Гылым философиясы

Адам  туралы орта ғасырлық түсінік. Адам Құдай идеясының құрамдас бөлігі ретінде жарияланады.

Христиан адамында төменгі (жер) және жоғары (рухани) дуализм (екі ұдайылық) іске асады. Теология негізін салған Фома Аквинский көзқарас-тарында адамда жан және дененің қосылуы жүреді. Оның мәнінің осы екі құрамдас бөлігі, яғни Құдайды тануға ұмтылатын бірыңғай субстанцияны құрады. Адам  "тек жан ғана емес", бірақ  "жан мен дененің кейбір қосылысы" болады.

Адам  туралы қайта өрлеу түсінігі. Адамның тұтастығы туралы,  "микрокосма" және  "макрокосманың" өзара байланысы туралы антикалық идеялар пайда болады. Сонымен қатар адамды  Құдайдың "ұлы жаратушысы" (Демиург ) ретінде шындықты белсенді түрде қайта түрлендіруге қабілетті дербес шығармашылық күш ретінде қарастырады.

Жаңа  уақыттағы адам туралы түсінік. Классикалық жаратылыстану ғылымдарының қалыптасу жағдайында адамның әмбебаптық сипаттамаларын рационалистік негіздеуін анықтауға деген ұмтылысқа ие болды. Мұндай негіздеулер ретінде механицизм енді, соңғы нысандарының бірі ретінде адамды "табиғи дене" ретінде түсіндіретін Т. Гоббс тезисі болды.

Ағарту  кезеңіндегі адам туралы түсінік. XVIII ғ. француз материализмі шеңберінде адамды табиғаттың жоғары жаратушысы ретінде қарастырды, табиғаттың заңдылықтарына бағынған және оның тек заңдылықтарымен ғана бірлікте білім беру мен тәрбие процестерінде қол жеткізілді, адам және адамзат прогресі түсіндірілді.  

Неміс классикалық философиясындаға адам туралы түсініктер. Ол үшін абстрактілік - жалпыға ортақ зерделі табиғаттың көрінісі ретінде қарастыратын адамға деген логикалық тәсіл тән болып табылады. Гегельдің пікірі бойыша, адамда "табиғаттың өзінен" алынған табиғи болмысты "жатсыну" жүреді. Әрине, Кант табиғи, өнегелі заттар дүниесімен оны байластыра отырып, адамның тұтастығын анықтауға ұмтылды.

Адам  туралы марксистік тұжырымдама. К. Маркс барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде адам туралы тезисті ұсынды.

Адам тек  табиғат жаратылысы ғана емес, сонымен  бірге белгілі бір әлеуметтік-экономикалық қауымдастықтардың өкілі ретінде де қарастырылды. Марксизм адамның "тектік" (табиғи) мәнін тани отырып, оның негізін еңбек іс-әрекетінің сипатымен байланыстырады. Тек белгілі бір әлеуметтік-экономика-лық қатынастарда ғана еңбек іс-әрекетінде адамның мәні пайда болады.  

XX ғ. адам феномені өзіне белсенді түрде қазіргі замандағы ғылыми білім-нің жүйесін жұмылдырады. Адамды маңызды зерттеудің кейбір бағыттарын ғана байқаймыз, соның шеңберінде белгілі бір оның типтері атап көрсетілді.

"Экономикалық адам" (Homo economicus).

Шетелде XVIII-XIX ғғ. еуропалық типті мәдениетте рыноктық қатынастар негізінде қалыптастыру процесінде экономикалық бағыттағы адам туралы түсінік қалыптасты. Экономикалық мүдде адамдарды біріктіруге, яғни социумның қалыптасуына мүмкіндік туғызатын фактор ретінде баяндалады. Бәрінен бұрын, "эгоистік мүдде" келісімімен адамның іс-әрекеті ең ақырында, "қоғамдық байлықты" (А. Смит) ұлғайтуға мүмкіндік туғызады. Кейінірек, XX ғ. екінші жартысында "экономикалық адам" феномені рационализм, техно-кратизм және т.б. сияқты ресурстардың салыстырмалы тапшылығы жағдайын-да материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген ұмтылысымен байланысады. Материалдық табысқа бағытталған "экономикалық адам" туралы түсінік батыс типті тұлғаны анықтайтын сипаттамалардың бірі ретінде болды.

"Фрейдтік адам".

