Гылым философиясы

Проблемалық жағдай психологиялық деңгейде "психологияны орнату"     (Д.Н. Узнадзе)  шеңберінде қарастырады.

Нақты міндеттерді  шешу кезінде тірі ағза оның шешуге мүмкіндік туғызатын белсенді жағдайға келеді. "Психологияны орнату" тек адамдарға ғана емес, бірақ жоғары жануарларға да тән. Элементар психикалық актілердің болуы жануарларда байқалады, мысалы, маймылда "сынаулар мен қателер" әдісімен ұсынылған міндетті (тым жоғары ілінген бананды алу) шешуі мүмкін. Алайда адам психикасы шеңберінде міндеттің қойылуының өзі және оны ұйымдастыру, яғни қойылған проблеманы шешуге деген мақсатты түрде бағытталған белсенділік бар.

Адам ағзасы нақты проблеманы шешу үшін оны жұмылдыру  үшін жүйке жүйесін бағыттау сияқты мүмкіндігі болады. Бұның мәні адам психикасының өзгешелігі негізделетін басым идеялар теориясы туралы (А.А. Ухтомский)  екендігінде.

Биологиялық және әлеуметтік ара қатынастаы. Егер адамның пайда болуы процесінде биологиялық эволюция басым болса, онда біртіндеп оның дамуында әлеуметтік мәдени факторлар мен жағдайлар да игеріле бастайды.

Осыған ұқсас  түсініктер негізінде  евгеника (греч. eugenes – жақсы тек) – адамның қаламайтын биологиялық сипаттамаларын шеттету және оны жақсарту ұсынылатын әдіс туралы ғылым пайда болды. Евгениканың негізгі принциптерін Ч. Дарвиннің немере ағасы ағылшын антропологы Ф. Гальтон қалады. Барлық әсер етулерді анықтау міндеті, соның көмегімен адамның биологиялық негізі, оларға әсер ететін негізгі бағыттарды өңдеу қойылды. Өйткені евгеника шоғырландыру (әлеуметтік-биологиялық) сипатындағы пән болып қалыптаса отырып, биологиялық зерттеулердің  дәстүрлі ортасынан шығу ұсынылды.

ХХ ғ. 20-30 жылдарында евгеника туралы қазіргі замандағы  түсінік дамыды: бір жағынан, тиісті зерттеулер нәсілдік (фашистік) теория негіздеу әрекетіне әкелді, ал басқаша, адамның табиғи қасиеттерін "жақсартуға" бағыт-талған ғылыми тұжырымдамаларды жасауға мүмкіндік туғызды. Бұл тұжырым-дамалар интеллект, талант және т.б. сияқты іргелі әлеуметтік мәдени түсініктердің негізін қалауға ұмтылған генетикалық мектеп шеңберінде       (Н.К. Кольцов, Ю.А. Филипченко және т.б.) өнімді түрде дамыды. 

30-40-жылдары  "әлеуметттік этология" белсенді  түрде дамыды, соның шеңберінде  әлеуметтік мәдени процестер  биологиялық объектілерге тән  заңдылықтар жүйесі "бас салды". К. Лоренц, Н. Тинберген жануарлардың ұжымдық түрдегі мінез-құлықтарын зерттеді және олардың мінез-құлықтары мен адамның мінез-құлықтарының өзара байланысын анықтады.

Табиғи жағдайда жануарларға жүргізілген талдау, адамға қатысты тиісті заңдылықтарды  экстраполяциялау агрессия оның сапаларының бірі ретінде генетикалық байланысқан болып табылады деген тезисті тұжырымдауға мүм-кіндік береді. Басқаша айтқанда, басқыншылық адамның туа біткен қасиеті деп қарастырылды. Жануарлар әлеміндегі басқыншылық реттеуші механизм функ-циясын орындайды және жануарлар қауымдастығының мүшелері арасындағы өміршең маңызды табиғи ресурстарды қайта бөлу арқылы жүзеге асырылады.

Бұл контексте  адамды жанды тіршілік иелерінің  жалғыз жаратылысы ретінде, өкілдері бір-бірін  жаппай көлемде өлтіреді деп қарастырады. Бұл адам түріндегі «гиперагрессиялық басқыншылық» жануарлар әлемі эволюциясы мен адамның өзінде маңызды роль алатын агрессиялық мінез-құлқының  дисфунк-циясының салдары немесе эволюциялық түрде барынша бейімделген түрлері. Алайда қазіргі заман адамының агрессиялығы әлеуметтік мәдени дамудың деструкциялық (қалыпты құрылымның бұзылуы) факторға айналған дәстүрлі "түрін сақтайтын функциясынан" айырылып қалды. Әлеуметтік шиеленістің өсуі стреске, дәлелденбеген агрессиялыққа және т.б. апарып соқтырады.

