Отбасы татулығы бағдарламасы

7.3.Отбасы  қатынасына психотерапевтік коррекция

Отбасы психотерапиясы  психотерапевтің отбасын зерттеп, ондағы бұзылысты анықтап, отбасы мүшелерінің қажет еткен өмірлеріне өзгеріс орнатуда жеке әсер ету жолдарын  ұйымдастырудан бастайды.  Осы кезде мәселе мен міндеттер туындайды, оны шартты  үш топқа бөле  қарастырамыз:

1.Отбасы терапиясына  деген дұрыс көз-қарасты отбасында  қалыптастыру;

2.Терапия өткізудің жалпы сұрақтары;

3. Отбасы психотерапиясының  әдістемелері.

 Отбасы психотерапия  процесіне  жағымды қатынасты   қалыптастыруда, отбасы мүшелеріне  оның қатысушыларын ұйымдастыру,  эмоционалды және интеллектуалды  себебтерін анықтау. Сондықтан  психотерапевт  күшті және тұрақты мотивацияны психотерапияға қатысушыларында қалыптастыру. Алғашқы кездесу кейінгі кездесудің болуына ықпал етеді, сондай-ақ психотерапевт мәселенің күрделілік кезеңдерін  аңғаратын болады, ал  клиент отбасы психотерапиясы туралы көз-қарас алып, оны жалғастыру керек пе соны шешеді. Жалпы психотерапевтің алғашқы кездесудегі міндеті  клиентке көмектесу, ол қысқа мерзім ішінде  байыпты және ұзақ жұмыс жасауда өзіне белсенділік және жауапкершілік алуды  психотерапияның жетістігі деп қарауды меңгерту. Сондықтан алғашқы кездесуге көп дайындықпен  жоспар керек. Алдымен психотерапевт клиенттің мәселесімен танысып алып,   оның  отбасымен байланыстағы эмоционалды уайымын өзектілеп, клиентке қобалжудың жиынтығын көре білуге және күнделікті өмірде  қолданатынына көз жеткізу. Психотерапевтің содан кейінгі міндеті –клиентте отбасылық психотерапияда  кімде кім күмәнданса оның мәселесінің шешілу мүмкіндіктерін беретініне  тоқталады. Психотерапевт клиент жағдайын  психотерапияға қатысуға бұру және оған қатысты   кедергі келтіретін мотивтермен  жұмыс жасау, келешекті оның күрделілігі мен жемісті шешілетінін көре білу. Осы кездесудегі маңызды жайт психотерапевт әрекетіндегі мазмұнға  клиенттің белсенді  қызығушылығын ояту, келешекте клиент енжар түрде психотерапевтен көмек сұратудың алдын-алу. Осыған байланысты психотерапевт  отбасы мәселесін белсенді шешу жолдарын қарастыруды ұсынады. Отбасы психотерапевті өз жұмысын ұйымдастыруда бірнеше түрде мәселені шешу жолдарын қарастырады:

1. Өзім жалғыз өткіземін бе, әлде ко терапевті шақырайын ба?
2. Психотерапияның  қолайлы ұзақтығы қандай?
3. Отбасымен қайда жұмыс жасау бөлмеде ме, әлде олардың тұратын жерінде ме?
4. Сабақты отбасымен түгелдей өткізу ме, әлде алдымен жеке-жеке ме? 
5. Кездесу жылдамдығы мен ұзақтығы қандай?
6. Қандай мәселеден бастау жекелік пе, әлде отбасылық пе?
7. Нақты жоспар түзу қажет пе, әлде дайындықсыз ба? 

Отбасы психотерапиясын  ұйымдастыру мен өткізу  «ғылыми  пікірмен» белектелінбей жүргізілуі керек. Оны ұйымдастыру отбасы ерекшелігіне байланысты. Отбасы психотерапевті тең деңгейде психотерапияның стилін  қолдануға дайын болуы отбасына, оның жеке мүшелеріне байланысты болуы  керек. Бір отбасымен авторитарлы стильде, ал екіншісімен директивті емес стилінде  жұмыс жасау психотерапевтің жағдай бірігуіне байланысты.

