Отбасы татулығы бағдарламасы

7.2.3. Отбасы жүйелі терапиясы

Бұл бағыттың көрнекі  қайраткерлері-Мара Сельвини-Палацциоли, Клу Маданес, Сальвадор Минухин  және басқалар болды.Қазіргі таңда  жүйелі деген бағыт кең қолданыста келешегі, экономикалық мақсаттылығы және  отбасы терапиясындағы мәнді  терапевтік бағыт Жалпы теориялық деңгейде бағыттың дамуына көп еңбегі сіңген Ильи Пригожин болды.

Отбасы бұл  бағытта бүтін жүйе деңгейінде қарастырылып, эволюциялық қалыптасқан байланысты  сақтауға арналады.Отбасы барлық даму кезеңдерінде  заңды дағдарыстан (некеге отыру,отбасынан бөлініп шығу, жүктілік, баланың өмірге келуі, баланың бала-бақша, мектеп  мекемесіне баруы, мектеп бітіріп, өмірге өз таңдуын жасауы, ата-анасынан бөлініп шығуы, ата-анасының зейнеткерлікке шығуы) өтеді. Отбасы осындай кезеңдерде жаңа мәселелерді  бұрынғыдай шеше алмайтын қабілет көрсетіп, бейімделу әрекетін күрделендіру қажеттігін түсінеді. Жүйелі отбасы психотерапиясының негізгі қадамдары төмендегідей көрінеді:

1.Психотерапевтің  отбасымен бірігуі, отбасы құрылымында  ұсынылған ролге қосылу.

2.Психотерапевтік  тапсырысты құрастыру.

3.Отбаылық қатынасты  қайта құру.

4. Психотерапияны  қорытындылау және бөліну.

Мара Сельвини –Палаццоли жұмысқа мынадай ұстаным  енгізді, терапевт құрамы отбасымен  жұмыс жүргізіп жатқанда, келесі тобы бір жақты –мөлдір әйнектен олардың  әрекетін бақылап отыруы қажеттігін түсіндірді. Отбасының  барлығы бірлі жарым жағдайда ғана кездесуге түгелдей қатысуы кездесетінін айта кетіп, айына бір мәрте кездесуге келісу және барлығы көп дегенде он реттен аспауы қажеттігін ұсынды.Оның әдістері қысқа әрі тұтқиылдан болды, ол әдістерді күтпеген жағдайларды өзгертуге шешуші қимыл болып табылатын тұстарды көре білді.Кездейсоқ тапсырмалар ( басқаша айтқанда өзгермеушілік белгілер) өте тыңғылықты  отбасындағы қалыптасқан  қиялы және тоқталған ережелерді қарама-қайшы деңгейі ескеріліп, отбасы мүшелерінің бәрі қатысуына қажетті  қимылдар қарастырылады.

7.2.4.Отбасы  стратегиялық психотерапиясы.

Отбасы терапиясында бұл бағытты «мәселені шешуші», «қысқа» негізі мәселе шешу әдістері деп аталады.Бұл бағыттағы танымал  тұлғалар –Джей Хейли, Карл Уитекер, Клу Маданес. Психотерапевтер  кездесу кезінде отбасы мүшелерінің жеке бас даму ерекшеліктеріне көңіл бөлмейді. Ықпалдың ерекше  сипаты  отбасына онша қызықпай, тек жағдай белгісіне назар аударуды жөн көреді.Бұл бағыт 1970 жылдары кең қолданысқа түсті. Басты идеялардың көбін  М.Эриксон тәжірибесіндегі әдістерден алып қарастырды.Оның тәжірибесіндегі екі ықпалдың  сипаты: қолданылған қосымша әдістердің әсері және кленттің ұсынғандарының бәрін қабылдау болып табылады.Стратегиялық ықпалдың мазмұны отбасында маңызды өзгеріс, оның бұзылу себебін анықтау емес,  мәселені шешудің жолдарын қарастыру  деп түсіндіреді. Стратегиялық терапевтер мәселеге тұрақтылық беретін факторларды зерттей отырып, отбасында  қалыптасқан өзарақимылды қолдау арқылы, мәселеге негізделген  мінез-құлықтан қосымша күшті табуды қарастырады.Стратегиялық терапевтердің көбі қалыпты отбасы қызметі,- деп жағдайға байланысты белгілерден қаша білетін және талаптарға сәйкес өзгере алатын қызметті атайды.

