Этнопедагогика пәні дәрістері

Ұжымдық тәрбиеге ғылыми педагогика да ерекше мән берген. Қорыта айтсақ, халық педагогикасы ғылыми педагогиканың ережелерi мен заңдылықтарының қалыптасуына бастау бұлақ болған.

Халық педагогикасы бүгiнде  ғылыми зерттеулердiң тек объектiсi ғана емес, сонымен қатар ол педагогикалық  теориялардың, әсiресе отбасындағы  тәрбиенiң дамуына үлкен әсер ететiн ынтымақтастық педагогиканың iрге тасы болып табылады.

Сондықтан да халық педагогикасының  бүгiнгi күнде практикалық та, ғылыми теориялық та мәндiлiгi зор екенi даусыз.

Қай ғылымның болмасын, тұрақты  ғылыми терминдерi болатыны сияқты, қазақ  этнопедагогикасының да белгiлi терминдерi бар.Оларға, жалпы алғанда, мыналар жатады: шәкiрт, мұғалiм, ұстаз, оқыту, тәрбие беру, өзiн-өзi тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу, үлгi-өнеге көрсету, ақыл-өсиет айту, оқыту, әдеттендiру, жаттықтыру, жадында сақтату; тәрбиенiң түрлерi: дене тәрбиесi, еңбек тәрбиесi, ақыл-ой тәрбиесi, адамгершiлiк тәрбиесi, әсемдiк тәрбиесi, табиғатты аялауға тәрбиелеу, ерлiкке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу, ұл, қыз тәрбиесi т. б. 

 

4 кесте Халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың қағидалар үндестiгi

1	2	3	4	5	6	7	8
Баланың жас ерекшелiктерiн ескере отырып тәрбиелеу	Баланың жеке бас  мiнез-құлық ерекшелiктерiн ескере отырып тәрбиелеу	Тәрбиенi өскен  ортаның (отбасы ауыл-аймақ) үлгiсiне негiзделуi	Балаға жылы жүрек-тi сезiм-мен қарау, ынты-мақтастық идея-ны сақ-тау	Баланы дамыта үйретiп тәрбиелеу, қиялдай, армандай бiлуге баулу	Тәрбиенiң бiртұтастығын  сақтау, тәрбие iсiн кешендi түрде  жүргiзу	Тәрбие iсiнiң  үздiксiз жүргiзiлуiн сақтау	Тәрбие iсiн ұжымдық  түрде жүргiзуге негiздеу

 

  

 

Жоғарыда аталған халық  педагогикасының негiзгi қағидалары мен ерекшелiктерiн ескере отырып, қазақ этнопедагогикасын ғылыми-әдiстемелiк жүйесiн қарастырсақ, ол мынадай жүйе болып шығады: 

 

1. Халық педагогикасының     “Сегiз қырлы, бiр сырлы”,

мақсаты мен мiндеттерi:         жан-жақты жетiлген азамат                                                                  

тәрбиелеу. 

 

2. Мазмұны:                         Ұлттық салт-дәстүрлер                                            

арқылы балаға ақыл-ой,                                           

адамгершiлiк, әсемдiк,                                           

дене, денсаулық, еңбек                                           

тәрбиелерiн беру, мiнез-                                            

құлық дағдыларын                                           

қалыптастыру. 

 

3. Әдiстер:                             Әңгiмелесу, кеңесу, түсiндiру,                                           

сендiру, талап ету, кеңес  беру,                                           

үйрету, көрсету, үлгi көрсету,                                            

өтiну, бұйыру, жаттықтыру,                                           

бата беру, мадақтау, алғыс                                            

айту, жалбарыну, қарғау, сөгу,                                            

кiнәлау, айыптау, жазалау т.б.  

 

4. Түрлерi:                            Ойындар, тойлар, еңбек                                           

мерекелерi, ойын-сауықтар,                                            

кештер. 

 

5. Құралдары:                       Санамақ, жаңылтпаш,                                            

өлең-жыр, тақпақ, ертегi-                                           

аңыздар, жұмбақтар, айтыстар,          мақал-мәтелдер, шешендiк сөздер, салттар,

ырымдар, жол-жоралар, ұлттық    ойындар, әңгiме, айтыстар, сабақтар мен  үйiрмелер.  