Адамның генетикалық  байланысқан сапасының тағы біреуі эгоизм болып табылатын тұжырымдама  негізделді. "Эгоизм-альтруизмнің" өзара қатынасы кезінде эволюциялық  процесті талдау кезінде кейде эгоистік үрдістерге артықшылық беріледі.

Дегенмен, басқа  тұжырымдамалар шеңберінде, мысалы, эволюциялық процес динамикасында альтруизм роліне басты назар аударады. Топтық деңгейде табиғи іріктеп алу процесіне енгізілген альтруизмнің өзі биологиялық түрлердің тірі қалуына мүмкіндік туғызды және бұл үрдістер адамға да биологиялық жаратылыс ретінде таралады. Адамның эволюция-генетикалық дамуындағы альтруизм және эгоизмнің өзара қатынасы туралы генетиктер          Б.Л. Астауров, В.П. Эфроимсон және басқалары ойланып толғанды.

XX ғ. екінші жартысындағы эксперименттер қазіргі замандағы адам тәріздес маймылдың мінез-құлықтары мен оның зерде мүмкіндіктері туралы біршама жаңа материалдарды ұсынды. Жоғарғы приматтар өзіндік сана элементтеріне қабілетті маңызды коммуникациялық мүмкіндіктерге, сонымен жоғарғы приматтар мен адам мінез-құлықтары арасындағы  өзара байланысты анық көрсете отырып ие болды. Осыған байланысты адам санасына тек қана бұрын қатысты көп нәрселер жеке жоғарғы приматтар дүниесінде де белгілі бір алғышарттар бар екендігін жорамалдауға негіз бар. Қазіргі замандағы этология-лық зерттеулер жануарлар дүниесінде еңбек қызметінің және еңбекті бөлу, коммуникация элементтері, төлдерін тәрбиелеу және т.б. бастамасын анықтауға мүмкіндік береді.

Адамдағы биологиялық  және әлеуметтік өзара қатынасы, яғни оны "биологияландыру" және "әлеуметтендіру" дәрежесі ғылым үшін бұрынғыдай күрделі проблема болып табылады.

Социобиология: білімді синтездеу әрекеті. Американдық энтомолог         Э. Уилсон  XX ғ. 70-жылдарының басында адам мәнін түсіну үшін тірі ағзаларды әлеуметтік пішіндерін ұйымдастыру маңызы туралы тезисті ұсынды.

Социобиология адамды зерттеу үшін, бір жағынан, биологиялық бейіндегі пәндерді - генетика, этология, зоопсихология, ал екінші жағынан – гуманитар-лық циклді - философия, психология, социология және басқаларды тарта білді. Солай, білімнің жаратылыстану және гуманитарлық салаларының "жаңа синтезі" деген идеясы іске асырылды. Социобиология қоғамдық мінез-құлықтың, адамды қоса алғанда әр түрлі нысандарын зерттеуге талаптанады.

Социобиология адамның оның тіршілік әрекетінде табиғи-биологиялық негіздеулерін анықтауға бағытталады. Сөз адамның табиғат және әлеуметтік өзара байланысы туралы, яғни гендік - мәдени коэволюция туралы болып жатыр. Социобиология табиғат және әлеуметтік мәдени жүйелер арасындағы өзара байланысты орната отырып және ғылыми жаратылыстану мен гуманитарлық мәдениет арасындағы айырмашылықты жеңуге талаптанады. Адам, социобиологиялық көзқарас нүктесіне сәйкес генетикалық эволюция және тарих "қиылысында" пайда болған.

Әлемдік ғылыми қоғамдастық социобиологиялық зерттеулерге бір мағына-лы түрде қарады. Сын, біріншіден, социобиологияның адам туралы білімнің "жаңа синтезіне" деген наразылығы нақты нәтижелермен бекітілмеген, екінші-ден, адамның мінез-құлқының биологиялық негіздеулерін анықтауға деген ұмтылысынан сақтану социал-дарвинизмге апарып соқтырады, яғни қоғамдық құбылыстар және процестерге биологиялық эволюция заңдылықтарын таратуға әкелді.