7.4.Отбасы  психотерапиясының әдістемесі 

Отбасы психотерапиясының  әдістемесі – ол қимылдар жиынтығы, соның көмегімен психотерапевт  белгілі психотерапевтік міндеттерді  шешеді. Отбасы психотерапиясы жаңа келген мектептердің арқасында көптеген көлемдегі техникалармен қаруланды.Отбасы психотерапиясында кеңінен қолданылып жүрген әдістемелер төмендегідей:

Директивті (нұсқау) әдістеме – отбасы алдына қойған мақсатқа жету үшін берілетін нұсқау, ол  белгілі отбасы мүшесі немесе бәрі бірдей орындауғаарналуы мүмкін. Бұл нұсқау  былай берілуі мүмкін: мынаны орында, басқаша жаса, нені жасамау, оның алдында нені жасау және т.б.Парадоксалды нұсқау шынайы маұсат  түрі, айтылмай қарама-қарсы жағы қарастырылады. Директивті әдістеменің орындалуы дұрыс қолданылуына байланысты, отбасын тыңғылықты зерттеу, ең маңыздысы психотерапевтің беделі болуы керек.

Отбасылық пікір талас- отбасылық тәжірибеде  соңғы кездері жиі қолдануда. Оны отбасы мүшелері мәселе төңірегінде, өз өмірлеріне қатысы бар тұстарды, сұрақтарды талдауда қарастырады. Пікір таласты көп жақты мақсатта қарастырса болады: отбасы өзара қарым-қатынасы туралы қате түсінікт е болуы мүмкін соны аңғаруға немесе пікір таласты дұрыс жүргізуді меңгеретін болады. Психотерапевтке пікір таласты жүргізуде іскерлікті қажет етеді. Отбасы пікір таласында  қолданылатын негізгі тәсілдерге жататындар: үнсіздікті мәнде пайдалану, тыңдай білу, сұрақ арқылы меңгерту, қайталау, жалпылау, жеке мүшелерінің пікірлерімен конфрантацияға келу. Сол кезде отбасында жемісті  өмірі сүру үшін қажетті дағда мен іскерлік жетіспейтіні  анықталады. Отбасы психотерапиясында жетпей жатқан дағды  және іскерліккеарнайы жаттығулар, «жаттығу» отбасы ролін ойнату және түрлі  психотерапевтік техникалар қолданылады.

Психотерапевтік кез-келген жұмысты жүргізер алдында  қандай мақсат пен міндеттер қарастырады  соны анықтап алуы керек. Психологиялық  әдебиеттерде соңғы кездерді осы  мәселеге аса назар аударуда. Көптеген мақалаларда   психологиялық келісім  және отбасымен мақсат қою, маман мен отбасы арасындағы келесімнен туындайтыны айтылады.Психологиялық ықпал мен жеке жұмыста мақсатты құрастыру қиындық туғызбайды.Ереже бойынша емдеуге отбасы мүшесі немеес туысы маманның алдына бірнеше міндеттерді қояды  Психокоррекциялық жұмыс  әлеуметтік жүйенің кейбір түрімен әсіресе отбасына байланысты болғандықтан міндеттерді қоюда қиындық туғызады.Жалпы мақсат өзгеру қоғамда, отбасында жүйелі қатынасқа бағытталса, ол жекелік мақсаттардан шығып отыруы керек.  Отбасы жұмысында мақсат төрт басты деңгейден қарастырады.Мақсаттың бірінші деңгейі отбасы мүшелерінің жеке мақсаттарынан тұрады.екінші деңгейде отбасы бүтіндей неге жеткісі келеді, үшінші деңгейде белгілі өзгеріске жету,  қоғам мен отбасына деген қатынасы Төртінші деңгейі психологтың өзінің қажеттілігі мен күтуі жатады.Отбасымен психокоррекциялық жұмыста көп деңгейлі сипатты ескеруіміз керек, осыдан барып оған қойылатын міндеттердің күрделі болатыны еш күдік тудырмауы керек[14].

