Азаматтардың құқықтарын қорғаудың кепілдіктері атты курстық жұмыста аталмыш мәселелер жан-жақты қарастырылған

азаматтық құқықтық немесе қылмыстық  жауапкершілікке, ал кәсіпорындар мен  ұйымдар әкімшілік және азаматты құқықты жауапкершілікке тартулары  керек. Мұнымен қоса, бұгінде қоршаған ортанық қолайсыз әсер етуші салдарынан келген залалын толтыруға азаматтардың құқығын қорғау механизмі ескірген. [5, 124-б]

Білім алу құқығы

ҚР заңынық 30бабында  мемлекеттік оқу орындарында ақысыз орта білім алу кепілденеді. Азаматтар байқау негізінде мемлекеттік жоғарғы оқу орындарына ақысыз білім ала алады. Жеке меншік оқу орындарында ақылы білім алу заңда қарастырылған ережелер негізінде іске асырылады. Білімніқ жалпы мәселелері және білім алу құқығының іске асырылу механизмі ҚР-ның «Білім туралы» заңымен реттеледі. Білім тұлға, қоғам мен мемлекет мүддесініқ білім мен тәрбиеге мақсатты бағытталған ұрдісі. Балалардық міндетті орта білім алуын қамтамасыз етудіқ конституциялық міндеті атааналар немесе олардық орнындағы адамдарға жұктеледі. Азаматтардың білім алу құқығын іске асыру үшін, егер олар әлеуметтік көмекті қажет еткен жағдайда, мемлекет азаматтарды білім алу кезеңіндегі шығындарынық жартысын немесе толығымен өзіне алады.

2.4. Қазақстан Республикасындағы адам мен азамат міндеттері

Адам мен азаматтық құқықтық мәртебесі құқықтармен ғана емес, міндеттермен де сипатталады. Қатынастардық көп түрлі саласына ықпал етуші бұл міндеттер өз табиғатымен ерекшеленеді, онда субъект  адам. Бір міндеттер Тұлғаның мемлекет азаматы болуынан туындайды, басқалары анық қауымдастық мұшесі ретінде оның мәртебесіне байланысты (мысалы, саяси партия мұшесі, спорттық клуб мүшесі, т.б.). Көптеген әр түрлі құқьщтық міндеттерді ҚР Конституциясында бекітілген міндеттер және конституциялықтардан туындайтын міндеттер деп бөлуге болады.

Конституциялық міндеттер  азамат пен адамның негізгі міндеттері, олар жалпыға ортақ және адамның нақтылы құқықтық мәртебесіне тәуелді емес. Оларға, оларды іске асыру мемлекеттіқ өзі ретінде және де қоғамнық өмір әрекеттілігін қалыпты міндеттеуді қамтамасыз ететін міндеттер жатады. Оларды сақтау құқықтық және қоғамдық ықпал етудіқ барлық тәсілдерімен қамтамасыз етілуі керек. Конституциялық міндеті сақталмағаны үшін ол жауапкершілік бұзу сипатына жататын қатынас саласына байланысты. Қазақстан Республикасының заңнамасында әр түрлі жауапкершіліктерді қарастырады, оның ішінде заңмен қарастырылмаған жағдайда, азаматтардың міндеттерді ауыр бұзғаны үшін қылмыстьщ жауапкершілік айқындалған. ҚР азаматтарынық негізгі немесе конституциялық міндеттері ҚР Конституциясының 34-38-баптарында бекітіліп нақтыланған. Азаматтық маңызды борышы  Қазақстанда тұрып жатқан, басқа да кез келген Тұлғаның Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарын сақтау. Конституция мен заңды сақтау борышы  құқықтық қатынастық барлық субъектілерімен тығыз байланысты. Өзінің өмірлік әрекеттерініқ барлық салаларында мығым заңды байланыс орнатуда әрбір адам мен азаматтық болуы аса маңызды. Тұлғаның заңды сақтамауы бұл басқа адамдардық құқьщтарына мемлекеттік органдардық қалыпты міндеттелуіне, тұтастай алғанда, бұкіл қоғамға аса ұлкен қауіп болып саналады. ҚР заңы мен Конституциясын сақтау азаматтардың осы заңнамалық актілердіқ негізгі ережелері туралы мәлімдеулерін айғақтайды. ҚР Конституциясы барлық заңдарды шығарып және оларды бұқаралық ақпарат құралдарында басып шығаруды міндеттейді. Басып шығарылмаған заңдар іске жарамсыз деп есептеледі. ҚРнық заңнамасын радикалды жақарту жағдайларында құқықтық жаппай білім өзекті болды. Республика ұйымдарында мекемелерде, кәсіпорындарда құқықтық жаппай білім бағдарламасы қабылданды. Меншік тұріне қарамастан барлық оқу орындарында( мектеп, колледж, жоғарғы оқу орындары) оқу жоспарына сәйкес « Құқық және мемлекет негіздері» пәні оқытылады. Оқу орындарынық бірқатарлары оқу ұрдісіне адам құқығы бойынша арнайы курс енгізілген, ол сөзсіз жоғарғы құқьщтық мәдениет үшін ұлкен маңызы бар, оның ішінде адам құқығының мәдениетін дамытуда ерекше мәнге ие.

