Педагогиканың жалпы мәселелері

Белгілі ғылым  Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін 3 топқа  бөліп қарастырады;

1. оқытуды ынталандыру және уәждеу: танымдық ойындар, оқу ой толғақтары, пікірталастар, мадақтау;
2. оқу әрекеттерін ұйымдастыру  және жүзеге асыру әдістері: сөйлеу, көрнекілік, практикалық индуктивті, дидуктивті, ұқсату, проблемді іздену, эвристикалық, зерттеу, реппродуктивті (нұсқаулар, түсіндіру, жаттығу), кітаппен өз бетінше жұмыс /1/.

 

Оќыту єдісі - Ұте к‰рделі Ғѓым, Ұйткені бҒл єрекетті, категорияны айќындайтын мєселеніњ аумаѓы да, ќамтитын ж‰йесі де сан салалы. Сондыќтан да педагогика ілімінде єдістемеге байланысты наќты тҒжырымдалѓан аныќтама боларлыќ бірыњѓай ереже жоќ десе де боларлыќ. Єдістеме ѓылымныњ єр саласын зерттеуші ѓалымдар бір-біріне жаќын пікірлер Ғсынып оќыту, білгізу жєне оны ж‰зеге асыру жҰнінде білімдендіруді Ғйымдастыру єдістерін Ұз тҒрѓысынан ќойылѓан маќсатќа жету тҒрѓысынан ќарастырады.

Єдіс – оќыту барысында Ғстаздар мен шєкірттіњ  ынтымаќтаса ењбектену нєтижесінде ќойылѓан маќсатќа жетуін реттейтін тєсіл. Оќыту єдісініњ кҰмегімен оќушы белгілі дењгейдегі білімді, іскерлік єрекеттіњ машыќ, даѓдысын игереді, д‰ниетанымын ќалыптастырады, ќабілетін Ұрістетеді. Ал оќыту барысында єдісті тањдайтын жєне оныњ наќты єрекетке айналдыратын оќытушы Ғстаз. Оқыту әдістеріне: сөздік әдістер (әңгіме, дәріс, кітаппен жұмыс), көрнекілік әдіс (бақылау, демонстрация,иллюстрация), машықтық әдістер (жаттығу, лабораториялық, зерттеу, өзіндік оқу жұмыстары, танымдық ойындар, ситуация, сұхбат),бақылау және өзіндік бақылау әдісі (бағдарламалы оқыту, білім беруді бақылау) жатаж\ды. Сонымен оќыту єдісініњ атќаратын ќызметі білімдендірудегі тиісті маќсатќа жету, ал маќсатќа жету оқытушының шеберлігіне, білімдарлыѓына, оќу процесін тиімді Ғйымдастыра білуіне, шєкірттерді ынталандыра алуына байланысты.

 

17.2. Оқытудың құралдары мен мен әдістемесі.

Оқытудың құралдарына  оқыту процесінде қолданылатын көрнекілік, техникалық заттар жатады. Атап айтқанда, оқулықтар, бағдарламар, әдістемелік  көмекші құралдар, техникалық құрал-жабдықтар  және т.б. Олардың сабақта дұрыс  таңдалынып алынуы, тиімді нәтиже бере алады.

Ал, оќытудың педагогикалыќ негіздерінде єдістеме мєселесі саласында жеке пєндерді оќытуѓа байланысты жазылѓан ѓылыми жєне практикалыќ зерттеулер Ұте кҰп. Біраќ оларда оќыту єдістерін ж‰йелеу (классификация) бір ќалыпта емес, ѓылым саласынан берілетін білім, тєлім-тєрбие маќсатына ‰йлесімді єдістерге Ұз тҒрѓысынан зейін ќоятындыќтан оќыту єдісін бір арнаѓа келтіре ќоюдыњ да м‰мкіндігі шамалы, сол себепті єдістемені классификациялау педагогикалыќ єдебиеттерде т‰рлі-т‰рлі жіктеледі.

¤ткен ѓасырдыњ 50-60 жылдарына дейін оќыту єдістерін екі ж‰йеде ќарайтын. Атап айтќанда: 1) СҰздік єдістер тобы – єњгімелесу, єњгіме, т‰сіндіру, дєріс, кітаппен жҒмыс. 2) КҰрнекілік єдістер тобы – демонстрация, иллюстрация, баќылау. БҒл єдістерді пєндердіњ оќыту ерекшеліктеріне байланысты талдап, наќты таќырыптар ж‰йесінде деректемелер Ғсынылатын.