3. Фрейд, адамды  сипаттай отырып, онда үш деңгейді  атап көрсетті, атап айтқанда: "Ол" – туа біткен бейсаналық; "Мен" - саналы, зерделі; "Меннен жоғары" – мораль нормаларының, құндылықтарының,  тыйым салуларының және т.б. жүйесі. "Мен" адамдағы бейсаналық және әлеуметтік мәдени деңгей-лердің арасындағы делдал функцияны жүзеге асырады. Кейінірек "сексуалды монизм", яғни адамдағы биологиялық инстинктерді  абсолюттендіру "өмір инстинкті" (Эрос) мен "өлім инстинкті" (Танатос) арасындағы дихотомияда (қарама-қайшылық) өзгерді.

Неофрейдистер адамның саналы және бейсаналық ара қатыстарын зерттеуді ұсынды. К. Юнг бейсаналық тек субъективті мен жекені ғана емес, сонымен бірге терең тарихи бастауы бар ұжымдықты енгізеді, оларға ұжымдық бейсаналық - архетиптерді, яғни санаға қарсы тұрған символ-бейнелер бөлінді. Э. Фромм адамның "әлеуметтік бейсаналық" феноменін анықтай отырып, немесе басқаша айтқанда, оның әлеуметіне тигізетін әсерін зерттеді, бір жағынан, тұлғаға үстем бола отырып, ал екінші жағынан, адамда қорғаныштық механизмін дағдыландыруға мүмкіндік туғызады.

"Әлеуметтік  адам".

М. Вебер адамның  іс-әрекетінің жеке себептерін түсіндіре  отырып, "әлеуметтік іс-әрекет" теориясын  әзірледі. Т. Парсонс әлеуметтегі  адам мінез-құлқының механизмін нақтылады. А. Маслоу физиологиялық қажеттіліктерден адам мәннің терең түсіну үшін маңызды мәні бар өзін-өзі маңыздыландыру қажеттіліктеріне дейінгі "қажеттіліктер иерархиясын" ұсынды. Адамның "әлеуметтік" типі сәйкес келетін қазіргі замандағы стереотиптерге (экология-лық, эстетикалық және т.б.) сәйкес келетін тұтынушылық нысананы рационализациялау деңгейіне шығады.

"Экзистенциалды  адам".

Экзистенциализм (лат. existentia - тіршілік) адам болмысының бірегей-лігіне, оның рухани құрамдастарына басты назар аударады. К. Ясперс, Ж.-П. Сартр экзистенциализмді гуманизммен байланыстырды. А. Камю өзінің құқығын белсенді түрде іске асыратын экзистенциалды және «бүлік шығару-шы» адамды теңдестірді. "Экзистенциалды" типті адам шекаралық жағдайларда ғана өзінің мәнін анықтайды, мысалы, оба індеті жағдайында А. Камюдегі сияқты жағдайларда нағыз шынайы бостандық және тұтастықты табады.

М. Хайдеггер  де адам шегі бар экстремальды жағдайларда (ажал алдында) ғана толық көлемде өмірдің мағынасын бағалай алады дегенді ұсынды. Ойлайтын жаратылыс жолына түсе отырып, яғни адамгершілік және өнегелі-ліктің категориялық императиві принциптерін қабылдай отырып, адам болмыс-тың құпиясын түсінеді және өмірдің динамикасының мағынасын ашады.

"Тоталитарлық  адам".

Бұл типті адам туралы түсінік өзінің бастауын Ф. Ницше пікірлерінен алады, онда тарихи процесті "адамнан жоғары тұрған" "ана жақта тұрған жақ-сылық пен жамандық" ерік-жігерінің көрінісі ретінде қарастырды. Тарихи динамиканың негізгі қозғаушы күші - "билікке деген ерік-жігері", мырзасына мәңгілік бағынуға душар болған "құлдарды" өзіне қаратып алуда "күшті тұлға" болуға  ұмтылыс.

Бұл идеология, мысалы фашизм жағдайында іске асырылады  және  тоталитарлық типтегі адамды қалыптастырады, ол мемлекеттің үстемділігіне тек меншік мақсатты нұсқаулармен ғана бағынбайды, ал бірақ мемлекеттік стереотиптерге сәйкес келуге ұмтылады. "Тоталитарлық тұлғаның" жеке ерекшеліктерінің репрессия-идеологиялық мемлекет жүйесінің әсерімен қалыпты құрылымы бұзылады.  

"Сындарлы адам".

