Отбасы татулығы бағдарламасы

Психотерапияның ортаңғы  кезеңі өте жауапты кезең. Отбасының  сыртқы ресурстарының белсенді қолдануымен, отбасы мәселесі туралы мүшелері түсініктерді өзгеруімен және отбасының жаңа мүмкіндіктерінің пайда болуымен ерекшеленеді. 

7.6.4.Отбасымен  орта кезеңдік жұмыста, қолданылатын  тәжірибелік  жұмыс ұстанымдары.

Белгілі бір ұстанымдарды қолдану маманға отбасында  ортаңғы  кезең міндеттерін табысты шешуге мүмкіндік береді [16]. Оларды психологиялық жұмыстың басынан ескеру керек, бірақ жанұя жаңа ресурстарға қол жеткізу қажет болған жағдайда, яғни ортаңғы кезеңде бұл принциптердің рөлі ұлғая түседі.

1. Жұмыстың мазмұнына қарағанда, процессуалды аспектілері үлкен мәнге ие. Отбасы мүшелері түзету жұмыстарының мазмұнына көбірек көңіл бөлуге бейім. Олардың пікірлерінше, ойларының мазмұны, қызығушылықтары және мәселелері туралы айтқандары- ең маңызды болып табылады. Сондықтан да психотерапевттің әсерлеуі  мен бағалауына ерекше көңіл бөледі. 

 Бірақ маманның  отбасы мүшелері пікірлеріне  мөлшерден тыс көңіл бөлуінің  қажеті жоқ. Ол оны тек отбасылық  қатынастардың көрінісі ретінде  қабылдауы керек. Айтылған ойлардың  мазмұны- отбасы мүшелерінің мәселені қалай қабылдайтынын және өзара қарым-қатынастарын білдіреді. Оларды ескере отырып, психотерапевт, отбасы мүшелерінің ойнайтын ролдерімен жақсырақ танысуына болады.

Айтылған пікірлердің  мазмұны мәнді, өйткені ол әңгімелеушінің өзін, талдау іс-әрекетін сипаттайды, бірақ отбасының басқа мүшелерін объективті бағалауға мүмкіндік бермейді. Психолог отбасы мүшелерінің басқа емес, не үшін осы жағдайға көңіл бөлетіндерін сұрастырып бағдарлап отыруы қажет. Отбасы мүшелері пікірлерінің мазмұнынан абстракциялануға қабілетті маман, өз бағалауларына объективті болады. Ол айтылған пікірлердің мазмұндарына емес, процесске көбірек көңіл бөледі, яғни отбасында қандай жағдайлар болып жатқанына және қатысушылар пікірлерінің ерекшеліктерін анықтайды. Бұл сол уақытағы психикалық қысымды, сонымен қатар қорғаныс тенденцияларын және  бір-бірлерінің ойларын жақын қабылдау деңгейлерін әлсіретеді.

 Осылайша, психолог  айтылғандардың мазмұндары процесті  бейнелемейтінін, дәлірек айтқанда  процесс туралы білім әрі қарайғы  жұмыстың мазмұнын анықтайтынын нақты есінде сақтауы қажет. Маман, отбасы мүшелері пікірлерінің мазмұны астарында жатқан қызығушылықтарын байқайуы қажет. Бұл оған субъективизмнен аулақ болуға , ал отбасы мүшелеріне – мәселенің мәнін толық түсінуге көмектеседі.

 2. Өзара қарым-қатынастарын өзгертуде отбасы мүшелеріне көмек

Психологиялық көмекке  жүгінетін отбасылар құрылымы шектен тыс қатаң немесе шекаралары әлсіз. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастарын өзгертуге көмектесе отырып, психолог, оларды қоршаған ортамен белгілі бір қатынастағы, бірыңғай тұтастықтың бөлігі ретінде сезіндіруге ұмтылады. Құрылымы шектен тыс қатаң отбасы оның мүшелерінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды, сондықтан да психотерапевт оны иілгіш етіп жасауы керек, және керісінше, егер отбасы құрылымы шектен тыс аморфты және оның шекаралары нақты анықталған болса, маман оларды нығайтуы қажет. Екі жағдай да да отбасы мүшелерінің ішкі және сыртқы ресурстарға ие бірыңғай тұтастық ретінде сезінулері басты міндет болып табылады. Сырттан мәлімет алу үшін олар иілгіш болулары қажет, нәтижесінде отбасында тиімді әрекет ету мүмкіндіктеріне ие болады. Психолог оларға өз ішкі ресурстарын, сонымен қатар сыртқы ресурстарды іске қосуға көмек көрсетуі қажет. 