 

6. Нәтижесi:                                “Сегiз қырлы, бiр сырлы”,                                                  

жаны таза, тәнi сау адам.  

 

7. Тәрбиеге себепшi күштер:               Табиғат, еңбек, тұрмыс,                                                   

салт-дәстүр, өнеркәсiптер,

дiн, ана тiлi, ұлттық ойындар. 

 

8. Тәрбие ортасы:                              Отбасы, ауыл-аймақ, ру,

қауым, тайпа, ұлт, мектеп, медресе.  

 

9. Тәрбие объектiсi:                           Бала.  

 

10. Халық тәрбиешiлерi:                     Әке-шешесi, атасы мен                                                   

әжесi, апа, ағалары,                                                   

ауыл үлкендерi, өнер иелерi.  

 

 

 

Бақылау сұрақтары: 

 

1.Қазақ халық педагогикасының  негiзгi сегiз қағидасына сипаттама.

2.Халық педагогикасы ұстанымдарының  ғылыми педагогика қағидаларымен  үндестiгi.

3.Халық педагогикасы қағидаларына  негiзделген этнопедагогиканың жүйелiк  құрлымы.

Негізгі әдебиеттер:

1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi  және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.

2.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ  тәлiмiнiң тарихы. – Алматы: “Санат”  1995 ж.

3.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.

4.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.

5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова  М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы: “Рауан” 1995 ж.

7.Қалиев С. ХҮ-ХҮIII ғ.ғ. ақын-жыраулар  поэзиясындағы педагогикалық ойлар.  – Алматы: “Рауан” 1990 ж.

8.Қожахметова К.Ж. Халық педагогикасын зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. - Алматы; 1993 ж. 

 

Қосымша танысуға арналған әдебиеттер:

1.Дастандар көп томдық. – Алматы: “Жазушы” 1989 ж.

2.Бес ғасыр жырлайды. 3 томдық. –  Алматы: “Жазушы” 1989 ж.

3.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиетi. – Алматы; ҚМОП баспасы. 1958 ж.

 

4.3. Халық педагогикасы – этнопедагогиканың  зерттеу объектісі 

 

Жоспар: 

1. Халық педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгiлi сатыларынан өтуі.

2. Қазақ этнопедагогикасының ғылым ретiнде туып, қалыптасып даму кезеңдерi.

3. Шетелдiк саяхатшы ғалымдарының қазақ мәдениетi жөнiндегi ой пiкiрлерi. 

 

Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмiрге, еңбекке икемдеп, тәрбиелеп келгенi көпке аян. Бүгiнгi қалыптасқан белгiлi ғылыми-теориялық заңдары бар педагогика ғылымы өмiрге келгенше де адамзат тәрбие iсiмен айналысып бақты. Оның қағазға жазылып түспеген, бiрақ халық жадында мәңгi сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша нақыл-ақыл, өсиет-өнеге, қағида болып тарап келген бiлiм-бiлiк, тәлiм-тәрбие беру тағлымдары бар. Ол халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика салт-дәстүр, жол-жора, ырымдар, тағам дайындау, қонақ күту рәсiмдерi мен ауыз әдебиетi үлгiлерi, ұлттық ою-өрнек, өнер түрлерi, спорт ойындары арқылы отбасылық тәрбиеден басталып, ауыл-аймақ, ел-жұрт, ру-тайпа, қала бердi бүкiл халықтық қарым-қатынастан берiк орын алған тәлiм-тәрбиенiң түрi, адам мiнезiн, iс-әрекетiн қалыптастырудың белгiлi нормасы болып табылады. Олай болса, халық педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгiлi сатыларынан өтiп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесiнiң бастау бұлағы, педагогикалық құралы болып, тәрбие жүйесiнiң қызметiн атқарып келгенiн байқаймыз. Яғни, осыдан келiп ғылыми педагогика мен халықтық педагогиканың тәрбие тәсiлдерiндегi сабақтастығы, принциптiк-идеялық үндестiгi туындайды. Бүгiнгi әлемдiк аренаға жеткен ғылыми-педагогика халықтық педагогикадан бастау алып, оны ғылыми теориялар мен қағидалар тұрғысынан жан-жақты зерттеп, қарастырып, байытты. Сөйтiп, өз қажетiне жаратты. Осы қажеттiлiктен келiп, халықтың эмпирикалық тәжiрибесiне негiзделген ұрпақ тәрбиелеу тағылымдары — халықтық педагогиканы ой елегiнен өткiзiп зерттеп, тәрбие мен оқу iсiнiң өзектi құралы етудiң жолдарын және оның шығу, даму кезеңдерiн өзiндiк ерекшелiктерiн, басқа ғылымдармен байланысын зерттейтiн педагогиканың ғылыми бiр саласы этнопедагогика пайда болды.