Басқа тұлғалардың құқығын, бостандығын, абыройын құрметтеу

ҚР Конституциясының 1бабына сәйкес мемлекеттіқ жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі мен бостандығы болып табылады. Бір Тұлғаның құқығы мен бостандығы болуы ғана басқа Тұлғаның құқығы мен бостандығын бұзбау міндетін жұктейді. Осы Конституцияльщ қағида Қазақстанда тұлғаның кез келген құқықтары мен бостандықтарын озбырлықтан шектеуден немесе құқықтармен және басқа тұлғалар бостандықтарымен қасақана пайдаланудан қорғайды, олардың іске асырылуы, сондай-ақ үшінші тұлға қызығушылықтарына залал тигізуі мүмкін. Қазақстан Республикасы аймағындағы әрбір адамның барлық мемлекеттік рәміздерді  Елтаңба, Ту және Әнұран, сондай-ақ графикалық, мәтінді және әуенді кескінді белгілерін тануы және құрмет көрсетуі  конституция талабы, ал бұл рәміздер Қазақстанның мемлекеттігі идеясын бекітеді. ҚР негізгі Заңының 40бабына сәйкес, Республика Президенті  хальщ пен мемлекеттік биліктің бірлігінің, Конституциясының бұлжымастығының, азамат пен адам құқығы мен бостандығының белгісі мен кепілі.

Заңмен белгіленген салықтарды, жиындарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу. ҚР азаматынық маңызды міндеті  салық төлеу. Осы міндеттердіқ орындалуынан біздіқ мемлекетіміздіқ әрбір азаматы тікелей қызығушылық танытатын, мемлекеттіқ өзінің әлеуметтік рөлін, мемлекеттік әрекеттердің өзге тұрлерін орындауы, оның егемендігін қорғауы белгілі дәрежеге байланысты. Осы міндеткерлік кеңестік уақыттың конституциясында бекітілді, өйткені ұстемдік етуші социалистік меншік жағдайында мемлекеттік биліктіқ негізгі бөлігі социалистік кәсіпорындар мен ұйымдардық төлемдері есебінен құрылған болатын. Халықтан жиналатын салықтар шамалы бөліктерін құрады. Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі, жеке меншіктің дамуы, кәсіпкерліктіқ бостандығы, бәсекелестік жекеменшік және осы ұрдістерге байланысты мемлекеттік меншік ұлесініқ қысқаруы жақа салық саясатын, салық жұйесіне жақа реформаны айқындады. Салық төлеушілер санынық көбеюі қоғам мен мемлекеттіқ өмірінде бұтіндей салықтар рөлініқ маңызын арттырды. Еркін кәсіпкерлік, бәсекелестік жағдайында салықтарды төлеу тікелей адамның өз бастамасына байланысты, адам салық қызметтерін өзінің кірістері туралы хабардар етуге, оларды мәлімдемелер және олардан салық төлеуге міндетті. Салықтар республикалық және жергілікті бо лып бөлінеді. Біріншіден  ҚРсы Парламенті бекітеді және өзгертеді; екіншіден — жергілікті органдар. Салық төлеушілер болып заңды және жеке тұлғалар табылады. Жеке тұлғаларға тек ҚРсы азаматтары ғана емес және де шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар да жатады.