Жања ѓасырдыњ бастауына дейінгі педагогикалыќ жєне жеке пєн методикасы саласындаѓы зерттеулер мен практикалыќ тєжірибелерді ескере келіп оќытудаѓы єдістеме мына тҒрѓыда ж‰йеленді:

1. Т‰сіндірме иллюстративті єдіс.

2. Репродуктивті єдіс.

3. Проблемалы  баяндау єдісі.

4. Ішінара іздену, немесе эвристикалыќ єдісі.

5. Зерттеу  єдісі.

Оқыту барысында  бҒл єдістердіњ єрќайсысыныњ ерекшеліктерін, оларѓа тєн Ұзгешеліктерді пєнніњ жєне болашаќ маманныњ мењгеретін ѓылымына ‰йлестіре алынѓан деректер келтіре отырып єњгімелейміз.

Оќыту єдістерін классификациялауда мына мєселелер ескеріледі:

1) Єрбір єдіс оќыту процесі (‰рдісі) ќойып отырѓан негізгі ой т‰йінін терењ мењгеруге баѓытталѓан дидактикалыќ принциптерді шешерліктей болуѓа тиіс.

2) ¦стаздар  мен шєкірттіњ бірлескен єрекеті таным ќабілетін дамытуѓа жєне белгілі ой-т‰сінікті біліп ќана ќоймай оны Ұздігінен пайымдай алуѓа машыќтандыруѓа жаттыќтыруы керек.

3) Ќолданылатын  єдістіњ ќай-ќайсысы болсын оќыту процесін тиімді Ғйымдастыруѓа баѓытталып, шєкірттіњ ізденіп, єрекеттеніп, ењбектене білуін ќамтамасыз етуге тиіс.

¦стаздыњ  оќыту єдісін тањдай алуы – алѓа ќойѓан маќсатына ‰йлесімді болса, оныњ нєтижесінде ќойылѓан талапты Ұтей алады. Оќыту єдісін тањдаѓанда Ғстанар Ұлшем (критерий), еске тҒтар ќаѓида мынау:

1) Тањдаѓан  єдістің  оќыту зањдылыќтары мен процесіне сєйкестігі.

2) Єдістің оќыту технологиясыныњ дидактикалыќ маќсаттары мен міндеттеріне ‰йлесімділігі.

3) Оќыту єдісініњ сабаќтыњ таќырыптыќ мазмҒнын ашуѓа сєйкестігі.

4) Оќыту єдісініњ оќушыныњ танымдыќ м‰мкіндігіне сєйкестігі мен ‰йлесімі.

5) Оќыту єдісін тањдаѓанда оқытушы Ұз м‰мкіндігінде ескеруі тиіс (тєжірибесі, д‰ниетанымы, ќабілеті, білім дењгейі, Ғстанымы, ќарым-ќатынас жасау єдеті т.б.).

6) Оќыту єдісініњ оќу орныныњ материалдыќ-техникалыќ м‰мкіндігіне сєйкестігі.

7) Єдістердіњ оќу орны орналасќан ішкі құрылымы мен экономикалыќ объектісіне сєйкестігі. МҒнда оќушылардыњ жалпы білімі, т‰сінік дењгейіне сєйкес таным даѓылары мен іс-єрекетті атќарушы деген ыќылас-ынтасына ‰йлестіруге де мєн беру керек.

Оќу єдістері оќушыныњ м‰мкіндігіне ‰йлесімді болса, олардыњ дербестігіне сєйкес Ұздігінен ізденуін жетілдіре т‰сетіндігі аќиќат шындыќ екендігін естен шыѓармауѓа тиістіміз.

Оќыту єдістемесініњ ж‰зеге асуы оќыту технологиясымен бірге оќытуды  Ғйымдастыруѓа тікелей тєуелді. КҰптеген педагогикалыќ єдебиеттерде оќытуды Ғйымдастыру т‰ріне (формы организации обучения) тек сыртќы кҰрініс, оќушыныњ саны, реттіліктіњ ж‰йесі тҒрѓысынан ќарайды. Шындыѓында, оќытуды Ғйымдастыру-педагогикалыќ категория ретінде оќытуды Ғйымдастыру барысындаѓы Ғстазда мен шєкірттіњ іс-єрекетін ж‰зеге асыруда белгіленген тєртіп, жҒмыс режимініњ орындалуы. Айталыќ, оқытушы бір топ оќушымен, немесе Ғжыммен, болмаса жеке оќушымен жҒмыс атќарып, оќытып отыр делік. МҒнда оќушыныњ сандыќ ќҒрамы, оќытудыњ уаќыт мерзімі, ќолданылатын оќыту єдісі бірлікте ќаралды. Сондыќтан оќыту єдісін оќыту технологиясынан болмай тҒтастыќќа ќарай отырып Ұтілетін сабаќтыњ типін жєне оныњ ќҒрылымын белгілеу оқытушыныњ шыѓармашылыќ ізденісі мен тапќырлыѓына жєне Ұтілетін таќырыптыњ мазмҒнына байланысты.