Академик Г.Н.Волковтың пiкiрiнше, халықтық педагогиканың ерекшелiгi: оның адам баласының дүниеге келген күнiнен бастап бiрге жасасып келуiнде, адамдардың қоғамды құруда, қоршаған ортаны — табиғатты өзiне икемдеп игеруiнде, еңбек тәрбиесiнiң алғашқы адамдар өмiрiнде басты рөл атқарғаны, тәрбиенiң басқа түрлерiнiң кейiн туғандығы, халықтық тәрбие жөнiндегi қағидалары өмiрлiк тәжiрибеге негiздеген эмпирикалық бiлiм болып келуi, оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениетi шықпай тұрған кезiнде пайда болып, халық арасында ауызша тарауы, сондықтан да оны шығарушы авторларының аты-жөнi халық жадында сақталмай, бүкiл халықтық мұраға айналып кетуi, халықтың ұрпақ тәрбиелеудегi озық тәжiрибелерi мен ой түйiндерi сол халықтың ой-тiлегiмен, арманымен ұштасып келгендiктен, озық үлгiлерiнiң мәңгi сақталып, ал тозығының бiртiндеп өмiрде қолданудан шығып калуы, халық педагогикасы өнерге, еңбекке негiзделгендiктен, үнемi жетiлдiру, ұшталу үстiнде болуы, сондай-ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге, теорияларға құрылмай, жеке бастық тәрбиенiң озық үлгiлерiне және оның нәтижесiне құрылуы, тәрбие тәжiрибесiнiң ғасырлар бойы жалғасып келуi (преемственность), алғашқы тәрбие түрлерiнiң қоғамда бөлiнбей, синкреттi тұтас түрiнде берiлуi (мысалы, қол, би, музыка өнерлерiнде ой еңбегi мен дене еңбегi, ақыл-ой тәрбиесi мен еңбек тәрбиесiнiң бiрге ұштасып келуiнде)”, деп саралай көрсете келдi де, “халық педагогикасы ру, тайпа, ұлттар мен ұлыстардың ұрпақты тәрбиелеу тәжiрибесiне негiзделiп, халықтың тәрбие құралдары (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын түрлерi, ауыз әдебиетi үлгiлерi) арқылы iске асыруға құрылса, ал этнопедагогика теориялық ойларға, ғылымға негiзделедi. Ол халықтың этнографиялық салт-дәстүрiн, тұрмыс-тiршiлiгiн педагогикалық, логикалық ғылыми жүйе тұрғысынан зерттеп қарастырады... яғни, халық педагогикасы ғылымға шикi материал даярлаушы мәлiметтер көзi болып табылса, сөйтiп педагогика ғылымына қызмет етушiнiң рөлiн атқарса, ал этнопедагогика халықтың бала тәрбиелеу тәжiрибесiн, педагогикалық мәдениетiн зерттеп, оның прогрессивтiк үлгiлерiн бүгiнгi оқу-тәрбие iсiне жаратудың жолдарын ғылыми тұрғыда қарастырады” (16, 7), — дейдi.

Ал бұрынғы КСРО Педагогика ғылым  академиясының корреспондент-мүшесi, профессор И.Т.Огородников, Г.Н.Волковтың  “Этнопедагогика” атты еңбегiне жазған кiрiспесiнде: “Егер халық педагогикасы мен этнопедагогикаға арналып екi хрестоматия жасалған болса, оның бiрiншiсiне бала тәрбиесi жөнiндегi ауыз әдебиетi үлгiлерi мен халықтың салт-дәстүрлерiне арналған этнографиялық тәлiмдiк жазбалары енгiзiлген болар едi де, ал екiншiсiне халық педагогикасы мен халықтың тәлiм-тәрбиелiк ойларын зерттеуге арналған педагог-ғалымдардың еңбектерi енген болар едi” (16, 6), - деп, халық педагогикасының таза тәжiрибеге негiзделген тәрбиенiң эмпирикалық түрi екенiн және оның этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектiсi болып саналатынын ашып көрсетедi.