3. Отбасы шекарасын кеңейту мақсатында мультигенерационды концепцияны қолдану. Бұл принципті М.Боуэн жасаған [16]. Бұл концепция, үлкен нуклеарлы отбасының тарихи және даму тұрғыда өзін-өзі түсінуге көмектесе алады деген түсінікпен байланысты. Бұл принцип маманды отбасы мүшелеріне көмек беру барысында өз тегін сезінуге және де жаңа ресурстарды пайдалануға мүмкіндік беретін басқа да туыстарымен байланыстарын қайта орнатуға бағыттайды. 

Отбасы мүшелерінің  өздерінің тарихи дамуын жақсы түсінулері психотерапияның негізгі міндеттерінің  бірі болып табылады. Кейде, мәселелі отбасында басқа туыстарымен әлсіз байланыста болуымен сипатталады. Мұндай отбасы мүшелерін сұрастыра келе, психолог, олардың бірнеше жылдар бойы көріспегендіктерін анықтайды. Сонымен қатар сол туыстары туралы әңгіме барысында мұндай отбасы  мүшелері эмоционалды күшті әсерленеді. Отбасы мүшелерінің өздерін тұтас ретінде сезінулерін жақсартуға олардың басқа туыстарымен байланыстарын қалпына келтіру негіз болады.  

Соңғы уақыттарда, адамдардың туыстық байланыстарын бейнелейтін, отбасы тарихы және дамуы мәселелеріне қызығушылық жоғарылауда. Қазіргі уақытта, адамның туыстарымен байланысы күшті болған сайын, және өз дамуын жақсы білген сайын, ол адамның «мен» сезімі, денсаулығы мықты болады деген пікір жиі айтылуда. Осылайша, отбасы шекарасын кеңейту және нығайту үшін, психотерапевт мультигенерационды ыңғайды қолдана алады.

4. Мәселесі  туралы түсінігін өзгертуге көмектесетін, отбасы мүшелерінің жаңа мәліметтер  алуы. Психологтың басты міндеттерінің бірі дисфункционалды отбасы жүйесінде мүшелерінің  мінез-құлықтарының жалпы заңдылықтарын және олардың қажеттіліктерін анықтау арқылы қалыптасуын сезіндіру. Маман отбасы мүшелерін кейбір жүйелі түсініктермен таныстыра алады. отбасы мүшелеріне өз мінез-құлықтарын түсінуге келесі түсініктер көмектесе алады:

- отбасының рөлдік  құрылымы және ол оның мүшелері  мүмкіндіктерін қалайша шектей  алады;  

- альянстер және коалициялар  түсініктері және олар ішкі  отбасылық қақтығыстармен және  бір-бірлерінің әрекеттерін адекватты  бағалау қиындықтарымен қалай  байланысқан;

Психолог отбасы мүшелеріне, әлеуметтік жүйе ретінде отбасы қызметі  ерекшеліктері туралы түсініктері  болуы үшін, осы түсініктер мәнін  түсіндіріп өтеді.

Отбасы психотерапиясының  ортаңғы кезеңінде отбасы мүшелерін  осы түсініктермен таныстыру  өте пайдалы. Өйткені бұл кезеңде отбасы мүшелері мінез-құлықтарындағы әсершіл сипаты біртіндеп жойыла бастайды, олар жаңа мәліметтер қабылдауға дайын болып, оларға байсалды және конструктивті түрде әсерленеді. 

5. Эмоционалды  қысымды шешу үшін әзіл қолдану. Әзіл-түрлі жағдайларда отбасына психотерапевтік көмек көрсетуде ең тиімді құралдардың бірі болып табылады. Егер отбасы мүшелері қиын жағдайларда күле алатын боса, олар мәселені шешу жолында деп есептеуге болады.  Әзілді психотерапевтік құрал ретінде пайдалану психотерапевт тұлғасының қандай да бір қасиеті болып табылады, және оны қолдануда абай болу қажет. 

