Автор: Пользователь скрыл имя, 24 Апреля 2012 в 20:17, лекция
Тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның толық қанды мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық актілерде белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы тұрғысынан көрінеді. Құқықтық мәртебе - жеке тұлғаның қоғамда заңды түрде қалыптасқан бостандығы, табиғи және саяси құқықтары, әлеуметтік кемеліне келген жағдайы, рухани, мәдени білімі. Ал, ғалым Қ.Д.Жоламан: «Мәртебенің мазмұны - адам қоғамының әлеуметтік құрылысындағы алатын орны, ал мәртебенің нысаны - сол адамның қоғамдағы алатын орнын заңды түрде сипаттауы» деп анықтама береді.
Аталған бапқа сәйкес әркімнің өз намысы мен қадір-қасиетін, ар-ожданын қорғауға толық құқығы бар. Бұл әрекет мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардық заңсыз әрекеттері салдарынан және бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық бірлестіктер мен өзге де азаматтар тарапынан болған озбырлықтар салдарынан жүзеге асуы мүмкін.
Осы баптық 2тармақшасында: «Әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатынық, жазысқан хат тарынық, телефон арқылы сөйлескен сөздерініқ, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларынық құпиялылығы сақталуына құқығы бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойыншағана жол беріледі» деп көрсетілген. Мысалы, Қазақстан Республикасының «Жедел іздестіру қызметі туралы» Заңы негізінде жүргізілген тергеу кезінде, қажет болған жағдайда, жедел іздестіруге мәліметтерді жинау, сақтау, пайдалану тұлға келісімінсіз жүргізу қарастырылған. [3, 98 б]
Ал 3 тармақшасында: «Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті» делінген.
Сөз бен шығармашылық еркіндігі
адамның өз ойы, идеясы, білімініқ
тәуелсіз, өздігінен білдіре алуынық кепі
Адамның сенімі мен сол сенімін еш кедергісіз білдіре алуы кез келген демократиялы және өркениетті мемлекеттіқ негізі болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 20бабында былай делінген: «1. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. 2. Әркімнің заң жұзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді». Қазақстан идеологиялық және саяси әр алуандылықты мойындай отырып, ақиқатқа деген монополия мен идеялық бір сарындылықтан бас тартқан.
Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз бостандығын баспа бостандығымен байланыстырады және ақпарат алу, таңдау, іздеу, пікірін білдіру принципі ретіндебелгілейді. 1991 жылы қабылданған «Баспа және өзге бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң сөз және ой бостандығынық негізін қалады және бекітті. Елдегі еркін бұқаралық ақпарат құралдарынық қалыптасуына және дамуына мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасында бұқаралық ақпарат құралдары саласында толық демонополизация болды және өз пікірін білдіру шарттары жүзеге асырылды.
Мемлекеттің саяси жүйесінде маңызды рөл атқаратын бұқаралық ақпарат құралдары құқықтық тәртіп белгілеуді қажет етеді. 1991 жылы 21 шілдеде қабылданған «Баспа және өзге бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң демократиялы баспасөзді қалыптастыруда өз рөлін атқарды. Қазіргі тақда бұқаралық ақпарат құралдарынық, әсіресе Қазақстандағы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамды дамытатын, жеке тұлғалар мен әлеуметтік топтардық, қоғамдық бірлестіктердіқ құқықтары мен бостандьщтарын қорғауға қатысатын мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарынық мүмкіндіктерін кеқейтетін жақа заң қабылдау қажеттілігі туып отыр.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен өзге заңнамалары сөз бостандығына зиян келтіруге тыйым салады. Республиканық конституцияльщ құрылысын кұштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет тұтастығына нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектіктоптық және рулық қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Баспа туралы заңда бұқаралық ақпарат құралдарын қолданғанда қандай әрекеттерге тыйым салынады және рұқсат етілмейтіндігі нақты айтылған. Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы» заңы ақпараттық кеқістіктегі қоғам мүддесі мен жеке Тұлғаның қорғалуын қамтамасыз етуді талап етеді.
Еркін жүріп тұруға және тұргылықты мекенді өз қалауы бойынша таңдау құқығы
Қазақстан Республикасының Конституциясының 21бабына сәйкес: «Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жұрген әрбір адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға
және тұрғылықты мекенді өз қалауынша тақдап алуға құқығы бар». Мұндай жағдайларға, мемлекеттік қорғаныс қабілеттілігімен қамтамасыз етуіне, табиғи апаттар мен өзге де төтенше жағдайларға байланысты ерекше құқықтық режим орнатылған территориялар жатады.
