Педагогиканың жалпы мәселелері

Меңгеру –  білімдік маѓлҒматты т‰сініп, ондаѓы зањдылыќтар мен деректерді жинаќтап тиісті ќорытындыѓа келу. Меңгеру процесінде оќылѓан материалдар туралы ойластырып, келтірілген деректер мен дєлелдерді кҰњіліне бекітеді. Зейін ќойып, есіне берік саќтайды. Дєлірек айтар болсаќ, бекіту – оќушыныњ алѓан білімін берік Ғѓынуына м‰мкіндік беретін тиімді тєсіл. Осыны ескергендіктен тєжірибелі мұѓалімдер жања сабаќтаѓы жања материалдарды оќушыныњ тиянаќты мењгертуі кезінде де, Ұткен сабаќты пысыќтау, ќайталау кезењдерінде де бекіту тєсілін т‰рлендіре отырып пайдаланады. Білімді бекіту саласындаѓы істер белгілі деректер мен дєлелдерді еске саќтаумен ѓана шектелмейді, тиісті баѓдарлама бойынша Ұтілген материалдарды белгілі бір ж‰йеге келтіру ‰шін де, шашыранды емес, жинаќты болу ‰шін де бір ж‰йеге келтіру ‰шін де ќолданылады.

Оќыту процесіндегі танымдыќ ќаѓида – наќты ањѓарудан  абстракты (дерексіз) ойлауѓа жєне одан практикаѓа кҰшу аќиќатты танудыњ диалектикалыќ реалды жолы екендігі ежелден айтылып келе жатќан шындыќ. БҒѓан оќыту ж‰йесі тҒрѓысынан ќарайтын болсаќ: наќты ањѓару – т‰йсіну мен ќабылдау екені, абстракты (дерексіз) ойлау – мєнін т‰сініп, мєселеніњ болмысын Ғѓыну, ал практикаѓа кҰшу – білімді іс-єрекетте ќолдану арќылы процесті тексеріп, баѓалау болып шыѓады.

Оќу процесін ж‰зеге асыруда мотивтіњ мєні зор. Мотив дегеніміз – єрбір тҒлѓаныњ объективтік мҒќтаждыѓы мен ынтасынан туындайтын талпыныс. Олай болса, оќушыныњ білуге, Ғѓынуѓа, оќуѓа деген ынталы мҒќтаждыѓын демеп, талпынысын ќолдап іс-єрекетке пейіл сала кірісіп, ќойылѓан міндетті тиісті дењгейде атќаруын ќадаѓалау керек: Демек, шєкірттіњ білімге деген мҒќтаждыѓы мен ынтасы мотивацияѓа негіз болса, олардыњ бҒл талпынысын оқытушы терењ сезіне отырып, оќытатын сабаѓын ќызыќты да тартымды болуына зейін ќоюѓа тиіс. Ол ‰шін таќырыпќа ‰йлесімді кҰрнекілік, техникалыќ ќҒралдар, ойын, компьютор т.б. ретті т‰рде ќолданылуы керек.

Єрине, оќушыныњ кҰздеген Ұзіндік маќсатына, перспективасына Ғмтылдыратын мотивтер тҒлѓаны ешбір уаќытта бейжай ќалдырмайды. ¤зініњ болашаѓы ‰шін тањдаѓан мамандыќќа, кєсіпке байланысты пєндерге шєкірттер ерекше назар салып, оѓан ынталы ыќыласпен ќарайды. Олардыњ талпыныс мотивтері бҒл саладаѓы сҒраќтар мен проблемаларды Ұзінше шешіп, атќарѓан іс-єрекетініњ ж‰йесіндегі табысынан ќанаѓат тауып, ертењіне деген ізденісі мен сенімі жетіле т‰седі. Осы тҒрѓыдан оќудыњ психологиялыќ сипаты – танымдыќ мотивтер оќушыныњ жања білімді игеріп, оны Ғѓыну тєсілдерін терењдетіп, Ұздігінен ізденуге кењірек жол ашумен ќатар, алѓан білім-т‰сінігін Ұмірде ќолданып ж‰зеге асыруѓа ќҒлшындырады. Ал єлеуметтік тҒрѓыдан ќараѓанда мотивтер оќудаѓы белсенділік ынталылыќ, жауапкершілік жєне борышын терењ сезінуіне мҒрындыќ болады. Сондай-аќ мотивтердіњ ж‰зеге асуы оќушыныњ тєлім-тєрбие, оќу саласындаѓы беделін Ұсіріп, д‰ние танымдыќ кҰзќарасыныњ ќалыптасуына игі ыќпал жасайды.