7.2.5. Мінез-құлықтық отбасы психотерапиясы 

Мінез-құлықтық отбасы  терапиясының басты ұстанымы мінез-құлық деп қарастырып, одан кез-келген жағдайға байланысты мінез-құлықтағы қарсыластық, оны тек жағымды жағдайдан  қараудың қажеті  жоқ деп түсіндіреді. Бұл бағыт өкілдерін әрекеттің жүйелілігін талдау қызықтырады. Негізгі ой желісі етіп, бір-біріне қанағаттануды сыйлау емес, өзара қобалжудың болмауы немесе оның мәнінің төмендеуі некедегі қанағаттануға әкеледі деп қарастырады. Ата-аналармен жиі қолданылатын техниканың түрі мінез-құлық тренингі болып табылады.Психотерапия процесінің басталуында психотерапевт клиенттің мәселе мәнісін түсінуді  қайта құру және оны шешуге мүмкін жолдарына түсінік беріп өтеді.Мінез-құлықтық психотерапевт емдеуге отбасы мүшелерін шақырмайтындардың қатарына жатады, тек баланың өзі немесе ата-анасының бірі ғана қажет деп табады Ата-аналармен жүргізіліетін мінез-құлықтық тренинг мақсаты бала тәрбиесіндегікездесетін  сұрақтарға білікті жауап бере білуіне, эмоционалды-мінез-құлықтық реттелуді жүйелеу және тани білуді меңгерту  болып табылады.Мінез-құлықтық отбасы  психотерапиясында қолданылатын жұмыс техникалары:

-қалыптастыру (shaping)- шағын мөлшерде  жүйелі  бекітулер арқылы қалыпты   мінез-құлыққа жетуді көздеу.

-жетонды жүйе  –жемісті мінез-құлық көрсеткені  үшін  марапаттауда сыйлық ретінде  ақша немесе ұпай жинатады.

-келісім шарт  жүйесі-ата-аналармен келісім шартқа, олардың өздерінің  мінез-құлық  өзгерген кезде, балаларда да  мінез-құлық үйлесім табатынын  енгізеді;

-өзгеруді сый  ақыға ауыстыру;

-тоқтату (timeout)- жазада оқшаулау түрін  қолдану.

Отбасы мінез-құлықтық психотерапиясы - танымал әдістердің бірі, олар қарапайымдығы мен үнемділігі арқылы ерекшеленеді, бірақ оның көбі бір жақты және қысқа уақытқа созылуы мұмкін.

7.2.5. Коммуникативті  отбасылық терапия.

Коммуникативті  отбасылық терапия-ол Пало Алто бағытынан бөлініп шыққан. Оның көрнекі қараткерлері П.Вацлавик, Д.Джексон және басқалар болды. Коммуникативті  отбасылық терапия мақсаты коммуникация жағдайын өзгерту немесе «саналы қимылда нашар қызмет  бейнесіндегі интеракцияны өзгерту» мақсаты болып табылады.Алғаш бұл бағытқа  үлес қосқандардың бірі В.Сатир болды, оның мақсаты отбасында қарапайым  коммуникацияны жақсарту болды, кейіннен бұл тақырып жұқарып, мәселені қолдайтын коммуникация жағдайын өзгертуге өтті. Коммуникативті отбасы терапиясында қолданылатын техникалар негізіне: отбасы мүшелерін ашық коммуникациялық ережесімен танстыру; отбасындағы коммуникация жағдайын  интерпретация лау және талдау;  отбасы коммуникациясын түрлі тәсілдер және ережелер арқылы манипуляциялау. Отбасының бұл бағыты жоғары мәндегі әдіске  ие бола алмады.