Оќу орындарындаѓы  сабаќ жєне оныњ типологиясы мен  ќҒрылысы туралы кењестік кезењде Ұте кҰп жазылып, алуан т‰рлі пікір сайыстары тоќталмастан сҰз болѓан таќырып. Сондыќтанда сабаќтыњ мазмҒны, типтік ќҒбылысы, атќарылатын ењбектіњ т‰ріне байланысты оныњ сан т‰рлі атауѓа ие болуда зањды ќҒбылыс (ойын сабаќ, саяхат сабаќ, пікірсайыс сабаќ, кҰкпар сабаќ, аукцион сабаќ, ірі блокты сабаќ, театрланѓан сабаќ т.б.).

 

 

18 дәріс Қазіргі кезде оқытуды ұйымдастыру формалары

Мақсаты: Қазіргі кездегі оқыту ұйымдастыру формалары туралы мағлұматтармен таныстыру.

Жоспары:

1. Қазіргі кездегі - сабақ.

2. Оқушылардың оқу қызметінің ұйымдастырылуы және мұғалімнің сабаққа дайындығы.

 

Негізгі ұғымдар: оқытуды ұйымдастыру, сабақ, оқытудың дәстүрлі әдістері, оқушылардың оқу қызметі, сабаққа даярлық және т.б.

 

18.1. Қазіргі кездегі - сабақ.

 

Сабақ — оқуды үйымдастырудың басты  формасы. Форма сөзі латын тілінен  аударғанда сыртқы көрініс дегенді  білдіреді. Оқыту түрі әдістерге, амал-тәсілдерге, құралдарға және оқушылардың іс-әрекеттеріне тәуелді. Оқытуды ұйымдастыру оқушылардың  саны, құрамы, жұмыс орны, оқу жұмысының  ұзақтығы болып жіктеледі. Ал, оқыту  түрі: жеке, жеке-жұптық, жеке-топтық, өзара  бірлесіп оқу (беланкастер), саралап  оқыту (Мангейм жүйесі), «Винетка-жоспарң, «Трампа жоспарң, кіші топтық (микро топ) және т.б. тұрғыда бөлінеді. Оқыту түрінің сыныптық-сабақ жүйесі ХҮІІ ғасырда Богемия, Украина, Белоруссия елдерінде дамып, күні бүгінге дейін өміршеңдігін көрсетуде. Бұл жүйені теориялық тұрғыдан негіздеген Я.А.Коменский. Дәстүрлі  класс – сабақ  түрлерінің негізгі белгілірі ол :  біржастағы оқушылардың  тұрақты құрамы мен  дайындық деңгейлері ; кластың  бірыңғай жылдық  оқу жоспары мен  бағдарламасымен жұмыс істеу; сабақ оқудың негізгі  бірлігі; әрбір сабақ бір оқу пәніне тақырыпқа арналған, себебі класс оқушылары ортақ бір  материалмен жұмыс істейді; сабақтардың үнемі тұрақты алмасуы кесте мұғалімнің  басқарушылық ролі және т.б.

Сонымен ,оқушы, оқу күні, сабақтар кестесі, оқу каникулдары, үзілістер – бұл класс сабақ  жүйесінің белгілері.

Дәстүрлі  оқытудың концептуальдық негізін жасай  отырып,  Я.А.Коменский педагогикалық  принциптерін де анықтаған: ғылымилық, бірізділік, жүйелілік, беріктілік, белсенділік, сапалылық, көрнекілік теорияның практикамен  байланыстылығы , жас аралық пен  өзіндік ерекшеліктерді ескеру.