6. Отбасы  жүйесін қайта құру мақсатымен  эмоционалды үшбұрыш түсінігін  қолдану. Эмоционалды үшбұрыш түсінігін М.Боуэн енгізген. Оның пайымдауынша, үшбұрыштар кез-келген әлеуметтік жүйенің міндетті элементтері болып табылады. Жүйе қысым жағдайында болғанда, үшбұрыштар белсенділік танытады. Отбасымен жұмысты бастай отырып, психотерапевт міндетті түрді қандай да бір үшбұрыштарға енеді. Оны оның пайдалануы өте маңызды. Отбасы мүшелері психотерапевтті қандай да бір үшбұрыштарға енгізеді және қандай да бір жағын бейімдей отырып оған белгілі бір мәліметтер береді. Үшінші тарауда айтылғандай, психотерапевт, отбасы мүшелерінің мәліметтері олардың арасындағы белгілі бір қатынастарды қамтамасыз етуге бағытталғанын білуі қажет. Егер психотерапевт, үшбұрышты табысты қолдана білсе, ол отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастарын өзгертуге көмектеседі. Маман үшбұрышқа ене отырып, қандай роль орындайтынын түсінеді. Психотерапевтке отбасы мүшесінің біреуі басқа бір мүше туралы пікірін білдіргенде, ол оны үшбұрышқа енгізеді. Бұл жағдайда психотерапевт келесіше әрекет етуі мүмкін.

- үшбұрыштың бөлігі  бола отырып, отбасы мүшесіне  әңгімесін жалғастыруға мүмкіндік  береді;

- оның жеке көзқарасын және айтып отырған жағдайға қатынасын анықтау мақсатында әңгімелеушігі бірнеше сұрақтар қою;

- айтушыға, оқиғаның кейіпкеріне  айтуды ұсынады

 Барлық жағдайларда,  отбасының басқа да мүшелерінің  өзара қарым-қатынастарын өзгерту  ниетімен, психолог өзінің үшбұрыш жағдайын пайдаланады.

7.Қарым-қатынас  жүйесінде отбасы мүшелерінің  өз жағдайларын жақсы анықтауға  көмектесу үшін, «мен-позициясын»  қолдану. Бұл ұстаным үшбұрыштарды қолданумен байланысты. Психолог оның мүшелерімен қатынасқа түсе отырып, өз позициясын нақты белгілеуге міндетті. Эмоционалды стресс күйінде, отбасы мүшелері психотерапевті қандай да бір жаққа қарай бейімдеуге ұмтылады. Егер да ол олармен келісіп, яғни бір жақты қабылдайтын болса, ол үшбұрыштың бір бөлігі болып және отбасы мүшелеріне тиімді ықпал ету мүмкіндігін жоғалтады. Оның міндеті мынада, ешқандай да альянстарға қосылмау, сонымен қатар «дұрыс» немесе «қате» деген шешімдер қабылдамау. 

8. Айналасындағыларға  қатынасын түсінуге көмектесу  үшін, зерттеушілік позициясын қолдану. Психолог тікелей отбасы мүшелерімен араласа отырып отбасы туралы біле алады. Неғұрлым көбірек білсе, отбасы мүшелері солғұрлым өздері туралы көбірек білетін болады. Бір мезгілде маман отбасы жағдайына, мүшелеріне ешқандай да баға бермеуі қажет, өткені ол олардың енжарлығына негіз болады. Отбасымен жұмыс жасай отырып, психолог көптеген түрлі мәліметтер алуға ұмтылады. Бұл олардың өзара қарым-қатынастарын реттеу үшін ғана емес, сонымен қатар кез-келген отбасының қызмет ету заңдылықтары туралы толық түсінікке ие болу үшін қажетті. 

9. Күш  түсінігін қолдану. Бұл түсінікті пайдалану отбасы жүйесінің қызметін зертеумен байланысты. отбасы мүшелерінің «күшін» анықтай отырып, психолог көптеген міндеттерді табысты шешеді.