Оқытушының назарында болатын  басты мєселеніњ бірі – мотивтер оќушыныњ жас ерекшелігіне байланысты Ұзгеріп отырады. ТҒлѓаны перспективтік талабына, кҰзќарасыныњ жетілуіне орай, тиісті пєндерді мењгеруіне байланысты мотивтер жања арна тауып тиісті баѓдарда Ұркен жая т‰седі.

13.2 Оќыту – педагогикалыќ процестіњ ќҒрамдас бҰлігі.Оқытудың атқаратын қызметі

Тиісті ғылым салаларына қарай  оқу пәндерінің мазмұны сандық және сапалық параметрлері бойынша әр түрлі болып келеді. Оқу курсы үшін базалық білімдер таңдалып алынады; курстың қолданбалы аспектілері мамандықты ескере отырып жасалады, яғни мамандандыру курстары; сонымен қатар орындалатын оқу тапсырмалары тиісті түрде құрастырылады. Базалық білім –курсты оқытуға арналған негізгі педагогикалық мақсаттардың жиынтығы болып табылады.

Педагогикалыќ теориядаѓы басты ќаѓида: оќыту білімдендіру мен тєрбиеніњ ќҒралы. Олай болса, тєрбиелей отырып оќыту барысында шєкірттіњ Ұркені Ұсіп, ањѓарѓыштыѓы мен байќаѓыштыѓы, зейіні жетіліп, ќиялы ќанат жайып єржаќты дамиды. Ой-т‰сінігініњ Ұрістеуі негізінде іс-єрекетке, ењбекке, єлеуметтік ќарым-ќатынасќа даѓдылану бастау алады.

Тєрбиелей отырып оќыту – ѓылыми-теориялыќ тҒрѓыдан ќараѓанда шєкірттіњ д‰ниетанымына, аќыл-ойына, адамгершілік сеніміне, мінез-ќҒлыќ сипаттарыныњ ќалыптасуына ыќпал етеді. Сондай-аќ мењгерген білімі Ұмір аќиќаттарын Ғѓынып, ондаѓы ќҒндылыќтарды танып, оны Ұз Ұресіне лайыќ тҒтына білуге жол ашады, тєлімдік м‰мкіндіктіњ арнасын кењейтеді. Былайша айтќанда, оќушы ќабілетініњ дамуы білімін терењдетіп, тєлім-тєрбиені бойѓа сіњіріп имандылыќ ќасиеттерініњ ќҒлшынысын жебей т‰седі.

Оќыта отырып тєрбиелеу – оќушыныњ ѓылыми-танымдыќ кҰзќарасы мен білімін жєне оны дҒрыс Ғѓына білуін ќалыптастыру мен ќатар шєкірттіњ тєлім-тєрбиелік танымдыќ санасын жетілдіріп, адамгершілік т‰сініктіњ беки т‰суіне игілікті  єсер ететін м‰мкіндігі уаќыт талабына орай ‰немі Ұрістеп отыратын ќҒбылыс.