7.2.7. Ерлі-зайыптылар психотерапиясы.

Ерлі-зайыптылар психотерапиясы- отбасы жұбына  бағыттала  арналған, отбасы қақтығысын және дағдарыс жағдайды жеңуге көмектеседі, қажеттілігін қанағаттандыруды өзара қамтамасыз ету, өзарақатынаста үйлесімге жетуді көздейді. Бұл бағыт өз алдына дербес әдіс немесе отбасы психотерапиясы кезеңдері  ретінде  қолданылады. Психотерапевт жұмысты ерлі-зайыптылардың жұбымен немесе қабылдауға келген біреуімен де жүргізе береді.Ерлі-зайыптылар психотерапиясында  психотерапевт  неке мәселесін қарастырмайды, онда  тапсырыс берушіде жан- жары туралы қандай  сезім, уайым, ой қандай деңгейінде соны шешеді. Қазіргі таңда ерлі-зайыптылар психотерапиясында кең тараған мінез-құлықтық, динамикалық және гуманистік ықпалдар. Динамикалық ықпалда ерлі-зайыптылар үйлесімсіздігі екі серіктестің ішкі мотивациялық мінез-құлқы ретінде қарастырылады. Тұлғааралық қатынас әсері мен психикалық процестер динамикасының  байланысы бақылауға алынады.

Мінез-құлықтық ықпалдағы мақсат серіктестердің мінез-құлықтарының өзгеруіне қолданылатын әдістер байланысы мен меңгерілуі:

1.Ерлі-зайыптылардың  бір-бірін   өзара жағымды мінез-құлықта  басқаруы;

2. Қарым-қатынас  аймағында және пайда болған  мәселені бірге шешуге қажетті  әлеуметтік білім мен дағдыны меңгеруі;

3. Ерлі-зайыптылар  өзара келісімінде мінез-құлықты  өзгертуді құрастыру және   оны жүзеге асыруы.

Қазіргі таңда  ерлі-зайыптылар психотерапиясында  мінез-құлықтық  ықпал кеңінен  қолданыс табуда. Оның кең тараған  түрлері-ерлі-зайыптылар келісіміне отыру, коммуникативті тренингтер, конструкциялық талас, мәселені шешудің  тәсілдері және т.б. Соңғы кезде мамандар кешенді ықпал қолдануда, ол когнитивті-мінез-құлықтық және жүйелі отбасы терапиясы болып табылады. Ерлі-зайыптылардың  келісім шарт негізіне мінез-құлық терминіне талаптары мен өздеріне алатын жауапкершіліктері нақты қарастырылады.Талапты құрастыруда ұсынылатын ереже төмендегідей: жалпы шағымы, ары оны нақтылау, жағымды ұсыныстар, соңында әр зайыптың міндеттерін  нақты атап шығу келісімі болады.

Гуманистік  ықпалда жетекші ой ерлі-зайыптылардың  психологиялық коррекциясы үйлесімді  неке негізінде ашықтық, аутентілік, төзімділік, өзін көрсетуді  қажетсінуі, әркімнің  жеке бас дамуына қарамай, өзгеге өзін тиесілі етуі жатады. Бұл ықпал динамикалық түрге қарама-қарсы, тарихи даму және отбасы, ата-анасының әсеріне бағытталған, манитулятивті мінез-құлық ықпалына көбірек кетеді. Бұл ықпалда психотерапевт ерлі-зайыптылар вербалды түрде сезімдерін шығаруы мен өзара түсіністікті жетілдіруге талаптануына жағдай туғызады. Серіктестердің жеке тұлғалық жетілуіне жақсы жағдай жасала отырып, ашық неке ұстанымдары қарастырылған:

1. Шынайы ұстынымы «қазір осы жерде»;
2. Серіктесінің жеке өміріне құрметпен қарау.
3. Ашық қарым-қатынас жасау-біреудің ойын оқымай, өз ниеті және сезімі туралы ашық айту;
4. Отбасы ролін орындауда жылдамдық таныту;
5. Тең құқылық:
6. Бір-біріне сене білуі;
7. Аутенттілік-өзін және өз бағасын білу, өзгенің өз құқығымен өмір сүруін бағалай білуі;
8. Ашық серіктестік-әркімнің өз қызығуы мен құштарлығы болатыны құқылы.

7.2.8. Отбасылық кеңес беру.

Отбасылық кеңес  беру- отбасы терапиясының көп түрінің  бірі, онда терапевтік қатысу  шекарасы мен оны ажырататын  белгілері  бар. Отбасылық кеңес беру отбасы терапиясын  өзара толықтыра отырып бірге дамыды. Отбасылық кеңес беруде басты мақсат, отбасы мүшелерінің мәселелерін зерттеу, өзара әрекеттерінің өзгеруіне және жеке тұлғалық жетілуге мүмкіндік туғызу болып табылады.Отбаасылық кеңес беру, отбасы терапиясынан қалай ерекшеленеді? Біріншіден отбасылық кеңес беру  ауру тұжырымдамасын қабылдамайды. Екіншіден жағдайды талдауға және  отбасын ролдік өзара әрекет тұрғысынан қарауды негіз етеді. Үшіншіден кеңес беру субьектінің жекелік ресурсын табуға көмек және жағдайды шешу мен шығу жолдарын  сөз етеді. Отбасылық кеңес беруде теориялық тұжырым когнитивті-мінез-құлықтық терапиясы, рационалды-эмоциялық терапия және басқалар. Осыған байланысты әдістер мен тәсілдердің орны болып табылады.

Отбасылық кеңес берудің ұстанымдары мен  ережелері төмендегідей бірлікте қарастырылады:

1.Кеңес берушінің  клиентпен байланысқа түсе білуі.  Оған жету  отбасы мәселесін  айтушы араында  конструктивті  ара қашықтық, қолайлы жағдайдағы  қарым-қатынас, кеңес берушінің  бет пішіні және тыныс алуы, оның сөйлеу құралдарын қолдана  білуі, репрезентативті жүйеде үстем болған түрі, жолдары жатады.

2. Клиент мәселесі  туралы ақпарат жинау мета-модельде (НЛБ) және терапевтік метафрада  қолданылады. Осы мақсатқа жету  үшін кеңес беруші нақтылау  сұрақтарын қояды, ол : «Сіздің  қандай нәтижеге жеткіңіз келеді?», «Сізге не керек?», «Сіз жағымды нәтижеге жету жолдарын көріп тұрсыз ба?»

3. Отбасылық  кеңес берудің  басты міндеті  психотерапевтік келісім шартты   талдау болып табылады. Бұл кезеңде  кеңес беруші мен клиент арасында  жауапкершілік бөлінеді, кім неге жауап береді. Мысалы  кеңес беруші отбасылық кеңестің қауіпсіздігі мен  мәселені шешу технологиясына жауап берсе, ал клиент өз белсенділігіне, өзінің ролдік мінез-құлқын өзгерту  шынайылығына  жауап беретін болады. Осы тұстар толық талқыланып болғаннан кейін, онда  бір кездесудің ұзақтығы (3-6 сағат)  және  терапевтік кездесу кезеңдері ( алғашында аптасына бір мәрте, кейінен екі аптада бір мәрте кездесуді жоспарлау), сондай-ақ төлем ақы шарты, екі жақ келісімді орындамағандағы жазалау шаралары да қаралып өтеді.

