріндегі меншік иесі болу феодалдардың үлесі болатын. Мұндағы негізгі таптар феодалдар және басыбайлы шаруалар еді. Аралық тап - қолөнершілер мен т.б. болатын.

Мемлекет қызметтері:

а)   Феодаддық меншікті қорғау;

б)   қаналушы таптың қарсылығын басу;

в) сыртқы шабуылдардан қорғану  және басқаларды басып алушылық (басқыншылық) соғыстарын жүргізу.

Мемлекеттік билікті (өкіметті) ұйымдастыру түрі - әртүрлі монархия. Басқарудың республикалык түрі (нысаны) тек қала – республика болғандарда кездесіп отырған (мысалы, Генуя, Псков).

4. Буржуазиялық (капиталистік) мемлекет. Мұндай мемлекеттің экономикалық базисі - өндіріс кұралдарына жеке меншіктің болуы, ал негізгі таптары буржуазия мен жүмысшылар, әлеуметтік таптарына - люмпен - пролетариат (қайыршыланғандар) жатады.

Мемлекет қызметтері:

а) экономикалық яғни белсенді түрде қатысып араласу арқылы экономиканы мемлекеттік реттеу;

б) әлеуметтік (Халықтың кедей топтарына қолдау көрсету және т.б.).

Мемлекеттік билікті ұйымдастырудың түрі (нысаны) сан қилы (республикадан  монархияға шейін).

5. Социалистік мемлекет.

Экономикалық базисі (негізі) – жер және т.б. қоғамдық мемлекеттік меншікте болды. Негізгі тап – жұмысшылар мен шаруалар. Әлеуметтік топ ретінде интеллигенция алға шығады.

Кызметі:

а) мемлекеттің, қоғамның және еңбекшілердің мүддесін корғау;

б) экономикалық;

в) әлеуметтік.

Мемлекеттік билікті ұйымдастыру түрі (нысаны) - республика.

Мемлекеттер саяси режиміне байланысты төмендегідей түрлерге жіктеледі:

1. Тоталитарлық мемлекет  – бұл мемлекетте билік диктаторлық немесе билеуші элитаның қолына шоғырланған. Адам мемлекет алдында бишара, мүсәпірлік халде болады. Бұл мемлекетте заң рұқсат еткеннен басқаның бәріне тыйым салынған.

2. Авторитарлык мемлекет  тоталитарлық мемлекеттен шектеулі  болса да демократиялығының көбірек  болуымен ерекшеленеді.

3. Либералдық мемлекет  жеке тұлғаның құқықтық әлеуетін  аша түсуге жағдайлар жасайды.  Мұнда заңмен тыйым салынбағанның  бәріне рұқсат етілген қағидаты  орын алған болып келеді.

4. Демократиялық мемлекет. Бұл мемлекетте азаматтар мемлекет  істеріне қатысады. Маңызды мемлекеттік  органдардың бәрі халық бақылауында  тұрады. Азаматтардың құқықтары  мен бостандықтары шынайы (нақты)  болып келеді. Мемлекет жеке адам  мен коғамға қызмет етумен  болады.

Заң ғылымында "өркениет" ұғымына негізделген мемлекеттер  типологиясына басқаша тәсіл  колдану баршьшық. "Өркениет" ұғымы  діни, ұлттық географиялык және басқалай да белгілерге (нышандарға) байланысты болып келетін қоғамдық дамудың, материалдық және рухани мәдениеттің  деңгейі ретінде түсініледі. Өркениет өзінің дамуында бірнеше кезеңнен өтеді.

Бірінші – локальдық (жергілікті) өркениет, бұлардың әркайсысының өзіндік  өзара байланысқан әлеуметтік институттар  жиынтығы болады, олардың ішінде мемлекетте бар (Ежелгі мысырлық шумерлік, үнділік, эгейлік);

Екіншісі  - өздеріне тән  мемлекет типтері сәйкес келетін  ерекше өркениеттер (үнділік, қытайлық, батыс-европалық, шығыс-европалық, исламдық және т.б.);

Үшіншісі – осы заманғы  өркениет; мұндай өркениеттің мемлекеттіліктері  тек енді ғана қалыптасудың үстінде  және оларға тән нәрсе әлеуметтік-саяси  құрылымдардың дәстүрлері мен осы  заманғыларының бірлесіп күнелтуі.

Өркениеттерді және олардың  мемлекеттіліктерін типологиялау үшін әртүрлі негіздер бар, мысалы – хронологиялық, генетикалық, кеңістіктік, діни деп  жіктеп айтуға болады.

Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы өркениеттегі мемлекет шексіз билікке негізделеді де, біріктіруші және ұйымдастырушы күш ретінде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымы анықталады. Бұл - көне грек, шумер, ассировавилон, иран, бирма, жапон, т.б. елдердегі саяси ұйымдар. Кейінгі өркениеттегі мемлекеттік билік алғашқы өркениеттідей аса қуатты барлық қоғамды қамтып, басқарған күшті емес. Мемлекет көп жағдайда мәдени-діни жүйеге бағынған. Мемлекет басшысы заңдарды, қағидаларды бекіткеннен кейін оларды өзі сақтауы керек, әйтпесе, оның билігі заңсыз болып саналады. Бұларға Батыс Еуропа, Шығыс Еуропа, Солтүстік Америка, т.б. мемлекеттері жатады.

Мемлекеттерді өркениет тәсілімен түрлерге бөлуде мемлекеттердің мемлекеттік және әлеуметтік-экономикалық құрылысын қоғам дамуының рухани ізгілік және мәдени факторларымен салыстыра отырып шешеді. Сонда:

Өркениет - әлеуметтік-мәдени жүйе. Бұған қоғамның тіршілік етудегі  болмысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, этникалық (халықтық), діни негіздері, адам мен табиғаттың үйлесу деңгейінің дәрежесі, сондай-ақ тұлғаның (жеке адамның) экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани бостандығының деңгейі кіреді.

Өркениет дегеніміз қоғамның салыстырмалы түрде тұйықталған  және локалдық (жергіліктілік) ахуалы.

Осы ахуал – діни, психологиялық, мәдени, географиялық және басқа да белгілерінің ортақтығымен сипатталады. Бұл ахуалдың негізгі ерекшелігі – дін мен оның ұйымдасу тұрпаттары (формалары) өзгеріссіз кала береді.

 

Мемлекет типологиясындағы формациялық көзқарас

Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл. Формациялық тәсілдің шегінде негізгі талап ретінде әлеуметтік-экономикалық факторлар, яғни, қоғамдық-экономикалық формация орын алады. Бұл тәсіл тұрғысынан мемлекет типі қоғамның экономикалық базисімен тығыз байланысты қоғамдық құрылымға сәйкес мемлекеттің өзара тығыз байланысты белгілерінің жиынтығы ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қарай мемлекеттің төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер.

Бұл типологияның артықшылықтары болып екі м.селе табылады: мемлекеттерді  әлеуметтік-экономикалық негізінде  бөлу идеясы өте дұрыс, себебі, шынымен  де бұл факторлар қоғамға зор  әсерін тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи-тарихи сипатын, кезеңділігін көрсетеді. Ал формациялық теорияның әлсіз  жағы оның тарихтың әртүрлі сипаттарын ескермеуінен және рухани факторларды  бағаламауынан көрінеді.

 

 Мемлекет типологиясындағы  өркениеттік көзқарас

Өркениетті тәсіл шегінде  негізгі талаптар ретінде рухани факторлар – мәдени, діни, ұлттық және т.б. факторлар орын алады. Өркениет – бұл қоғамның діни, ұлттық, географиялық және тағы да басқа белгілерінің ортақтығымен ерекшеленетін тұйық және локальды сипаты. Өз дамуында өркениет бірнеше  кезеңдерден өтеді:

І - кезең – локальды өркениеттер, олардың .рқайсысының өзара байланысты әлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекет те, болады (ежелгіегипеттік, шумерлік, үнділік, эгейлік және т.б. өркениеттер).

ІІ - кезең – белгілі  бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер (үнділік, қытайлық, батыс еуропалық, исламдық және т.б. өркениеттер).

ІІІ - кезең – өз мемлекеттілігімен  ерекшеленетін қазіргі кезгі  өркениеттер, бұл өркениеттер енді-енді қалыптасып келе жатыр, бұларға әлеуметтік-саяси  құрылымдардың д.стүрлі және қазіргі  кезгі түрлерінің қатар өмір сүруі  тән. Өркениеттер мен олардың  мемлекеттіліктерін типке бөлудің  басқа да негіздері бар: хронологиялық, генетикалық, діни және т.б.

 

 

 

4.Мемлекет мәні.

Мемлекеттің мəнін түсіну мемлекет жəне құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мəні – бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті. Мемлекеттің мəнін бұл түсініктің кеңжəне тар мағынасында анықтауға болады.  Кең мағынада мемлекеттің əлеуметтік мəнін биліктік-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұтастығы сəйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар не-гізінде қалыптасады.  Тар мағынада мемлекеттің əлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген класстар мен əлеуметтік топтардың да,  қоғамның да мүддесін білдіруші əрі қорғаушы басқару аппараты,  бұқаралық биліктің əртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықтайды.  Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мəнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:

1) формальды – кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы екендігі;

2) мазмұнды – осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Мемлекеттің мəнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:

- класстық, бұған сəйкес мемлекетті экономикалық үстемдікқұрушы топтың саяси билігінің ұйымыретінде анықтауға болады;

- жалпы əлеуметтік, бұған сəйкес мемлекетті əртүрлі класстар мен əлеуметтік топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымыретінде анықтауға болады.  Сонымен, мемлекеттің мəні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның тұтастығын жəне қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден көрінеді.