Солшыл радикалды-әлеуметтік-философиялық бағыттағы ойдағы Франкфурт мектебінің өкілдері батыстық типтегі адамның "бір өлшемді", "рационализм, "экономизм", "сциентизм" және т.б. сияқты стереотиптерін сынайды. Бір өлшемді жеңу болмысты ізгілендірумен, атап айтқанда, "гуманистик психоталдаумен" (Э. Фромм), музыка үйлесімімен (Т. Адорно), еркін эроспен (Г. Маркузе) байланыстырады. "Сындарлы" типтегі адам  "тұтынушы қоғамның " құндылықтарын жоққа шығарады.

"Кеңестік адам".

Тұлғаның дәріптелген типі "буржуазиялық адамға" оның "экономикалық" немесе "экзистенциалды" нысанында барабар, онымен қоғам игілігі үшін деген адал еңбек, жеке мүддеден қоғамдық мүдденің басым тұруы, жоғары руханилыққа және т.б. байланысты болды. Батыстық "бір өлшемді адамға" "жан-жақты дамыған" тұлға қарама-қарсы қойылды.  "Кеңестік" типті адам - коммунистік стереотиптерді  іске асыру әрекеті.

90 жылдардың  басынан бастап бұрынғы КСРО  барлық кеңістігінде "посткеңестік" типті адам  қалыптасты. "Посткеңестік адам" – бір жағынан, "кеңестік стереотиптерді" жеңе отырып, ұлттық сәйкестікті анықтап және сақтай отырып алға ұмтылған, ал екінші жағынан, батыс өркениетінің әлеуметтік мәдени нысандарын қабылдауға тырысушы тұлғаның "аралық" типі. 

3.3 Биологиялық объект ретінде адамның өзгешелігі. Адам «қоғамдық  жануар» ретінде

Жоғары  жүйке жүйесінің ерекшеліктері. Биологиялық жүйелердің эволю-циясы процесінде өзгешіліктері бар басқарушы бағыныңқы жүйелер қалыптасты.

Адам және жоғары жануарлардың басқару органдары  жүйке жүйесі болып табылады, бәрінен  бұрын, - бастың миы және оның үлкен ми сыңары. Жүйке жүйесі жоғары ағзалардың жұмыс істеуін басқарады және олардың қажеттілік-терін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Жүйке жүйесі ағзаның өзін-өзі реттеуін қамтамасыз етеді және оның сипаттамаларының тұрақтылығын қолдайды және сақтайды, тіршілік әрекетін құлшындырады, ағзаның табиғи ортамен динамикалық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Жүйке жүйесі – ағза орталығы, оған оның ішкі жағдайының өзгерістері туралы, сондай-ақ қоршаған орта туралы да әр түрлі ақпараттар жүйелі түрде келіп түседі. Келіп түскен импульстер жүйке жүйесін байытады, ағзаның ішкі де сыртқы да процестерін оңтайландыруға мүмкіндік береді. Жүйке жүйесінің іс-әрекеті бір жағынан, ағзаның барлық элементтерін біріктіруге бағытталған, ал екінші жағынан, ағзаның сыртқы ортамен сәйкестілігіне бағытталған.

Жүйке жүйесі тек  кеңістікті ғана емес, сонымен бірге  ағзаның әр түрлі компонентерінің  жұмыс істеуіндегі уақытша тәртібін, олардың іс-әрекетінің бірлігі мен  жүйелігін де қамтамасыз етеді, соның  көмегімен ағзаның (ұзақтығы, қарқындылығы, жүктеме дәрежесі және т.б.) әрбір компонентінің жұмысы реттеледі. Осыған ұқсас реттеуші іс-әрекет ағзаның әр түрлі қосалқы жүйелерінің қозу және тежеу арқылы жүзеге асырылады. Осы негізде психикалық іс-әрекеттің ағзадағы тұтастықты, өзін өзі сақтау мен жетілдіруді қамтамасыз ететін белгілі бір пішіндері пайда болады.

Бас миы –  ағзаны басқарудың маңызды орталығы. Мидың өзі зат алмасуға, газ алмасудың реттелуіне, ағзаның жылу алмасуына, жүрек-қан тамырлары  аппаратының, тыныс алу  жүйесінің, асқазан безінің және т.б. жұмыс істеуіне тікелей әсер етеді. Мидың ынталандырушы және реттеуші әсері тек органдар-ды ғана емес, сонымен бірге тіндерін де, сондай-ақ ағзаның жеке клеткаларын да сынайды.