ҚР заңнамасы салық төлеушілер үшін Тұлғаның кірісіне байланысты салықтардық дифференцияланған мөлшерлемесі жоғарғы және төмен төленетін категориялар кірісініқ ара бөлігін азайтуға ықпал етеді. ҚРнық заңнамасы салық төлемегені үшін әр түрлі түрде, оның ішінде қылмыстық та жауапкершіліктерді қарастырады.

Қазақстан Республикасын  қорғау

ҚР Конституциясының 36-бабы «Қазақстан Республикасын қорғау, оның әрбір азаматынық қасиетті борышы және міндеті болып табылады» деп жариялайды. Әскери қызмет  Қазақстан Республикасы азаматтарының Қарулы күштер қатарында өзінің әскери борышын өтеуіне байланысты болатын мемлекеттік қызметтіқ ерекше тұрі. Әскери қызметті өтеу, әскер қатарына шақыру тәртібі, әскер қатарына шақыру бойынша жеқілдіктер, қызмет мерзімі, оны өтеу шарттары ҚР-ның «Жалпыға бірдей әскери міндеткерліктер мен әскери қызмет туралы » арнайы заңымен іске асырылады. Осы Заңның 1бабы: «...ҚР-сын қорғау ұлты мен әлеуметтік тегіне, тұратын жеріне, мүліктік және қызметтік жағдайында, нәсіліне, тілі, білімі, дініне қатысты, кәсіби тегі мен сипатына, саяси және өзге нанымдарына, кез келген қоғамдық бірлестіктерге мұшеліктерге қарамастан, әрбір азаматтық міндеті болып табылады» деп бекітеді.

Тарихи және мәдени мұраларды қорғау және материалды және рухани ескерткіштерге қамқорлық жасау. [6, 78 б]

Тарихи және мәдени мұра тұрлері музыкалық және көркем шығармалар, архитектуралық ескерткіштер, қолданбалы өнер ескерткіштері және басқа Қазақстан халқынық шығармалары бола алады. Табиғатты қорғау және табиғат байлықтарын ұқыпты қорғау  бұл ҚР-сы азаматтарынық конституциялық құқығы, бұл негізгі Заңның 38 бабында бекітілген. Табиғат адам мекенінің ішкі ортасы ретінде қазіргі дәуірде ерекше назар аударуды талап етеді. Қоршаған ортаны қорғау  мемлекеттік биліктің де, қоғамдық құрылымның да ортақ мәселесі. Табиғатты қорғау әрекеттерінде әрбір адам табиғаттық басты «тұтынушысы» ретінде қатысуы керек. Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны, оның ішінде өсімдік және жануарлар әлемін, атмосфералық ауаны қорғауға бағытталаған бірқатар заңдар қабылдады. Бұл заңдарда табиғат байлықтарын пайдалануда адам бекітілген ережелердегі міндеттерді орындауы, ал оларды бұзғаны үшін жауапкершілігі айқындалып нақты көрсетілген.

ҚОРЫТЫНДЫ

Ел болғаннан кейін оның Басшысы  және Негізгі Заңы мен басқа да сол елді басқару жұмысын үйлестіру, адам мен азаматтардың өмір сүруін қамтамасыз ету үшін заңдылықтарының  болуы шарт. Біздің қазақ елін ерте замандардан беріхан басқарып, заңдылықтары Жеті жарғы заңымен реттеліп, билікті  тек билер мен ақсақалдар жүргізген, тәуелсіздігін батырлар қорғаған. Ал қазіргі кезде елімізді басқару  жүйесі негізінен алғанда сол  баяғы заманға бір табан жақын  болғанымен, талай сатылардан өтіп, жетіліп, адам мен азаматтардың құқықтарының сақталуына көп көңіл бөлінуде. Егемендігімізді  алған 20 жылда өзіміздің Ата Заңымыз  – Конституциямызды қабылдап, онда елімізді басқару жүйесін анықтап, құқықтық, зайырлы мемлекет болуға қол жеткіздік.

 Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Еліміздің Негізгі заңы азаматтарымыздың дәулетті де бақытты өмір сүруін, олардың тәуелсіз, экономикасы өркендеген мемлекет құру жолындағы әрбір қадамын реттейтін басты құжат болып қала береді», деп атап көр сетті. Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық, адамзаттық даму жолына орныққан қоғамның және мемлекеттің негізгі, басты құжаты. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Конституциясының 1 бабында «Қазақстан Республикасы өзін де мократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», деп айқындалған. Адам құндылықтары мен бостандықтарын асқақтату, оларды ең жоғарғы құндылық деп мойын дау демократияны дамытудың үлгісі болып табылады. Сондықтан жеке адамның құқықтық мәртебесі демократияның институттарымен тікелей байланысты.