Дегенмен, социобиология  маңындағы пікірталас ғылыми білімнің әр түрлі бағыттарының өзара байланыстарының  жолын іздеу тек қана күрделі және қарама-қайшы емес, сонымен бірге ғылымның бұдан әрі қарай сындарлы дамуы мен адамның тұтас тұжырымдамасын қалыптастыру үшін бағыт ашады. Егер социобиологияға "адам туралы жаңа ғылым" жасау мүмкін болмаса, онда адамды зерттеудегі ғылымның өзара байланысына ұмтылу, сөз жоқ, әлеуметтік мәдени динамиканың позитивті факторы болып табылады.

Адам "қоғамдық жануар" ретінде

Адам қоғамда  тіршілік етеді. Қоғам (лат. societas - әлеумет) – мақсатқа сай іс-әрекетпен және оның нәтижелерімен, сондай-ақ адамдар арасындағы қалыптаса бастаған қатынастармен де біріктірілген адамдардың тарихи тұтастығы. Бұдан кең мағынада алсақ қоғам – табиғатқа қарсы тұратын жүйе.

Қоғам деген  – яғни адам мемлекетті басқарады, демек, ішкі тәртіпті сақтап тұру, сыртқы қорқыныштан қорғану және т.б. сияқты белгілі бір функцияларды орындайтын саяси тұтастықты басқару. "Қоғам" және "мемлекет" ұғымдары арасындағы тарихи өзара қатынас өзгерді.

Қоғам бір көзқарас нүктесіне сәйкес қоғамға басымдық беретін библия құбыжығы – Левиафан ретінде ене отырып, мемлекетте "еріп кететін" сияқты болып көрінеді.  Т. Гоббс және Дж. Локктың мемлекеттің шығу тегі туралы "келісім теориясына" сәйкес мемлекет "табиғи күйде" болатын адамдар арасындағы "қоғамдық келісім" нысанында болады. Макиавелли пікіріне сәйкес мемлекеттік идеяны іске асыру процесінде "мақсат қаражатты ақтайды" принципі қолданылады.

Гегель Пруссиялық конституциялық монархия түріндегі  мемлекет - "объективті жанды" дамытудың  жоғары дәрежесі екендігін көрсетті.

Басқа көзқарас "қоғам" және "мемлекет" ұғымдары өзара байланысқан, бірақ әр түрлі ұғымдар  ретінде қарастыратын түсініктерден шығады. Егер мемлекетте "қоғамдық игіліктерге" жету үшін адамның табиғи құқықтары шектелген болса, онда "азаматтық қоғамда" жеке мүддені де қоғамдық мүддені де сәйкестендіру үшін күш жұмсалады. Мысалы, Ж. Руссо  "азаматтық күйдегі" қоғам жағдайында қоғам мүшелері мен мемлекет арасында "әділетті келісім" орнайды, "қоғамдық келісімдерге" қатысушылардың заңды теңдігі бекітіледі және экономикалық және саяси қатынастардың бөлінуі жүреді  деп айтады.

Бұл ретте қоғамның барлық мүшелерінің заңды теңдігін қамтамасыз ету жеке адамды құқықтың әмбебап субъектісі ретінде жариялаған "құқықты мемлекеттің" қалыптасуымен  байланысты болады.

Құқықтық мемлекеттің  негізіне демократия жатады, соның шеңберінде билік көздері ретінде көпшіліктің ерік-жігері танылады және азаматтардың бостандықтары мен құқықтары сақталады және басқарудың маңызды органдарының таңдау және т.б. жүзеге асырылады.

Құқықтық, демократиялық  мемлекеттің негізгі проблемасы – тұлға бостандығы принципі және қоғамның мақсатты нұсқамаларын іске асыру арасындағы оңтайлы өзара қатынасты іздеу, қоғамдық ұйымдардың белсенді-лігін қамтамасыз ететін, бұқаралық ақпарат құралдарының салыстырмалы тәуелсіздікті және басқаларын қамтамасыз етеді.  

К. Поппердің  пікірі бойынша, XX ғ. ортасында батыстық типтегі демократия жағдайында рационалды-сындарлы нұсқамаларға негізделген,  әлеуметтік процестерді саналы түрде басқаруға және  басқару мемлекеттік институттарына қоғамдық әсер етуге бағытталған "ашық қоғам" қалыптасады.

"Ашық қоғам" "жабық қоғамға" қарсы қойылады, оған мақсатты нұсқа-малардың сакральдылығы, басқарудың волюнтаристік механизмдері, мемлекет-тік жүйенің өктемшілдігі тән болады. Егер "ашық қоғам" азаматтардың мақсатты нұсқамаларын қанағаттандыруға бағытталған болса, онда "жабық қоғам" саяси элитаны түсінуде мемлекеттің мүддесін іске асыруға негізделеді. 