10 .Отбасының функционалды мүшелерін қолдау:  Көп жағдайда психолог функционалдылығы төмен отбасы мүшелеріне ерекше көңіл бөледі. Егер де ол дәл соларға бағдарлана отырып, өз жұмысының стратегиясын анықтайтын болса, онда ол осылайша отбасының жалпы қызметтік деңгейін төмендетеді. Егер де маман отбасының ең функционалды мүшелеріне ерекше көңіл бөлетін болса, онда керісінше керісінше отбасында қызметтік деңгейі жоғарылайды.

7.6.5. Отбасымен жүргізілетін қорытынды  кезеңдегі  жұмыстар. Психотерапияның аяқталу кезеңі алдыңғы кезеңдермен тығыз байланысты. Егер де отбасы психотерапияның бастапқы және ортаңғы кезеңдері табысты өтетін болса, онда процесс аяқталу кезеңіне өтеді. Отбасы мүшелері мәселеге өз көзқарастарын өзгерте алған жағдайда олар өздерінің ішкі ресурстарын сезініп, аяқталу кезеңіне еш қиындықсыз өтеді. Аяқталу кезеңінің сипаты, алдыңғы кезеңдерде мәселелердің қаншалықты табысты шешілулерін тәуелді.

Алғашында отбасы психотерапиясының  әрбір сессиясының аяқталуы отбасы мүшелерінің үрейленулерін күшейтті, өйткені олар өзара әрекеттің  жаңа тәсілдері игерілмеген. Оларды үйге қайтып келгенде қайтадан баяғы мәселелермен кездесу туралы мазалады. Сессия барысыныда отбасы мүшелері өздерін өте жайлы сезінсе де, бұл жағдайдың ұзақ уақытқа созылатынына сенімсіз болды. Бірақ, отбасылық психотерапия барысында отбасы мүшелері жеке және жалпы міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін өз ресурстарын біртіндеп сезінеді. Өйткені олар өздерін сенімді сезіне бастайды және сесияның аяқталуынан қорықпайды.

Алғашқы үш немесе төрт сессияда отбасы мүшелері жұмысқа еріксіз  кіріседі және оның аяқталуынан қорқады. Әрі қарай психологиялық жұмысқа кедергі әлсірей бастайды. Отбасы мүшелері сессияның негізгі кезеңіне өтіп, белгілі бір мәселелер шеңберінде талдау жүргізеді және оларды сессиядан кейін талдауға да дайындықтарын білдіреді. Бұл ары қарайғы барлық жұмыс түрлері үшін тиімді. Отбасы жүйесі шекарасының кеңею мөлшері бойынша және оның мүшелерінің өз ресурстарын сезіну негізінде қатысушылар психотерапияна жалғыз құтқарушы деген пікірлерін жоя бастайды. Мұндай тұжырым бүкіл жұмыс нәтижесінің заңдылығы болып табылады. Отбасы мүшелері реактивті позициядан проактивті позицияға көшеді.

Олардың реактивті позициялары  отбасы психотерапиясының алғашқы  кезеңдерінде, яғни отбасы мүшелері өздерін  өз мәселелерін дербес шешуге қабілетсіз деп есептеулеріне байланысты байқалады. Біртін келе олардың әрекеттері мен шешімдерінің үрей мен қорқынышқа тәуелділік деңгейі төмендей бастайды. Олар өздерінің жағдайды дербес басқара алатындарын сезініп және өздері және басқалар үшіні қандай мінез-құлықтың қолайлы екендігін анықтай алады. Бұл жағдай жанұяның психотерапияны аяқтауға дайындығын білдіреді.

Психолог, отбасы психотерапиясының  басты міндеттерінің бірі отбасы мүшелерінің мәселені шешудің тиімді тәсілдерін игеру болып табылатынын  есінін шығармауы қажет.

7.7 Отбасы  терапиясының техникалары

Техникаларадың келесі топтарын ерекшелеуге болады:

1. Социометриялық техникалар
2. Құрылымдық араласу
3. Мінез-құлықтық техникалар
4. Елестетуге негізделген техникалар (арттехника, ассоциативті эксперименттер, психодрамалық техникалар)
5. Парадоксальді техникалар
6. Жанұя терапиясында әңгімелесуді ұйымдастыру техникалары.