Осы баптық 2тармақшасы бойынша, әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика азаматтарынық Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар.
Ар-ождан құқығы
Қазақстан Республикасының Конституциясының 22бабының 1тармақшасынасәйкес: «Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар», яғни әркімнің өздігінен шешім қабылдауға, өз әрекеттеріне баға беруге немесе олардан бас тартуға құқығы бар. заң адамның ар-ожданына кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны азаматтық құқығын орындаудан босата алмайды. Осы баптық 2тармақшасында: «Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс» деп көрсетілген.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық Қазақстан Республикасының Конституциясының 25-бабында бекітілген, жеке өмірге қол сұғылмаушылықтық тағы бір көрінісі тұрғын үйге қол сұғылмаушылық. 22-бапта: «І.Тұрғын ұйге қол сұғылмайды. Соттық шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын ұйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. 2. Қазақстан Республикасында азаматтарды тұрғын ұймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын ұй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын ұй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі» деп көрсетілген. Мұнда тұрғын ұй астарында тек тұрғылықты жері емес, сонымен қатар келген орны жатыр. Тұрғылықты жері тұрақты немесе уақытша тұратын жермен сипатталады, яғни ресми және уақытша болады (мысалы, қонақ ұй, демалыс орны, шипажай, аурухана, т.б.). Тұрғын ұйге аула құрылыстары, сарайлар, гараждар және өзге орындар жатпайды. Сонымен қатар тұрғын ұйде сақталатын жеке қағаздар, кұнделіктер мен өзге де материалдарға қол сұғылмайды.
Ол әділ соттық қызығушылығымен, конституциялық
құрылыстық қорғалуы, денсаулық сақтау,
өзге тұлғалардық заңды
Сот шешімінсіз тұрғын ұйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын ұйді иелену құқығын қандай да бір лауазымды тұлға немесе мемлекеттік орган бұзды деп есептеген азаматтар олардық әрекетіне қарсы жоғарғы органдарға немесе сотқа шағымдануына болады.
Ұлттық шығу тегі. Өзінің қай ұлтқа жататындығын анықтауға және құжаттарда оны көрсету, көрсетпеу құқығы туралы ҚР Конституциясының 19бабында айтылған.
Сот шешімінсіз тұрғын ұйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын ұй иелену құқығын қандай да бір лауазымды тұлға немесе мемлекеттік орган бұзды деп есептеген азаматтар олардық әрекетіне қарсы жоғарғы органдарға немесе сотқа шағымдануына болады. [3, 102 б]
Ұлт өзінің қай ұлтқа жататындығын анықтауға және құжаттарда оны көрсету, көрсетпеу құқығы туралы ҚР Конституциясының 19бабында айтылған. Ұлт дегеніміз бірнеше фактордық ұштасуымен, ең алдымен тіл, белгілі бір ұлттық (этностық) дәстұрі мен мәдениетіне тиесілі болуымен айқындалатын құбылыс. Осы баптық 1тармағы азаматтарды өзінің қай ұлтқа жататындығын ерікті түрде, ешбір Мәжбүрлеусіз таңдау және сауалнама, т.с.с. жүргізген кезде құжаттарда қай ұлтқа жататындығын көрсету немесе көрсетпеу құқығын бекітеді. Осыдан шығар қорытынды, анкеталарда, кадрларды тіркеу құжаттарында, т.б. жеке басты куәландыратын құжаттарда қай ұлтқа жататындығын көрсетуді міндеттеуге тыйым салынады.
19баптық 2тармағы ҚР әр азаматынық
ана тілі мен мәдениетін
2.2. Саяси құқықтар мен бостандықтар
Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы
Азаматтық мемлекет пен азаматтар байланысынық тұрақты саяси-құқықтық қатынасы, яғни дәл сол азаматтар әрқашан мемлекетпен саяси байланысты. Демек, азаматтар мемлекетті басқарумен, демократиямен тығыз байланысты құқықтар мен бостандықтарға ие.
Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтардың билікке, олардық саяси бостандығынық деқгейіне, мемлекетті басқаруға араласу мен саяси ұдерістерге қатысуға қатысты ұстанымдарын ашып көрсетеді. Саяси құқықтар мен бостандықтардық шеқбері қаншалықты кеқ болса, соншалықты азаматтардың мемлекетті басқару ісіне араласуға мүмкіндігі көбірек болады.
Азаматтарды мемлекеттік
билік жүргізуге тарту әдістері