 Психотерапевт  міндеттерді нақтылауда отбасы  мүшелеріне, жалпы және  жеке әрқайсысына  көмектесу  оның басты мақсаты екеніне көз жеткізуіп отыруы шарт.   Отбасы жүйесі бірлік пен  автономды жеке  дамуға, сондай-ақ оны бекітуде маңызды орын алатыны жайлы ескертіп отыруы қажет.

Отбасы жұмысында  басты екі міндет қаралады:

• Отбасы мүшелері көбірек тәуелсіздікке жетуге көмек көрсету:
• Отбасы мүшелері арасындағы байланысты бекіту және ынтымағын арттыру:

Алғашқы көз-қараста  бұл міндеттер қарама –қайшы болып  көрінуі мүмкін.Отбасы мүмкіндігі өзара  әрекетте бір-бірімен тығыз байланыста болу, сондай-ақ өз дербестігін сақтай  білу. Көп отбасында осы тепе-теңдікке жетуі үшін  күрделі қиындықтар туындауы мүмкін. Оларда тәуелсіздікке жету үшін бір құндылықты жоғалтып барып, онда екіншісі мүшенің   қызығушылығы мен әрекетіне келіспеу, не болмаса негізгі ойдан алшақтап,  ұйымшылдыққа жетуі мүмкін.  Отбасы теңдестігі көп жағдайда автономдылық пен бірлестікке  жетуде мәселе туындатады, ал отбасы психотерапиясы осы мәселемен нақты айналысады. Сондықтан маман психологиялық жұмыстың алғашқы кезеңінде олардың біріккен әрекеттегі  жалпы міндеттерін құрастырып алуы шарт. Психологиялық жұмыс барысында  эмоционалды және мінез-құлықтық бұзылысты қалыпқа келтіру басты мақсаттың бірі болып табылады. Бұл отбасы немесе жеке  мәселені жеңіп меңгерумен тығыз байланыс табады. Отбасымен психокоррекциялық жұмыс жүргізу барысында  өздері, осы жұмыстың отбасы жүйесімен жүргізу керектігін байқайтын болады. Жиі шағымданатын болады, мысалы «Бақытжанды басқара алмайсың» немесе «әкем ішеді» деген сияқты. Барлық жағдайда отбасындағы мәселені біреуге таңады, сонымен психокоррекциялық жұмыс жүргізілсе – ондағы эмоционалды немесе мінез-құлықтық бұзылысты қалыпқа келтірсе барлығы шешілетіндей көрінеді. Осы жағдайда маман психологиялық жұмыста міндетті басқаша қоюға, мәселе төңірегінде көз-қарасты кеңейтіп, отбасы мүшесінің барлығының  жүйелі өзгеру керектігіне көз жеткізуі қажет. Осы міндетті жүзеге асыру үшін психолог отбасы мүшелерінің әрқайсысын осы мәселеге бірдей келісілген  көз-қараспен қарауды қалыптастырады. Ол  әрқайсысы отбасын да басты мәселені не деп таниды соған байланысты көз-қарасын баяндатады. Осы ұсыныста барлық отбасы мүшелерінің  жағдайды қабылдау деңгейін анықтауға болады. Бұл сұрақтарды қою  негізгі мәселемен қосымша мәселелерді байланыстыруға, психотерапевтік міндеттерді кеңейтуге әкеледі. Отбасы мүшелерінде психотерапевтік жұмыстың басты міндетін қабылдауы, оған деген қатынасы  әр қалай болып келеді.Егер маман өз жұмысын отбасы мүшелері қалай қабылдайтынына бағыттаса, онда басқа мүшелерінен қолдау таппауы мүмкін. Психотерапияда міндетті анықтау отбасына ортақ істі,  оны әрбір мүшелері  қалай қабылдайды (көреді) соған байланысты болуы қажет. Отбасы психотерапиясы келесі мәселеде, кездесудің қысқа немесе ұзақ  мерзімді  міндетін құрастырады.Психологта әр  жеке сессия және жалпы психотерапевтік процестің өтілуі туралы толық алдын-ала болжам болуы шарт. Мысалы: отбасындағы алғашқы кездесуде отбасы мүшелері мәселеге жауапкершілікті жеке өздеріне алмайды, осылай қабылдау деңгейінде, олардың психологиялық  қауіпсіздігі, ұйымдастырылуы және  түйсінуіне ыңғайлы жағдайлар жасалуы қажет. Осы кезде психотерапевт психотерапияның соңғы мақсаты не екенін білуі шарт. Нақты мақсатқа байланысты жағдайлар жасалынып, белгілі өзгеріске түсетін  өотасы мүшелерінде өзарақатынасты анықтауы қажет.Егер психотерапевт бастапқы міндетті шешпесе ары қарай жұмысы жүруі  мүмкін бе? Отбасы психокоррекция және психотерапияда  басты стратегиялық міндеттер төмендегідей болып келеді:

• Отбасы ішілік қатынасты жақсарту:
• Отбасы мүшесіне, оның қажеттілігі мен қызығушылығын басқаларының түсінетіні және құрметпен қарайтыны туралы түсінікке  әкелу;
• Отбасы мәселесіне байланысты бір мүшесін кінәлау  көз-қарасын өзгертіп, оны жеңдіру;
• Кез-келген жағдайда  көшбасшы кім болса, онымен қатынасқа түсуде   икемді болу қалыптастыру;
• өзара түсіністік пен эмпатия қабілетін дамыту;
• көз-қарас пен бағалаудың түрлі болатынын түсініп, оны  солай қабылдауды дамыту;
• мәселені жеке және бірге шешуде дағдыны жетілдіру;
• «бас шұлғыту» ролінен отбасы мүшелерін арылту;
• өз уайымы мен қажеттілігі туралы талдай және бақылай білуді дамыту;
• тәуелсіздікті нығайту;
• отбасының  бір жағынан бірлестік пен екінші жағынан тәуелсіздік  теңдесуіне жеткізу,

Отбасы психотерапиясының  міндеті жұмыс барысымен белгілі  байланыста бола отырып, отбасын жүйе ретінде дамытумен  айналысады. Мысалы: отбасындағы мектепке дейінгі немесе жеткіншектің болу,с ондай-ақ дербес өмір бастаған адамның болуы  жұмыс міндеті болып табылады. Отбасы өз мәселесін қалай қабылдайды, міне басты міндет осы болып табылады.

Отбасының басты  мәселе деп сапалы қабылдауы, маманның жұмысында нақты ескеріліп, сол  есепке алынады. Отбасы оны түсінбесе  психологиялық көмек алуға келмес еді. Психолог алғашқы кездесулерде мәселенің осы   жақтарына аса  назар аударуы керек.Бұл мәселенің шешілу тәсілі қайсысына психотерапевтік жұмыс жүргізілуінде емес, басты психотерапияның міндетін отбасының  қабылдауынан, олар қандай нәтиже күтеді соған байланысты болады.

7.6. Отбасымен  жұмыс жүргізу кезеңдері

Көптеген пікірлер бойынша  отбасында жүргізілетін түзеу және психотерапия процесі алғашқы сұхбаттасу процесінен басталады. Шын мәнінде ол маманның қандай да бір отбасы мүшесімен алғашқы кездесуінен-ақ басталып кетеді. Олардың біреуі, яғни отбасы мүшесі мектеп психологы, дәрігер, достары немесе қандай да бір таныстарының сілтеулері бойынша көмекке жүгінеді. Отбасы мүшесінде көмек алуға келместен, қандай түрдегі көмек алғысы келетіні туралы белгілі бір түсініктері қалыптасқан. Көп жағдайларда көмек сұраушы отбасылық мәселенің шешілуі үшін өзіне көп жауапкершілік алатын адам болып табылады.