 Бұл қағида негізінен 7—8  ғасырларда Орта ғасырлық саяси-құқықтық жүйеге, әсіресе Еуропада кең етек жайған инквизицияға қарсылық білдіруден туындады. Буржуазиялық қатынастар қалыптасып келе жатқан Еуропа ел дерінде жаңа күш – буржуазия табы билікке ұмтылу барысында адам құқықтарының аяққа тапталмай, олардың мызғымас болып, ең жоғарғы құндылықтар екенін саяси-құқықтық ой-пікірде асқан мақтанышпен паш етті. Атап айтқанда, өмір сүру құқығы, меншікке ие болу, жеке адамның құқықтарына қолсұқпау, дін, сөз бостандықтары, тең құқылық сияқты адамдардың құқықтарын табиғи деп жариялады, оларды қорғау, қамтамасыз ету адамның шыққан әлеуметтік тегіне байланысты емес, адам болғандығынан қам тамасыз етілуі тиіс де лінді.

 Қазақстанның саяси-құқықтық ой-пікірінде адам құқықтарының мызғымастығы, тиімді қорғалуы туралы идеялар 20 ғасырдың басында тұңғыш рет «Қарқаралы петициясында» (1905 ж.) өзінің шешімін тапты. Адам құқықтарының табиғи екені және олардың ең жоғарғы құндылық болуы қажеттігі жөнінде 1911 жылы ірі реформатор, қоғам қайраткері, демократ Барлыбек Сыртанов (18661914 ж.ж.) өзінің «Қазақ елінің уставында» нақтылы, концептуалдық мағынада жариялады. Мұнда: «Қазақ елінде адам баласының бәрі тең құқылы. Дініне, қанына, тегіне, нәсіліне қарап адамдар ды қорлауға жол жоқ. Адам тек закон, һәм құ дай алдында жауап береді. Қазақ елінде адам балалары бостандықта, теңдікте һәм бақытты өмір сүруге құқығы бар», делінген.

 Адам құқығы табиғи құ  қықтан туындайды және ол барлық  адам баласы на туа біткен  қасиет ре тінде танылады. Олар  өмір сүру, бостандық, ез гіге  қарсы тұру, бақытты болуға ұмтылу. Бұл қасиеттер бүкіл адамзаттың  ажырамайтын құқық тары деп  танылады. Со нымен қатар, «азамат  құқығы» деген де ұғым бар.  «Азамат» сөзі адамның арнайы  бір мемлекетпен құқық пен  міндет арқылы тікелей байланыста  екенін аңғартады. Кейбір мемлекеттің  Конституциялары табиғи құ қықтан  туындайтын адам құқықтарының  барлық талаптарын мойында маулары  мүмкін. Белгілі заңгер ғалым  А.К.Котов былай деп атап көрсет  кен: «Жалпы социология лық  категория «адам құқығы» мен  мемлекеттік құқықтық ұғым «азамат  құқығының» байланыста болуы  – табиғи жағдай. Олардың арасындағы  айырмашылық – адам құ қығы  мемлекеттің мойын дауынан тыс  бола береді. Олар дүниежүзілік  қауымдастықпен гума нистік құндылық  ретінде мойындалған. Негізінде,  адам құқығын сый лайтын мемлекет  олардың негізгілерін өз Конституцияларында  бекіте ді, сонымен қатар күнделікті  заңнамаларда тәптіштейді».

 Қазақстан Республикасын адам  және азамат құқығын құрметтеп  сый лайтын мемлекет ретінде  айқындайтын бірденбір белгі  – Қазақстан ау мағын мекендейтін  халық мүддесінің мемлекет мүд  десінен үстем тұруы, оған басымдылықтың  берілуі. Конституцияның 12бабына  сәйкес Қазақстан Республикасында  адам құқықтары мен бостандықтары  танылады және оларға кепілдік  беріледі. Адам құқықтары мен  бос тандықтары әркімге ту  мысынан жазылған, олар абсолютті  деп танылады, олардан ешкім айыра  алмайды, заңдар мен өзге де  нормативтік құқықтық актілердің  мазмұны мен қолданылуы осыған  қарай анықталады.