4. Клиенттен  мәселені нақтылау  және жеке  отбасы  мүшелерінің  әрқайсыларының  ресурстарын анықтау. Оған төмендегідей  сұрақтар қоюға болады. Бұрын   бұл қиындықты қалай шешіп  жүрдіңіз? Сізге не көмектесуші  еді? «Сіз қандай жағдайда өзіңізді  күшті сезінуші едіңіз? Онда күшіңізді қалай пайдаланып едіңіз?»

5.Кеңес беруді  жүргізу. Бұл тұста клиентке  кеңес берудің қауіпсіз, табысты   аяқталатынына сенімін ұялату: «  Сіздің өзгеремін деген ниетіңіз, бұрынғы тәжірибеңіз, белсенділігіңіз   бен шынайылығыңыз сәйкестендіріле терапевт пен  бірігіп әрекет етуіңіз, оның кәсіби сапасы және жұмыс тәжірибесі жұмыстың сәтті аяқталатынына кепіл бола алады». Кеңес беруде  қалыптасқан мінез-құлықтың  жағымды және жағымсыз жақтары талқыланып, мынадай сұрақтар арқылы «Сіздің пікіріңізше осы жағдайдың жағымсыз жақтары не болмақ? Осы жағдайдың жақсы жақтары не?» Бірге мінез-құлықтың жаңа үлгілері қарастырады. Кеңес беруші келесі сұрақтарды қояды: «Осы мәселені шешуге сіз тағы нені пайдаланбадым деп ойлайсыз? Сізге  маңызды адамдар осындай  жағдайда өзін қалай ұстар еді? Сіз де солай ұстай аласыз ба? немесе Сізге не кедергі келтіреді? Сіздің осындай әрекет етуіңізге не көмектеседі?  Кеңесші визуализациялау тәсілін қолдана алады, клиент транста отырып, жағдайға жаңа бейне береді, оны кинестетикалық сезіммен шығарады.

6. «Экологиялық  тексеру». Кеңесші  отбасы мүшелеріне  осындай жағдайда бес- он жыл  өткеннен кейін болып тұрмын  деп ойлаңыз, өз жағдайыңыз  қалай?

7. Отбасылық  кеңес беру аяқталар алдында   кеңесші  нәтижені «сақтандыру» жолына күш салады. Ол клиент мінез-құлықтың жаңа үлгісін меңгеруді,  қажетті әрекетте көрсету жіне  оларға сенімділік ұялату мен абйланыстыру керек. Ол кеңесшіден үйге тапсырма алу немесе бірнеше уақыт өткен соң алынған нәтиже бойынша талдау үшін  қайта кеңес алуға шақыру. 

8. Бөліну. Кейбір  жағдайда бұл  рәсім қажет.  Мысалы: әдебиеттерде жазылғандай  Джей Хэйли қалай «парадоксальды  тапсырма» көмегімен  нақты  орындату қарама-қарсы нәтижеге  әкелетін көрсетті. Жаңа ұйленген  ерлі-зайыптылармен  кеңес жүргізгенде  өз сезімдерін шығаруда, күніне бір сағат  «өз эмоционалды реттелуін» тексеру үшін ұрсуды ұсынған. Хейли осылай адам табиғатын ескере отырып, адам саналы түрде өзіне қиянат жасамайтынын байқаған.  Ерлі-зайыптылар бұл тапсырманы басында орындап көріп, кейіннен тастап кеткен. Бір-бірін бағалауды меңгеріп, «кеңесшінің ақылсыздау» қызметінен  бас тартқан. Осылай бөліну байқалады. Қазақстанда қазіргі таңда отбасылық кеңес беру кеңінен қажет етілуде.  Отбасылық кеңес берушілер психологиялық орталықтарда, әлеуметтік қорғау жүйелерінде отбасы және баланы қорғау комитетінде және басқа мекемелерде өз қызметін көрсетуде.