Оқыту процесінің авторитарлығы іс-әрекетті регламентациялаудан  көрінеді; оқытуды атқару тәртібінің ықтиярсыз істелінетіндігі (“мектеп  тұлғаны даралайды”); бақылауды  бір орталықтандыру; орташа оқушыға  бағыттанушылық (“мектеп талаптарды өшіруде”) . Онда оқушы  позициясы  ықпал етуге оқыту объектісіне  бағынған , оқушы “тиісті”  оқушы  әлі  толықанды. Тұлға емес, рухсыз “винт” ретінде  көрінеді. Ал  мұғалімнің  позициясы – ол командир, жалғыз инциативті адам, төрешісі (“әрқашанда ол дұрыс  айтады”) жас үлкен  адам (ата - ана) оқытады; пәнмен  балаға , “жазалаушы оқ” стилі.

Білімді меңгеру  әдістері дайын білімдерді  хабарлауға  негізделеді, оқыту белгілі  бір  үлгілермен, индуктивтік логикамен  жеке даралықтан жалпылыққа механикалық  есте сақтауға көзбен  көргенді мазмұнын  айқын беру,  репродуктивтік  еске  түсіру елестету.

Сабақ  негізгі  форма ретінде оқыту – тәрбиелеу  процесін ұйымдастырудың басқада формаларымен  толықтырылуы мүмкін. Олардың  бір  бөліктері  сабақты паралелді  дамытады; яғни класс – сабақ  жүйесі шеңберінде ( экскурсиялар, консультациялар, үй жұмысы, оқу конференциялары, қосымша  сабақтар. Жоғары оқу орындарында  қолданылатын дәріс – семинар  жүйесінен алынып пайдаланған. Олар оқушылардың жас ерекшелгін  ескеруге  бейімделген ( дәрістер,семинарлар, практикумдар, сынақ, емтихандар).  Мысалы, дәріс  – семинар – сынақ  оқу жүйесінде (формасында) алдымен класқа оқу  материалы дәріс әдісімен беріледі, содан  соң семинар , практикалық  және лабораториялық сабақтарда  талқыланады. ( меңгеріледі, қолданады) және  меңгеру  нәтижесі сынақтық  формада тексеріледі.

     Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін үйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің барлық амалдары, формалары мен әдістері қолданылуда. Алайда, бүл ретте іс-әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер, факультативтер, окушылардың ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қьізмет ету, еңбек десанттары, әртүрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық, іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бүл іс-әрекеттер барысында мүғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің қалыптасуына, олардың мінез-қүлқы мен тіршілік әрекетін үйымдастыруға әсер ететін тәрбие әдістерін қолданады.

Таным оқу процесіндегі негізгі іс-әрекет болып табылады. Сондай-ақ, оқуда іс-әрекеттің басқа түрлері де (ойын, қарым-қатынас, еңбек т.б.) колданылады. Әртүрлі іс-әрекетті қолданғанда ғана жеке түлғаға толығымен әсер етуге болады. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары ойын, өнер мен қарым-катынас қоса жүзеге асырылуы тиіс. Ұжымдық танымдық-іс-әрекетін мүғалім мен оқушының ғана емес, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-қатынасы ретінде қарастыруға болады.

Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің баягндамасы, оқулықпен жұмыс, әртүрлі әңгіме-сүқбаттар, жаттығулар), бірақ олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою және ұялту сиякты ынталаңдыру әдістері де қолданылады.

Оқыту әдістері ақпаратты игеруге, жалпы оқу  және арнайы сипаттағы білік пен  дағдыларды (оқу пәндері бойынша  біліктерді) қалыптастыруға бағытталған.

Оқыту мен  тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола түра (оқыту міндеттері, тәрбие міндеттері), түтас педагогикалық  процесте бірлікте қолданылады.

Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін, дейді белгілі педагог-ғалым Н. Д. Хмель мұғалім оның теориялық  негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін, мазмұнын, формалары және әдістерін. тәсілдерін ажырата алуы қажет. Формалар мен әдістер педагогикалық  процеске қатысушылардың іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады, соның  арқасында жеке тұлғаның   қалыптасуы   жүзеге асады.

Оқыту барысында  мұғалім педагогикалық ықпал  ету әдістерін де қолданады. Педагогикалық  ықпал ету әдістері дегеніміз  жеке тұлғаның қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалык процесте жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдық, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-катынас. таным. ойын, еңбек, сабақ т.б.) жатады.

Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеті  мен қарым-қатынасы педагогикалық ықпал ету аркылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің субъектілері әрекеттестігінін формалары мен әдіс-тәсілдер аркылы шешілетін белгілі бір максаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалык түрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалык процесс.

Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық  процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де карастырылады. Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын төмендегідей жіктеуте болады:

-қатысушылар  құрамы (жеке даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық, жаппай);