Отбасы ның қай мүшесін  бірінші сессияға шақыруды анықтау, өте үлкен маңызға ие. Мұны психолог көмек сұрауға келген отбасы мүшесінің  берген мәліметтері негізінде анықтайды. Бірінші әңгімелесу барысында, психолог отбасы құрамы туралы сұрастырып, қай мүшесін мәселе көбірек толғандыратынын анықтауға кіріседі. 

Жалпы, бірінші кездесуді  белгілеу және жұмысты бастау қажеттігін шешуден бұрын, ең алдымен маман  негізгі мәліметтерді алуы қажет:

1. Отбасы құрамы (отбасы мүшелерінің немесе олармен бірге тұратын басқада адамдардың жасы, жынысы).

2. Осыған дейін отбасы  мүшелерімен қандай да бір  психологиялық (түзету, жеке кеңес  алу) жұмыс түрлері жүргізілді  ме, жүргізілсе қандай түрде және  қашан?

3. Осы немесе басқа  мәселеге қатысты отбасының қай  мүшесінің мазасыздануы жоғары, және қайыссында оның байқалуы басым?

4. Тағы кімнің осы  мәселеге қатысы бар?

5. Бұл мәселе қай  уақыттан басталды?

6. Отбасының қай мүшесі  психотерапияға қатысуға дайын?

Бірінші сессияға кімді  шақыру керектігін анықтауда, бұл деректер маман үшін қажетті ең қарапайым мәлліметтер ретін құрайды. 

7.6.1. Отбасымен  жұмыстың басталуы

      Ереже  бойынша, түрлі нұсқаулар мүмкін  болса да, жұмыс ата-аналармен  және балалармен жүргізіледі.  Қазіргі уақытта аралас отбасылар саны өсуде, онда ата-аналарының алғашқы некелерінен, сол сияқты жаңа некелерінен де балалары бар. Ажырасулар санының көбеюі бойынша және норма мен құндылықтар жүйелерінің өзгерулеріне байланысты, психолог жұмысы қандай да бір отбасының қалай ұйымдастырылғанын білемін деп ойлауына болмайды. Алғашқы болып келген отбасы мүшесінен  отбасы құрамы туралы сұрау өте маңызды- бұл психологиялық көмекті кімнен бастау қажеттігін түсінуге мүмкіндік береді.

Алғашқы әңгіме барысында  психолог оған келеген отбасы мүшесінің үрейін жеңуге көмектесуі қажет. Егер де маман көмек сұрауға келеген отбасы мүшесінің негізгі мәселесіне келіспеушілік білдіретін болса, оның үрейі күшеюі мүмкін. Мәселенің солардың көзқарастары бойынша анықталуын негізге ала, содан кейін оны түсінудің шекарасын бірнеше кеңейтуге ұмтылған орынды. Мәселе көбінесе отбасының түрлі мүшелері бастарынан кешіріп отырған дистресспен байланысты. Егер де көмекке жүгінген отбасы мүшесінің өзі мәселе қандай да бір мүшесімен байланысты деп есептегенінің өзінде, ол осыдан отбасы мүшесінің барлығының қандай да бір деңгейде тұтастай зардап шегетіндерін түсінеді.         

 Көмекке жүгінген  отбасы мүшелерінің мінез-құлық  ерекшеліктері, олардың психикалық  қысымды жеңуге деген талпыныстарын  көрсетеді. Жұмыстың алғашқы кезеңдерінде отбасы және барлық мәселелерін отбасының бір мүшесімен байланыстыру талпыныстары өте жақсы байқалады. Көмекке жүгінген отбасы мүшесі мәселені белгілі бір түрде шешу қажет деп есептеген жағдайда, психолог оның отбасыдағы рөлін және оның басқа да мүшелерімен өзара қарым-қатынасының қандай екендігін ескеруі қажет. Психотерапияның ең басындағы  отбасы мүшелерінің мінез-құлықтары, олардың өзара қарым-қатынастарын қаншалықты өзгертуге дайындықтарын білдіреді.