Сонымен тєлімдік м‰мкіншіліктерін ескере келіп, оќыту  мен білім беру тиісті маќсаттылыќ  баѓдары болуы талап етіледі. Оќытудыњ тєрбиелік сипаты – оныњ ѓылыми мазмҒнына да тєуелді. Тєрбиелей отырып оќыту тҒлѓаны жан-жаќты дамытып, аќыл-есін, адамгершілік танымын, єлеуметтік т‰сінігін жетілдіреді, тҒлѓаныњ д‰ниетанымын, моральдыќ сенімін бекітеді жєне рухани кҰркеюіне ыќпал етеді. ТҒжырымдай айтсаќ, оќыту оќушыны біліми т‰сінікпен ќаруландырып, тєлімдік Ұнегені Ғѓынып, оны Ұмірге ‰йлесімді ж‰зеге асыруѓа баѓдарлайды.

Оқыту процесінің атқаратын қызметіне келер болсақ,ол: білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру  қызметтерін атқарады.

     Білімдендіру қызметінде  оқыту процесінде білім, білік,  дағды қалыптастырылу көзделеді.  Білім- нақты айғақтарды, мәліметтерді, ұғымдырды, ережелерді, заңдарды, теорияларды,  формулаларды есте сақтау.

      Білік- ережелерге  сүйене отырып, кез келген іс-әрекетті  жүзеге асыра білуі. Немесе, білімді  тәжірибеде қолдана білуі.

Дағды- саналы іс -әрекеттің автоматтандырылған компоненті.

     Тәрбиелеу қызметі-  әлеуметтену процесінің табиғи  жағдайына байланысты туындайды.  Оқыту процесінде алынған білімдеріне  сай олардың көзқарастары, ғылыми  дүниетанымы, құндылық дүниесі,  адамгершілік қасиеттері қалыптастырылады.

     Дамытушылық қызметі:  тұлғаны әржақты дамыту, яғни  ойлау, сөйлеу, іс-әрекет және  т.б. қасиеттердің дамуын көздейді. Бұл  мәселеде дамыта оқытуға  байланысты П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов,  Л.В.Занков, Д.Б. Эльконин және  т.б. жүйе құрған.

Ұйымдастырушылық  қызметіне оқыту процесінің тиімді нәтиже беруге байланысты ұйымдастыру  жолдарын белгілейді.Педагогикалыќ  маќсаттан туындайтын оќыту процесі  – Ғстаз тарапынан мењгертіліп, шєкірт тарапынан игерілуге тиісті ѓылыми таным-т‰сінік, білімдік біліктерді ж‰зеге асыру жолындаѓы іс-єрекет болып табылады.

Оќыту процесініњ логикасын оныњ ќҒрылымы аныќтайды да негізгі маќсатќа байланысты тиісті міндеттер туындайды. Білім беру саласында оќыту процесініњ міндеттері ќоѓамныњ дамуындаѓы ѓылыми-практикалыќ ќажеттіктіњ дењгейіне байланысты белгіленеді.

Оќыту міндеттерін  шешуде ѓылыми-білімдік таным т‰сініктерді т‰йсіну мен ќабылдау, оны Ғѓыну мен ойлану, дєлелді де дєйекті деректерді кҰњілде бекіту жєне Ұмірде ж‰зеге асыра білу салаларымен шарттас.

Оќыту процесініњ маќсатына байланысты міндеттерді  шешудегі Ғйымдастыру ісінде оќушыны оќыту объектісі деп білсек, екінші жаѓынан ол субъекті. Осы орайдан оќыту процесінде Ғстаздыњ шєкіртімен ынтымаќтастыѓы тек білімді мењгерумен ѓана шектелмей, шєкірттіњ творчестволыќ ењбегініњ Ұрістеуіне жол ашады. ¤зара бір-бірімен іштесе байланысќан білім-тєрбиелік мазмҒн жєне оныњ формалары мен єдістері негізінде тиісті нєтижеге жетудегі ќозѓаушы к‰ш – ќойылатын талаптыњ шєкірттіњ м‰мкіндігіне ‰йлесімділігіне тєуелді. Оќыту, білім алу жєне дамуѓа байланысты зањдылыќтар мен принциптер жєне оныњ єдістемелік жолдары дидактика саласына байланысты ќарастырылды.