Халық педагогикасында тәрбие мәселесi бiрiншi орынға қойылып келдi. Ол заңды да едi. Себебi, халық педагогикасы ғылым мен мәдениеттiң жетiлмеген кезiнде пайда болғандықтан, тәрбиенi еңбек пен өнерге, оның iшiнде қол өнерiне негiздей жүргiзудi уағыздады. Бертiн келе, оқу-бiлiм дамып, ғылым мен техника өрiстей бастаған кезiнде, XVII ғасырдағы ұлы чех педагогы Я.А.Коменскийдiң атымен байланысты ғылыми педагогика пайда болды. Ғылыми педагогиканың теориялық зандары қалыптасып өмiрге келдi. Я.А.Коменский өзiнiң атақты “Ұлы дидактика”, “Ағайынды чехтарды тәрбиелеу” атты еңбектерiнде тұңғыш бiлiм беру iсi мен тәрбие iсiн бiртұтас процесс деп қарау идеясын ұсынды. Тәрбие мен бiлiм берудi бiрiктiру тенденциясы оқу-тәрбие iсiнiң тұтастығынан туындады. Тәрбие-әлеуметтiк процесс, ал адамның жеке басының өсiп жетiлуi, дамып қалыптасуы — ол әрi әлеуметтiк, әрi биологиялық процесс. Осы ерекшелiктен келiп, педагогикада қоғамтану мәлiметтерiн жаратылыстану мәлiметтерiмен бiрiктiре қарастыру қажеттiлiгi пайда болады. Оның себебi педагогика адам тәрбиесiнiң қажетiн өтеушi, қоғамдық сұранысты iске асырушының рөлiн атқарушы болып отыр. Ал педагогиканың жеке басты (индивидиумды) тәрбиелеп жетiлдiрудегi iс-әрекетi оқу-тәрбие орындары арқылы iске асырылады. Адам тәрбиесiнде бiлiмнiң теориялық жақтары шешушi рөл атқарғанымен, оны (теорияны) жеке басты оқытып тәрбиелеп жетiлдiруге пайдалану үшiн тәжiрибеде қолданудың әдiс-тәсiлдерi керек. Мiне, осыдан келiп, теория мен тәжiрибенiң, оқытудың өмiрмен байланысын, оны iске асырудың жолдарын    қарастыратын  педагогика ғылымының бiр саласы — оқыту мен тәрбиенiң методикасы туындайды.

Бiлiм беру мен тәрбие iсiнiң теориялары мен өмiр тәжiрибесi тығыз ұштасқанда ғана адам қажетiн толық өтей алады. Ғылыми теориялар тәжiрибеге негiзделмесе, ол тиянақты ғылым болмайтыны сөзсiз.

Ол жөнiнде XVII—XVIII ғасырларда өмiр сүрген батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пiкiрлер айтқан болатын. Мысалы, Я.А.Коменский “Ағайынды чехтарды” тәрбиелеудегi халықтық дәстүрдiң жақсы нәтижелерiне сүйене отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мiнез-құлыққа тәрбиелеудiң жолдарын көрсетiп бердi.

Ал Швейцарияның  кемеңгер  педагогы  И.Г.Песталоцци  тәрбиенi  ана тiлiнде оқытатын халықтық мектептердiң бай тәжiрибесiне негiздей отырып жүргiзудi мақұлдады. Ол “Адамның ақыл ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт тiлiндегi оқудың мазмұны мен оқыту әдiсiн дұрыс ұйымдастыруға байланысты” деп ерекше атап көрсеттi.

И.Г.Песталоцци: “Бала тәрбиесi оның дүниеге келген күнiнен басталуы керек. Баланың дүниенi түсiнуi отбасынан  басталып, мектепте әрi қарай жалғастырылуы шарт” (48, 72),— деген қағиданы ұсынды.