Сонымен бірге, басқару объектісінің ұйымдастыру дәрежесі жоғары болған сайын, басқару органы ретінде жүйке жүйесінің маңызды ролі де соншалықты болады. Жүйке жүйесі жетілген болса, оның ағзаның іс-әрекетіне әсерінің дәрежесі соншалықты үлкен болады. Адамның жүйке жүйесі және оның жоғары бөлігі - бас миы тек биологиялық ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік мәдени  эволюция нәтижесі болып табылады.

Жоғары органдардың  миы тұтас жүйені бере отырып, сонымен  бірге екі деңгейді де енгізеді: 1) төменгі - физиологиялық процестерге  жауап береді;  2) жоғары –  психологиялық процестерге жауап береді. Бұл екі деңгей табиғи өзара байланыста болады.

Ми жұмысы заңдылықтарының  негізінде жүйке тіндері мен  клеткаларына физика-химиялық, биофизикалық және биохимиялық нәзік түрлену жатыр, бұл ретте психикалық процестер физиологиялық процестермен өзара байланысты. Физиологиялық процестер негізін физика-химиялық, биофизикалық және  биохимиялық түрлену құрайды.

Адамның жоғары жүйке іс-әрекеті - бірінші және екінші сигналды жүйелердің де жұмыс істеуінің нәтижесі. Сөз шартты және шартсыз рефлекстердің өзара қатынастары туралы болып отыр.

Физиология  және психологияның отандық мектептерінің  негізін салушы  И.М. Сеченов болды, ол зерттеулердің бастауына орталық жүйке жүйесін қалады, әрине, оның жұмыстарында психикалық іс-әрекеттің адамдағы да, жануарлар да сияқты рефлекстік теориясы туралы түсінік тұжырымдалды. 

И.П. Павлов ілімінде шартты және шартсыз рефлекстердің  арасындағы өзара байланыс анықталады, бірінші және екінші сигналды жүйелердің өзгешелігі негізделді. Егер бірінші сигналды жүйе жануарларда  да, адам да  бар болса, онда екінші сигналды жүйе (сөз) адамның айрықша құзыреті ғана болып табылады. Бірінші және екінші сигналды жүйе органикалық бірлікте жұмыс істейді.

Кеңес ғалымы П.К. Анохин функционалдық жүйенің, оның қалыптасуы мен қызметінің жүйелі кезеңдері; жанды жүйенің мақсатқа сай бағытталған белсенді мінез-құлқындағы оның ролі туралы мәнін ашты. Функционалдық жүйе деп ағзаның анықталған өзгеше функциясын орындау негізінде біріктірілген шеткі жұмыс органдарына олардың сәйкес келуімен жүйке түзілімдерінің кешені аталған. Функционалдық жүйе жүйке іс-әрекетінің бірлігі болып табылады.

Функционалдық жүйенің орталықты буыны – іс-әрекет нәтижесі, іс-әрекеттің өзі функционалдық жүйенің әмбебап ұйымдастырушы факторы болып табылады. Бұл мағынада функционалдық жүйелер - бұл динамикалық, өзін өзі реттейтін ұйымдардың, барлық құрамдас элементтердің ағза үшін өмірлік маңызы бар бейімделгіш нәтижелерді алуға мүмкіндік туғызатын іс-әрекеті. Әрбір функционалдық жүйенің орталық жүйке құрайтын факторы оның іс-әрекетінің тиімді жағдайларын анықтайтын, оның іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады.

Мақсатқа сай "басып озушы көрініс" нәтижесі ретінде қарастырылады, яғни ағзаның қоршаған орта алдында тұрған өзгерістеріне бейімделеді. "Басып озушы көрініс" өткеннің тәжірибесін ескере отырып, тірі ағзаға сыртқы жағдайлардың мүмкін өзгерістеріне белсенді бейімделуге мүмкіндік береді. "Басып озушы көрініс" жандының барлық нысандарын тән: өмірдің қарапайым нысандарынан адамға дейінгі, яғни енді басқа ұғымдар  пайдаланылады (алдын ала көрушілік, болжамдау, интуиция). Адам үшін (басқа жанды ағзадан айырмашылығына қарағанда) "бұрынырақ біліп қоятын модель" тән, оның шеңберінде адамның санасы туындаған проблемалық жағдайға әсер етуге қабілетті болады.