Сонымен оќытудыњ басты ќызметі адам баласыныњ  білім байлыѓыныњ негіздерімен ќаруландырып, оны Ұзбетімен дамытып, игерген білімін Ұмірде ќолдана білуге баѓдарлау. Єрбір тҒлѓаныњ Ұздігінен ізденіп, Ұздігінен ењбектене алуына даѓдыландыру. МҒндаѓы басты талаптар:

• білімніњ негізгі идеяларын т‰сіну, оны танымдыќ Ғѓымѓа айналдыру;
• мењгерген білім арќылы ойын дамытып, Ұздігінен ізденудіњ жолын ашу;
• білімніњ ж‰йелілігі, ќисындылыѓы, бірізділігі, түсініктілігін ќамтамасыз ету;
• мењгерген білімніњ шењберін кењейтіп, жања білімге деген ќҒлшынысќа жол ашу.

Демек, ќазіргі кезењдегі білім  берудегі басты шарт – тҒлѓаныњ Ұздігінен іздене білуін, оныњ уаќыт талабына ‰йлесімді шешімін таба білуге ќалыптастыру болуѓа тиіс.

14 дәріс.  Оқыту процесі – тұтас жүйе

Мақсаты: Оқыту процесінің тұтас жүйе ретіндегі әдіснамалық, психологиялық негіздерін сипаттау

Жоспары:

1. Оқытудың  мәні және құрылымы.

2. Оқытудың әдіснамалық және психологиялық негіздері.

Негізгі ұғымдар:  оқыту процесі, оқытудың қызметі, оытудың ұстанымдары., танымдық іс-әрекет.

14.1 Оқытудың  мәні және құрылымы.

Оқыту дегеніміз  заман талабын ескере отырып, жеке тұлға қалыптастыру барысында олардың  бойында білім, білік, дағды, іскерлікті мақсатты меңгерту мен дамыту процесі. Яғни, ол қоғамдық құбылыс сипатындағы  мақсатты бағдарланған, жүйелі ұйымдастырылғын  қоғамдық қатынастар тәжірибесі, сонымен  қатар қоғамдық сананың даму нәтижесі.

Оқытудың  негізгі қызметі оқушылардың  білім, дағды шығармашылық-іс-әрекетке іскерлігін қалыптастыру болса, екіншіден  олардың дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Оқыту процесі  оқулықтар негізінде іске асырылады.

Оқыту процесінде оқулықтар құрылымындағы, оқытушының оқу материалын түсіндіруіндегі жүйелі мәселе қою әдісі басты орынға ие болады. Оқыту тәрбие процесімен қатар жүргізіледі, яғни екі жақты процесс ретінде сипат алады. Оқыту барысында ұйымдастыру, білімдендіру, қарым-қатынас, басқару қызметтері тұтастай іске асырылады. Оқыту түрлері жалпы алғанда  жеке, топтық болып бөлінеді және әр тұрғыдан ұйымдастырылады. 

Оқушылардың оқуға деген ынта-ықыласы  танымдық белсенділіктің қозғаушы күші болып табылады. Олардың оқу -танымдық іс-әрекетке  ынтасын оятуда: оқудағы жетістікті қамтамасыз ету; оқушылардың артта қалуының алдын алу; “қауіп-қатер балаларының” диагностикасы; үлгермеушілікті болдырмау; оқу материалының мазмұны (тарихи сапарлар, өмір тәжірибесінен мысалдар, мемлекет стандарт шегінен асу, т.б.); білім берудің әртүрлі формалары мен әдістері, жаңа педагогикалық технологияларды қолдану; мұғалімнің оқушыларға қатынасы; балалар ұжымының қоғамдық пікірі; ақыл-ой қабілеттілігі мен жалпы оқу біліктерін дамыту қызметтерінің маңызы зор. Мысалы: оқудағы жетістікті қамтамасыз етуді алар болсақ, мұндағы жетістік – адамның белсенді іс-әрекетінің ең маңызды қозғаушы күші. Бұл психологиялық феномен балалық және жасөспірім шақта – басқа себеп-сылтаулар мен ынталандырушылары әлі тұрақсыз немесе тиянақсыз болғанда ерекше көрініс табады. Үлгерімі нашар, өз қатарынан артта қалған баланың оқуға деген ынта-ықыласы тез жойылады, оның сабақтағы танымдық белсенділігі төмендеп кетеді.