3.4 Адамның  болашағы: өмір, өлім және мәңгі бақилық

Қартаю  табиғи процесс ретінде. Кез келген тірі ағзаның соның ішінде адамның да қартаюы және өлуі - табиғи процесс. Дәл осылай өлімді  бұрынғы мәдениет жүйесінде түсіндірді.

Ең көне дәуірден және  XVIII ғ. дейін қартаю  энергетикалық фактор: "туа біткен жылу", "өміршең энергия", "шығармашылық қор" және т.б. ағзаның жоғалуына байланысты болады. XIX ғ. бастап  қартаюдың негізгі себебі ағзаның белгілі бір элементтері: гормондар мен ферменттердің орны толмас шығынымен және ағазада жағымсыз заттар мен улы тағамдардың жинақталып қалуымен байланысты.

Тірі ағзалардың, соның ішінде адамның қартаюын зерттейтін ғылым - геронтология (грек. gerontos – қарт) пайда болды. Оның шеңберінде  XX ғ. ағза қартаюының біршама гипотезі ұсынылды, алайда олардың бір де біреуі қартаюдың нақты процестерін толық көлемде сипаттамайды.

Ағзаның қартаюы факторлардың екі тобымен  қабылданған:  ағзаның ішкі табиғатына сәйкес физиологиялық және жеке адам өмірінің жағдайларымен, сыртқы жағдайларымен байланысты патологиялық (дерттану).

Қартаюдың механизмі  туралы қолданыстағы тұжырымдамалар екі  топ бойынша жіктелуі мүмкін. Тұжырымдаманың бірінші тобы қартаю ағзаның тіршілік әрекетінің механизмі толық бітпегендігінің нәтижесі, өмірлік процес-тердің өзіндік реттеуін жеткіліксіз дамыту болып табылады. Тұжырымдаманың екінші тобы  ағзаның қартаюы  тіршілік етудің белгілі бір кезеңінде әрекетке көшетін бағдарламалық процес деген түсінікке негізделеді.

Екінші топтағы  қартаю гипотезасы ағзада арнайы механизмнің  барын,  оның іс-әрекеті жанды жүйелердің азғындау процесіне ұшырауын байланыс-тырады деп жорамалдайды. Ағзаның өзін-өзі реттеу механизмдерінің мүмкін-діктерін шектеуге ешқандай негіз жоқ деп саналады, бәрінен бұрын осы гипотезаға сәйкес ағза сыртқы (кездейсоқ) жағдайларда  қайтыс болмағанда ғана ыңғайлы ұзақ өмір сүруге.

Әр түрлі  элементтердің өзара әрекеті және ағза бөлшектерінің өзара ара-сында тіршілік ету күші, сондай-ақ ағзаның қоршаған ортамен өзара әрекеті ағза күйінің үздіксіз өзгерістеріне әкеледі, бұл өзгерістер аз ықтималдықтан күйдің жоғары ықтималдығына өту, яғни неғұрлым жоғары энтропия күйіне өту бағытында жүзеге асырылады. Ағзадағы тепе-теңдікті сақтау ағза мен қор-шаған орта арасындағы зат алмасу есебінен энтропияны азайтумен байланыс-ты, бұл процесс ағзадағы клеткалардың тіршілік етуі өмір циклдері тізбектілігі-нің қатаң кестесін сақтауда болуы талап етіледі. Клетканың барлық қызметі белгілі механизмдер көмегімен іске асатын басқарудың жалпы заңына бағын-ған. ДНК салынған ақпарат өмір процестерінің жүйелілігін қамтамасыз етеді.

Сондықтан, құбылмалылық ағзаның объективті қасиеті болады, бұл ретте оның орнықтылығы оның тіршілік етуімен қосылатын шегінде ағзаның құрылымы және функциясын сақтайтын механизмдер жұмысының арқасында ғана сақталады.

Ағзаны өміірмен қамтамасыз ететін механизмдер басқарудың бар кезінде ғана жұмыс істейді, бұл ретте уақыттың шексіздігі басқарушы сигналдардың іс-әрекетімен ағза өміріндегі уақыт шексіздігімен байланысады. Басқаша айт-қанда, ағза өмірінің уақыты басқарушы ақпарат және оны сынау жылдамдығы жүйелігінің ұзындығының функциясы болып табылады. Ағзадағы өміршең процестерді басқарушы ақпарат шексіздігі оның қартаюының және соңғы ажалдың мүмкін болатын негізгі себебі болып енеді.