Оқу процесінде қабілеттеріне қарай бейіндік оқыту (жаратылыс ғылымдары, гуманитарлық-филологиялық, әлеуметтік-экономикалық, физика-математикалық, көркем-дік-эстетикалық, т.б.) оқушылардың ынта-ықыластары мен қабілеттілігін, сондай-ақ, білім беру мекемесінің педагогикалық ұжымының мүмкіндіктерін, жергілікті білім беру жүйесінің құрылымын және әлеуметтік ортаның ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізіледі. Педагогтар тәжірибесіндегі оқу іс-әрекетін белсендіру. Білім берудің қазіргі заманға сай әдістемелерін талдайтын болсақ, олардың бәрін, қазіргі қоғамның аса маңызды қажеттіліктеріне жауап беретін, өсіп келе жатқан адамның дамуы мен тәрбиесі идеясы біріктіріп тұрғанын анықтау қиын емес. Олардың бәрі оқушыны танымдық іс-әрекеттің және өзіндік дамудың субъектісі ретінде қалыптастыра алады. Осыдан, оқу мақсаты – адамның білім қазынасын арттыра отырып, өзінің дұрыс өмір сүруі үшін алынған білімдерін қолдана алуы, сонымен қатар өз заманына сай, айтарлықтай шығармашылық потенциалы бар жеке тұлғаны қалыптастыру. Яғни,  ғылым, білім, эрудиция қоғамдық құндылықтарды жасау арқылы қоршаған болмысты түрлендіріп, өмір мен басқа ортаны жақсартудың құралы ретінде сипат алады. Шынайылықты танудағы  әдіс-тәсілдермен, құнды біліктермен қаруландыру, іс-әрекеті мен көзқарастары арқылы дүние мен адамдарға деген өзінің өнегелілік қатынасын білдіре алу – оқушыға білім беру, дамыту және тәрбиелеудің бір арнаға бағытталуы  қазіргі заманғы оқыту процесінің мәні болып табылады. Демек, қазіргі қоғамға өзіндік пікірі қалыптасқан, жаңа қоғамдық қатынасты дамытуға атсалыса алатын жеке адамдарды даярлаудың маңызы ерекше. Ал, оқытудың әлеуметтік мақсаттары ағартушылық, дамытушылық және тәрбие іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Бұл айтылған мәселелер,  ТМД-ның жаңашыл педагогтарының, шебер оқытушыларының (Ш.А. Амонашвили, С.Н. Лысенкова, И.П. Волков, В.Ф. Шаталов, К. Битибаева, К. Нургалиев, Р.Б. Нуртазина, А. Искаков, т.б.) тәжірибелерінде көрініс тапқан.

Оларға тән ортақ идеяларға  тоқталар болсақ:

- балалармен адамгершілік қатынас, әрбір оқушыны жеке тұлға деп тану;  

- оқушының ішкі жан дүниесін, оның мақсат-мүддесін, ынтасын, қабілеттілігін, жанұя өмірінің жағдайларын тани білу;

- оқушылармен қарым-қатынасты дұрыс  құра білу, оларды оқу-тәрбиелеу процесінің әріптесі қылу, баланың тілегі мен ынта-ықыласын есепке ала отырып танымдық іс-әрекетке араластыру;

- оқушыларға ауқымды мақсаттар  қоя білу және оқушылардың сол мақсаттарға жете алу сенімін нығайту;

- балалар ұжымына сүйену: сабақ  – ұжымдық еңбек, мұғалім мен балалардың ұжымдық шығармашылығы;